Kορνήλιος Καστοριάδης Εκδόσεις ΡΑΠΠΑ
Μετάφραση από τα γαλλικά:
Σωτήρης Χαλικιάς – Γιούλη Σπαντιδάκη, Κώστας Σπαντιδάκης
Ενα βιβλίο – κατάθεση υψηλής ποιότητας σκέψης, θεώρησης και διαχρονικού προβληματισμού για την πορεία του μαρξισμού της ιστορικής κατάστασης και έννοιας της ορθοδοξίας του της ιστορίας και της φιλοσοφίας του αλλά και της ιστορικής του μοίρας.
Με ανάλυση της αλύσωσης των σημασιών και της πανουργίας του λόγου της διαλεκτικής και του “υλισμού” με το γνωρίζειν και πράττειν μέσα από τις κοινωνικές ρίζες του επαναστατικού προλεταριάτου και τη λογική του. Αλλά και μέσα από το ΘΕΣΜΟ και το ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ της οικονομικής λειτουργικής άποψης, ως συμβολικότητα και ξένωση και ορθολογικότητα και τη λειτουργία του στο σύγχρονο κόσμο. Μέρος του βιβλίου από το οποίο αντλούμε (και επιμένουμε ιδιαίτερα) στο σημερινό μας κείμενο που από το δεύτερο (κυρίως) μέρος του βιβλίου του μεγάλου Ελληνα στοχαστή – φιλοσόφου Κορνήλιου Καστοριάδη. Ο οποίος θεωρεί ότι: «η κοινωνία δεν γνωρίζει συνήθως τον εαυτό της, ως αυτοθέσμιση, με τούτο να αποτελεί την ξένωση που εκδήλωσή της είναι η πίστη σε μια εξω-κοινωνική προέλευση της θέσμισης με εκλογίκευσή της από την κληρονομημένη σκέψη.
Ομως, το επαναστατικό πρόσταγμα μιας ρητής αυτο-θέσμισης της κοινωνίας, εξαρτάται απλώς και μόνον από το κοινωνιοποιείν και πράττειν των ανθρώπων του οποίου το πολιτικό σκέπτεσθαι -το να σκεπτόμαστε την κοινωνία σαν κάτι που φτιάχνει τον εαυτό του- είναι μια ουσιαστική συνιστώσα…
Αλλά στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, ο Κορνήλιος Καστοριάδης γράφει ότι το επαναστατικό πρόταγμα μια νέα θέσμιση της κοινωνίας συνεπάγεται ένα ξεπέρασμα του “θεσμισμένου” λόγου.
Ομως από τη σημερινή επιβολή της θεσμισμένης υπερβολής και διαβολής πώς θα διασωθούμε;
ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΑΝ ΣΥΝΟΛΟ;
Μέσα στην νέα πολιτικο-κοινωνική, οικονομική ευρωπαϊκή και διεθνή πραγματικότητα που διαμορφώνεται στη χώρα μας, στην Ευρώπη, στον κόσμο ζούμε τη μεγάλη αγωνία του σήμερα και του αύριο.
Αυτά όλα τα φλέγοντα ελληνικά προβλήματα πρέπει να αντιμετωπιστούν μέσα στη νέα πραγματικότητα της κρίσης που μας έχει κατακυριεύσει και μας έχει δημιουργήσει οικονομική κοινωνική και πολιτική αποδιάρθρωση για να δημιουργείται άμεση ανάγκη για την αναδιάρθρωσή τους. Η οποία για να επιτευχθεί πρέπει (κατά τις απόψεις του μεγάλου Ελληνα φιλοσόφου Κορνήλιου Καστοριάδη) να δώσουμε πρωταρχικά και αποφασιστικά μια απάντηση σε ορισμένα θεμελιώδη ερωτήματα όπως: «ποιοί είμαστε σαν σύνολο;».
ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Αλλά τι είμαστε οι μεν για τους δε; Μέσα σε τι βρισκόμαστε; Τι θέλουμε τι επιθυμούμε, τι μας λείπει; Με την κοινωνία να πρέπει να ορίσει την “ταυτότητά” της, τη διάρθρωσή της, τον κόσμο της, τις σχέσεις της μ’ αυτόν και με τα αντικείμενα που περιέχει ο κόσμος με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.
Για να προσθέσει ο μεγάλος αυτός στοχαστής -που αγαπούσε πολύ τα Χανιά- στο βιβλίο του “Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας” (σελ. 217-231 με υπότιτλο “Ο ρόλος των φαντασιακών σημασιών” και τα εξής: «Χωρίς την “απάντηση” σ’ αυτά τα “ερωτήματα” και χωρίς αυτούς τους “ορισμούς” δεν υπάρχει ανθρώπινος κόσμος, δεν υπάρχει κοινωνία, ούτε πολιτισμός – διότι τα πάντα θα παρέμεναν χάος ακατασκεύαστο.
Αλλά ο ρόλος των φαντασιακών σημασιών είναι να δώσουν μια απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα».
ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ
Εξετάζοντας, βέβαια, το φαντασιακό στον σύγχρονο κόσμο. Αυτόν τον κόσμο που ώθησε και τείνει να ωθήσει τον εξορθολογισμό στα όριά του. Ομως αυτό που προσφέρεται σαν ορθολογικότητα της σύγχρονης κοινωνίας είναι απλώς η μορφή, οι εξωτερικά αναγκαίες διασυνδέσεις, η κυριαρχία του συλλογισμού. Αλλά σ’ αυτούς τους συλλογισμούς της σύγχρονης ζωής, οι προκείμενες δανείζονται το περιεχόμενό τους… Με τη σύγχρονη ψευδοορθολογικότητα να είναι μια από τις ιστορικές μορφές του φαντασιακού. Είναι αυθαίρετη όταν η ίδια τίθεται ως σκοπός, σκοπεύοντας απλώς έναν τυπικό και κενό “εξορθολογισμό” (κατά την άποψή μας και θεωρούμε κατά την άποψη των περισσοτέρων Ελλήνων και Ελληνίδων όλων των ηλικιών και όλων των αντιλήψεων και καταστάσεων).
ΖΟΥΜΕ ΣΕ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΟ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ
Αυτός έχει επιβληθεί, ως κυρίαρχη πραγματικότητα έχει οδηγήσει το σύγχρονο κόσμο να βασανίζεται από ένα συστηματικό παραλήρημα. Μια κατάσταση μέσα στην οποία η πιο άμεσα αντιληπτή και κατ’ ευθείαν απειλητική μορφή είναι η αυτονόμηση της ξέφρενης τεχνικής που δεν είναι “στην υπηρεσία” κανενός προδιορισμού – σκοπού με την οικονομία. Παράλληλα στην πιο ευρεία της έννοια (από την παραγωγή στην κατανάλωση) να θεωρείται ως εκφράζουσα κατ’ εξοχήν την ορθολογικότητα του καπιταλισμού… και των σύγχρονων κοινωνιών.
Με τον ορισμό των αναγκών που υποτίθεται ότι εξυπηρετεί να είναι ο “αυθαίρετος” μη φυσικός, μη λειτουργικός χαρακτήρας του κοινωνικού ορισμού των αναγκών. Οι οποίες εμφανίζονται στη σύγχρονη κοινωνία, περισσότερο απ’ ό,τι θα μπορούσε να φανεί σε μια οποιαδήποτε άλλη, λόγω ακριβώς της ανάπτυξης της παραγωγής της, του πλούτου της, και τώρα του υποπλούτου και της υπερφτώχειας.
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΑ ΣΤΙΣ αναγκεσ
Με τον πλούτο να της επιτρέπει να προχωρήσει πολύ πιο πέρα από την ικανοποίηση των “στοιχειωδών αναγκών”. Οι οποίες ιδιαίτερα σήμερα, θυσιάζονται παρά την οικονομική καταστροφή και αδυναμία της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών, ακόμα και τώρα για την ικανοποίηση “κενών αναγκών”. Της σύγχρονης κατανάλωσης, η οποία έγινε πολύ πριν μπορέσει κανείς να μιλήσει για κορεσμό των αγορών. Με αυτό όμως που κυρίως διαπιστώνεται να είναι το γεγονός ότι η οικονομία του σύχρονου καπιταλισμού δεν μπορεί να υπάρξει παρά στο βαθμό που απαντά σε ανάγκες που αυτή η ίδια κατασκευάζει. Με την κυριαρχία του φαντασιακού (το οποίο κατά τον διάσημο συγγραφέα τον φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη) «δεν είναι εικόνα τινός αλλά δημιουργία ακατάπαυστη και ουσιαστικά ακαθόριστης παραγωγής κοινωνικο-ιστορικών και ψυχικών μορφών εικόνων βάσει των οποίων και μόνο μπορεί να τεθεί θέμα τινός. Ο,τι δηλαδή αποκαλούμε “πραγματικότητα” και ορθολογικότητα που αποτελούν έργο».
ΚΑΜΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΔΕΝ ΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΟΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Αυτή όμως η κυριαρχία του φαντασιακού είναι επίσης φανερή και σε ό,τι αφορά στη θέση των ανθρώπων σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής και παραγωγικής δομής. Με την καθαρή θεωρία να καταρρεέι διότι αναθέτει στον εαυτό της το αδύνατο καθήκον, να σηκώσει στους ώμους της την ολότητα του κόσμου. Αντίθετα, όμως η πράξη δεν χρειάζεται το αντικείμενό της στα χέρια της. Γιατί, δρώντας επάνω του αναγνωρίζει συγχρόνως στις πράξεις της ότι αυτό το αντικείμενο υπάρχει δι’ εαυτό με το να μην έχει κανένα νόημα για να ενδιαφερόμαστε για ένα παιδί για έναν άρρωστο, για μια ομάδα ή για μια κοινωνία χωρίς να βλέπουμε μέσα τους πρώτα και πάνω’ απ’ όλα τη ζωή.
Με την ικανότητα της κοινωνίας να θεμελιώνεται στον εαυτό της για την αυτοπαραγωγή και την αυτο-οργάνωση. Οπου με ελλείποντα όλα αυτά μια επαναστατική πολιτική συνίσταται στην αναγνώριση και τη ρητή έκφραση των προβλημάτων της κοινωνίας ως ολότητας την οποία αναγνωρίζει η επαναστατική πολιτική σαν κάτι άλλο από μια αδράνεια σχετικά με τα δικά της προβλήματα. Με διαπίστωση ότι κάθε κοινωνία μπόρεσε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο να αντιμετωπίσει το ίδιο της το βάρος και την ίδια της την πολυπλοκότητα.
ΣΤΗΝ ΑΔΡΑΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΤΑ 9/10 ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Αλλά αν πρόκειται για τη διαχείριση της κοινωνικής ζωής η ίδια η κοινωνία δεν θα βρισκόταν σε απείρως καλύτερη θέση για ν’ αντιμετωπίσει τον εαυτό της αν δεν καταδίκαζε τον εαυτό της στην αδράνεια και στην αντίθεση τα εννέα δέκατα της ίδιας της υπόστασης;
Το μεγάλο όμως αυτό πρόβλημα για την ιδέα και την ανάγκη μιας άλλης κοινωνίας αποτελεί ένα όχημα που μεταφέρει τη θέληση εξουσίας των μεν, στην άρνηση της αρχής της πραγματικότητας των δε. Για να δημιουργείται το φάντασμα ενός κόσμου χωρίς συγκρούσεις, όπου όλοι θα είναι συμφιλιωμένοι με όλους και ο καθένας με τον εαυτό του.
Μέσα από μια παιδική ονειροπόληση που θά ’θελε να καταργήσει την τραγική πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Με μια φυγή που επιτρέπει να ζει κανείς ταυτόχρονα σε δύο κόσμους με μια φανταστική αντιστάθμιση. Αυτό τον διχασμό, όμως τον αρνείται η επανάσταση, όπως την εκλαμβάνουμε σήμερα.
ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΚΟΜΗ ΦΟΡΑ ΑΙΧΜΑΛΩΤΗ Η ΕΛΛΑΣ ΑΠΟ ΚΙΝΗΤΡΑ ΣΚΟΤΕΙΝΑ
Ακόμα και με την ατελή παραδοχή του ανάμεσα σε κίνητρο και αποτέλεσμα. Γιατί θα ήταν αδύνατη στην πραγματικότητα και ασυνάρτητη στο νόημά της, κατά τον Κ. Καστοριάδη (σελ. 116) «εάν στηριζότανε σε ασυνείδητες προθέσεις χωρίς σχέση με το διαρθρωμένο της περιεχόμενο. Με το μόνο που θα μπορούσε να κάμει θα ήταν μια επανέκδοση – για μια ακόμη φορά της προηγούμενης ιστορίας αιχμάλωτη καθώς ήταν από κίνητρα σκοτεινά που με τον καιρό θα επέβαλλαν το δικό τους τέλος και τη δική τους λογική».
Μια καταστροφική και απάνθρωπη τόσο οδυνηρή πραγματικότητα – όπως η σημερινή που είναι κυρίαρχη στον σημερινό υπερ-εκμεταλλευτικό πολιτισμό των μεγάλων συμφερόντων τα οποία ιδιαίτερα στην Ελλάδα, έχουν επιβάλλει μια διαρκή αποικιοκρατική και καταστροφική πολιτική, με πρόταγμα και επίταγμα την ανάπτυξη μιας συνεχούς εθελοδουλικής πολιτικής στην οποία με διάφορους τρόπους και καταναγκασμούς προσαρμόζονται οι Ελληνες με “περήφανη” εκπτωχευμένη ανοχή. Την οποία ιστορικά διαπράττουν παλιοί και νέοι πολιτικοί. Για να μην διερωτώνται οι πλείστοι όσοι Ελληνες και Ελληνίδες για τη δική τους συνενοχή.
ΚΟΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΕΞΩΘΕΝ ΕΣΩΘΕΝ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ
ΚΑΙ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ
Αλλά πέρα από την επιδιωκόμενη εξώθεν – έσωθεν απογοήτευση της μεγαλύτερης μερίδας του ελληνικού λαού δεν επιτεύχθηκε ένας ολικός απογοητευτισμός. Μεγάλο ποσοστό Ελλήνων – Ελληνίδων στέκει όρθιο σε κλίμακα μαζικού αγωνιστικού ψυχισμού. Για δημιουργία καινούργιων κινήτρων και καινούργιων συμπεριφορών τις οποίες θεωρεί ο Κ.Κ. (σελ. 137) ότι μόνο η μαζική κοινωνική συναίθσηση και τόλμη μπορεί να τις πραγματοποιήσει με τη ζωτική ανάγκη για μια άλλη κοινωνία. Τελείως επείγουσα να γίνει γιατί: «δεν δέχομαι (σελ. 138) η τύχη μου να αποφασίζεται μέρα με τη μέρα από ανθρώπους που τα σχέδιά τους μου είναι εχθρικά ή και απλώς άγνωστα και για τους οποίους δεν είμαστε εγώ και όλοι οι άλλοι παρά νούμερα σ’ ένα σχέδιο ή είμαστε πιόνια σε μια σκακιέρα. Για να βρίσκονται τελικά η ζωή και ο θάνατός μου στα χέρια ανθρώπων που είναι αναγκαστικά τυφλοί… αλλά και κατά τη γνώμη μας και εγκληματικά “κουφοί”»!
ΟΙ ΜΗΧΑΝΟΡΡΑΦΙΕΣ ΧΘΕΣΙΝΩΝ- ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΑΙ ΜΙΚΡΩΝ ΗΓΕΤΩΝ
«Γιατί ξέρω (συνεχίζει ο Κ.Κ.) παρά πολύ καλά πως η πραγματοποίηση μιας άλλης κοινωνικής πραγματικότητας με άλλη οργάνωση για μια διαφορετική ζωή δεν θα είναι καθόλου απλή καθώς σε κάθε βήμα θα συναντούν δύσκολα προβλήματα. Αλλά προτιμώ να καταπιάνομαι με πραγματικά προβλήματα παρά με τις συνέπειες» (όπως έγραψε τότε με τα παραληρήματα του Ντεγκώλ τις κομπίνες του Τζόνσον ή τις μηχανορραφίες του Κρούτσεφ…) όπως θα έγραφε και σήμερα για τις ίδιες και χειρότερες μηχανορραφίες όλων των μεγάλων ηγετών του κόσμου όπως όμως και για τους εθελόδουλους καταναγκασμούς ηγετών μικρών χωρών όπως και η Ελλάδα της μεγάλης πνοής.
Πάντως πνευματικοί ηγέτες του μεγέθους του Καστοριάδη δεν υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα.
