Σαν σήμερα πριν από 122 χρόνια έφτασε στην Κρήτη ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας, προκειμένου να αναλάβει πρώτος Ύπατος Αρμοστής Κρήτης.
H Κρήτη βρισκόταν σε αναβρασμό από το φθινόπωρο του 1896, καθώς οι μουσουλμάνοι του νησιού αμφισβητούσαν το Νέο Πολίτευμα που ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Β΄ είχε εκχωρήσει τον Αύγουστο του 1896, ενώ τον Ιανουάριο του 1897 σημειώθηκαν επιθέσεις κατά των χριστιανών στα αστικά κέντρα της Κρήτης (Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο), οι οποίες ώθησαν τους χριστιανούς να προβούν σε μία ακόμα επανάσταση κατά της οθωμανικής κυριαρχίας. Σύντομα ενεπλάκησαν τόσο η Ελλάδα (η οποία έστειλε στις αρχές Φεβρουαρίου εκστρατευτικό σώμα στην Κρήτη υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο) όσο και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι οποίες αποβίβασαν στρατεύματα στα Χανιά και τις άλλες πόλεις του νησιού, με σκοπό να ελέγξουν τις συγκρούσεις και να επιβάλουν στους αντιμαχόμενους μια πολιτική διευθέτηση.
Ενοχλημένη από την τροπή των εξελίξεων και το αδιέξοδο στο πολιτικό πεδίο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα και εισέβαλε στη Θεσσαλία, καταφέρνοντας μέσα σε έναν περίπου μήνα (3 Απριλίου-7 Μαΐου) να φτάσει μέχρι τη Λαμία. Παρά ταύτα, οι χριστιανοί της Κρήτης εξακολουθούσαν να διατηρούν υπό τον έλεγχό τους σχεδόν όλο το νησί, εκτός από τις πόλεις και μερικά οχυρά (Γραμβούσα, Ιτζεδίν, Σούδα, Σπιναλόγκα). Θέλοντας να αμφισβητήσουν ή και εμποδίσουν τη μεταβίβαση της εξουσίας στους χριστιανούς, τον Αύγουστο του 1898 οι μουσουλμάνοι του Ηρακλείου επιτέθηκαν σε αγγλικό απόσπασμα που επιχείρησε να καταλάβει το τελωνείο της πόλης, ενώ στη συνέχεια σκότωσαν εκατοντάδες χριστιανούς άμαχους (οι εκτιμήσεις φτάνουν τα 800 άτομα), μεταξύ των οποίων και ο υποπρόξενος της Βρετανίας στο Ηράκλειο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός.
Η εξέλιξη αυτή επέδρασε καταλυτικά στην απόφαση των Δυνάμεων να ζητήσουν την απομάκρυνση του οθωμανικού στρατού από την Κρήτη, την οποία επέβαλαν στις αρχές Νοεμβρίου του 1898.
Στο μεταξύ, οι εκπρόσωποι των Δυνάμεων ήρθαν σε μια κατ’ αρχή συμφωνία με τους χριστιανούς επαναστάτες στις 19 Οκτωβρίου 1898, με βάση την οποία η Συνέλευση των Κρητών θα εξέλεγε μια επιτροπή που θα διοικούσε προσωρινά τα ελεγχόμενα από τους χριστιανούς εδάφη (δηλαδή όλο το νησί εκτός από τις πόλεις), ενώ οι ναύαρχοι θα αναλάμβαναν πλήρως τη διοίκηση των «ελεγχόμενων από τους μουσουλμάνους εδαφών», δηλαδή των πόλεων. Η κατάσταση αυτή θα διαρκούσε για μερικούς μήνες, μέχρι την άφιξη του εντολοδόχου των Δυνάμεων στην Κρήτη, οπότε η εξουσία και των δύο αρχών θα περνούσε αποκλειστικά και αμετάκλητα σε αυτόν.
Η επιλογή του Ύπατου Αρμοστή
Μετά την επίτευξη αυτής της συμφωνίας, το ζήτημα του ποιος θα ήταν ο εντολοδόχος των Δυνάμεων στην Κρήτη και πότε θα αναλάμβανε έγινε πιο επιτακτικό. Οι κυβερνήσεις των Δυνάμεων εξέτασαν την υποψηφιότητα αρκετών προσώπων, μεταξύ των οποίων του Νουμά Ντρος (Numa Droz), πρώην προέδρου της Ελβετίας, του συνταγματάρχη Σέφερ (Scheffer) από το Λουξεμβούργο και των ελληνικής καταγωγής Οθωμανών Εμμανούηλ Μαυρογένη, πρέσβη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, και Αλέξανδρου Καραθεοδωρή, πρέσβη της Αυτοκρατορίας στο Βέλγιο και πρώην Γενικού Διοικητή Κρήτης. Ωστόσο, οι Δυνάμεις δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν σε ένα από αυτά τα πρόσωπα, ενώ η Βρετανία πίεζε να διοριστεί ως αρμοστής κάποιος Γάλλος ή Βέλγος αξιωματούχος, θεωρώντας ότι αυτό θα εξευμένιζε το Παρίσι ως προς τη διεύρυνση του αγγλικού ελέγχου στην Αίγυπτο και το Σουδάν. Κατόπιν επιμονής της Ρωσίας, το πρόσωπο στο οποίο κατέληξαν ήταν ο πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α΄ και της βασίλισσας Όλγας1.
Η ρωσική πλευρά είχε προτείνει τον Γεώργιο για πρώτη φορά στις 26 Ιανουαρίου 1898, αλλά η πρόταση είχε τότε συναντήσει την αντίθεση της Πύλης και την αδιαφορία των άλλων Δυνάμεων. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, η υποψηφιότητα του Γεωργίου ενισχύθηκε, καθώς οι Δυνάμεις ήθελαν να αποδεσμευτούν από την άμεση διοίκηση της Κρήτης. Στο πλαίσιο αυτό, οι ευρωπαίοι διπλωμάτες και αξιωματούχοι έτειναν να αξιολογούν την επιλογή του Γεωργίου ως ικανοποιητικό συμβιβασμό μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς από τη μία συμβόλιζε ως πρόσωπο τους δεσμούς των χριστιανών με τον ελληνικό βασιλικό οίκο -και κατ’ επέκταση με το ελληνικό κράτος- ενώ από την άλλη θα αναγνώριζε την επικυριαρχία του σουλτάνου επί της Κρήτης, και υπό την έννοια αυτή δε θα διατάρασσε την υφιστάμενη πολιτική ισορροπία στην περιοχή.
Αφού οι Δυνάμεις συμφώνησαν τους όρους της εντολής (Mandat) του Ύπατου Αρμοστή Κρήτης στις αρχές Νοεμβρίου, οι πρέσβεις τους στην Ελλάδα τούς παρουσίασαν στον ίδιο και στον πατέρα του βασιλιά Γεώργιο Α΄ στο Τατόι στις 14 Νοεμβρίου 1898. Σύμφωνα με τη σχετική διακοίνωση, «Ο Ύπατος Αρμοστής θέλει περιβληθή προσωρινήν Εντολήν διάρκειας τριών ετών, χάριν της ειρηνεύσεως της Νήσου και της εγκαταστάσεως τακτικής διοικήσεως». Στο πλαίσιο αυτό, «Ο Ύπατος Αρμοστής θέλει αναγνωρίσει την υψηλήν επικυριαρχία του Σουλτάνου και θα λάβει μέτρα διά την προστασίαν της Τουρκικής σημαίας, ήτις, συμφώνως προς την υπόσχεσιν την δοθείσαν εις τον Σουλτάνον παρά των Δυνάμεων, θα είναι επηρμένη εφ’ ενός των οχυρών της Νήσου». Ως προς το διοικητικό του έργο, οι Δυνάμεις όρισαν ότι «Πρώτον του μέλημα θα είναι, εκ συμφώνου μετά της Εθνοσυνελεύσεως, εν τη οποία θα αντιπροσωπεύονται άπαντα τα εν Κρήτη στοιχεία, να ιδρύση σύστημα Αυτονόμου Κυβερνήσεως δυνάμενον να εγγυηθή, κατ’ ίσον βαθμόν, την ασφάλειαν ζωής και περιουσίας, ως και απόλυτον θρησκευτικήν ελευθερίαν». Πέραν αυτού, «θα προβή αμέσως εις την οργάνωσιν Χωροφυλακής ή τοπικής Πολιτοφυλακής ικανής να εξασφαλίση την τάξιν»2.
Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ και ο πρίγκιπας Γεώργιος δέχτηκαν τους όρους της εντολής, παρότι στις σχετικές διαβουλεύσεις δε συμμετείχε επίσημα ούτε η ελληνική, ούτε η οθωμανική κυβέρνηση. Ο κύριος λόγος για αυτό ήταν ότι οι εκπρόσωποι των Δυνάμεων θεώρησαν ότι η εμπλοκή τους θα παρέτεινε σημαντικά τη διάρκεια των διαβουλεύσεων, οι οποίες έπρεπε να ολοκληρωθούν και να έχουν αποτέλεσμα άμεσα. Στο πλαίσιο αυτό, οι Δυνάμεις υιοθέτησαν χαρακτηριστικά συμβιβασμού των δύο πλευρών που προσομοίαζαν στο καθεστώς γειτονικών αυτοδιοικούμενων περιοχών, όπως η Ηγεμονία της Σάμου (1834-1912), η Βουλγαρική Ηγεμονία (1878-1908) και η υπό αγγλική διοίκηση Κύπρος (1878-1914). Η γενική αρχή που εφαρμόστηκε θα μπορούσε να περιγραφεί ως «διοίκηση αντί εδάφους», καθώς οι Οθωμανοί εμφανίζονταν να εκχωρούν τη διοίκηση «προβληματικών» επαρχιών σε διοικητές που τελούσαν υπό ξένη προστασία, διατηρώντας συμβολικά την κυριαρχία τους σε αυτές με την κρυφή προσδοκία ότι κάποια μεταγενέστερη συγκυρία μπορεί να επιτρέψει την αποκατάσταση της πλήρους υπαγωγής τους στην Κωνσταντινούπολη3. Σε συνέχεια των επαφών αυτών, στις 30 Νοεμβρίου οι Δυνάμεις κοινοποίησαν στην Πύλη την απόφασή τους να διορίσουν ως Ύπατο Αρμοστή Κρήτης τον πρίγκιπα Γεώργιο, διορισμό που ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ αποδέχτηκε με φιρμάνι (διάταγμα) στις 8 Δεκεμβρίου 1898.
Η άφιξη και υποδοχή
του Γεώργιου στην Κρήτη
Στο μεταξύ, οι ευρωπαίοι ναύαρχοι διαφωνούσαν ως προς τον τρόπο άφιξης του Γεωργίου στην Κρήτη. Ο Γεώργιος πρότεινε να μετακινηθεί με τη βασιλική λέμβο, αλλά το Συμβούλιο των Ναυάρχων απέρριψε την ιδέα. Η ελληνική κυβέρνηση πρότεινε να μεταφερθεί με πλοίο του ελληνικού πολεμικού ναυτικού, αλλά οι ναύαρχοι απέρριψαν και αυτή την ιδέα, καθώς και άλλη αντιπρόταση να μεταφερθεί με εμπορικό πλοίο υπό ελληνική σημαία. Μετά από αρκετές αμφιταλαντεύσεις, οι ναύαρχοι τελικά συμφώνησαν να μεταφερθεί με ένα από τα πλοία του Διεθνούς Στόλου, το οποίο θα έπλεε υπό τη σημαία της χώρας του και θα πλαισιωνόταν από τρία ακόμα πλοία από τις άλλες Δυνάμεις. Τα πλοία αυτά ήταν το γαλλικό καταδρομικό Bugeaud, κυβερνήτης του οποίου ήταν ο νέος επικεφαλής του Συμβουλίου των Ναυάρχων Εντουάρ Ποτιέ (Édouard Pottier), το ιταλικό θωρηκτό Francesco Morosini, όπου επέβαινε ο Ιταλός υποναύαρχος Τζιοβάνι Μπετόλο (Giovanni Bettolo), το ρωσικό καταδρομικό Herzog Edinburgski, όπου επέβαινε ο Ρώσος υποναύαρχος Νικολάι Σκρύδλωφ (Nikolai Illarionovich Skrydlov), και το βρετανικό θωρηκτό Revenge, όπου επέβαινε ο Βρετανός υποναύαρχος Τζέραρντ Νόελ (Sir Gerard Henry Noel). Τα πλοία αυτά αναχώρησαν στις 7 Δεκεμβρίου για τη Μήλο, όπου στο μεταξύ είχε φτάσει ο πρίγκιπας Γεώργιος. Ο Γεώργιος επιβιβάστηκε στο γαλλικό Bugeaud στις 8 Δεκεμβρίου, το πλοίο αναχώρησε αργά το ίδιο βράδυ και την επομένη το πρωί, 9 Δεκεμβρίου 1898, έφτασε στη Σούδα.
Ως προς την άφιξή του εκεί, ο Γεώργιος περιγράφει ότι «την δεκάτην ώραν οι τέσσαρες Ναύαρχοι με υπεδέχθησαν επισήμως εις την προκυμαίαν». Στη συνέχεια, σχηματίστηκε πομπή στην οποία συμμετείχαν αγήματα και των τεσσάρων Δυνάμεων, ενώ τον πρίγκιπα συνόδευσε και πάλι ο Γάλλος ναύαρχος, «που ήτο ο αρχαιότερος, οι δε λοιποί ακολούθησαν»4. Η είσοδος του πρίγκιπα στα Χανιά προσέλαβε πανηγυρικό χαρακτήρα, καθώς μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης και των περιχώρων έσπευσαν να τον υποδεχτούν με ζητωκραυγές και επευφημίες, ενώ τιμητικές αψίδες είχαν στηθεί στην είσοδο της πόλης και στο λιμάνι5. Η υποδοχή αυτή θα πρέπει να εντυπωσίασε ιδιαίτερα τον νεαρό τότε Γεώργιο, ο οποίος ανέφερε χρόνια αργότερα στα απομνημονεύματά του ότι «Μου είναι αδύνατον να παραλείψω την έκφρασιν των ειλικρινών αισθημάτων μου και τας εκ βάθους καρδίας ευχαριστίας μου προς τους Κρήτας διά την μοναδικήν όντως υποδοχήν που μου εγένετο κατά την άφιξίν μου εις την Νήσον». Η υποδοχή «ήτο λίαν εγκάρδιος, επιβλητική και συγκινητική, και εγέμισε την καρδιάν μου με θάρρος και ελπίδα. Ο Ναύαρχος Ποττιέ, που εκάθητο δίπλα μου εις την άμαξαν, έκλαιε συγκινηθείς από το παραλήρημα του ενθουσιώντος λαού»6.
Η πομπή κατέληξε στο ναό της Τριμάρτυρης επί της σημερινής οδού Χάληδων, όπου έγινε δοξολογία, ενώ ακολούθως κατευθύνθηκε στο διοικητήριο του Καστελλίου (το πολυσυζητημένο κτήριο της πρώην μεραρχίας), όπου ο ναύαρχος Ποτιέ τού παρέδωσε τη διοίκηση του νησιού7. Στη συνέχεια, ο Γεώργιος κατευθύνθηκε προς τον εξώστη του διοικητηρίου, απ’ όπου απευθύνθηκε στο συγκεντρωμένο πλήθος: «Κρήτες! Αποδεχθείς τον υπό της Ρωσίας, Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας διορισμόν μου ως Υπάτου Αρμοστού της Αυτονόμου Πατρίδος σας, και την επιθυμίαν σας εκπληρών, αναλαμβάνω την κυβέρνησιν της Νήσου. Βαθείαν έχω την συνάισθησιν των καθηκόντων μου, και πλήρη την συνείδησιν των δυσχερειών της αποστολής μου, αλλά πρωτίστως στηρίζομαι εις την φιλοπατρίαν σας, όπως δυνηθώ να εκτελέσω το Ευρωπαϊκόν βούλευμα και εκπληρώσω τας ευχάς σας. Θα καταβάλω πάσαν προσπάθειαν υπέρ της ευημερίας σας, θα φροντίσω να διοικηθείτε καλώς, δικαίως και αμερολήπτως, να αποκτήσετε ανεξαιρέτως ασφάλειαν και αληθή ελευθερίαν, ην δύναται να εγγυηθεί μόνον το κράτος του νόμου και θεσμοί λυσιτελείς. Πέποιθα ότι θα είστε φιλόνομοι, θα πειθαρχήτε εις τας Αρχάς τας επιτετραμένας την εκτέλεσιν των νόμων, θα λησμονήσετε τας εκ του παρελθόντος διαμάχας σας, και αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος, θα συμβιώσετε εν ειρήνη ως τέκνα κοινής φιλοστόργου Πατρίδος. Άνευ των όρων τούτων, άνευ πλήρους εσωτερικής ασφαλείας και τάξεως, άνευ διαλλαγής και ειρήνης, δεν θα είναι δυνατόν να οργανωθή διοίκησις ανάλογος προς τας ανάγκας, τα μέσα και την κατάστασιν του τόπου, συνεπώς να συνταχθή και να ευημερήση η Κρήτη. […] Είθε ο Θεός να ευλογήση τας υπέρ της ευημερίας σας και της εκπληρώσεως των δικαίων πόθων σας κοινάς προσπάθειες ημών»8.
Η συγκρότηση
των νέων κρητικών θεσμών
Προς υποστήριξη του διοικητικού έργου του Γεωργίου, στις 14 Δεκεμβρίου 1898 το Συμβούλιο των Ναυάρχων διαλύθηκε και οι αρμοδιότητές του πέρασαν στον Ύπατο Αρμοστή, ενώ παράλληλα καταργήθηκε η ενιαία διοίκηση του Διεθνούς Στόλου. Στο μεταξύ, ο πρίγκιπας Γεώργιος κάλεσε στο διοικητήριο τον πρόεδρο της Επαναστατικής Συνέλευσης Ιωάννη Σφακιανάκη και τον γραμματέα της Ελευθέριο Βενιζέλο, προκειμένου να τους συμβουλευτεί. Οι δύο Κρητικοί πολιτικοί τού πρότειναν να προχωρήσει σε σχηματισμό κυβέρνησης, αλλά ο Γεώργιος διαφώνησε, θεωρώντας ότι δεν μπορούσε να συγκροτήσει νέες αρχές με άτομα της αρεσκείας του χωρίς να είναι σαφές το νομικό και πολιτικό καθεστώς του νησιού. Έτσι, οι τρεις άνδρες συμφώνησαν ότι θα ήταν δόκιμο να δημιουργηθεί μια «Επιτροπεία προς παρασκευήν σχεδίου του πολιτεύματος», η οποία συγκροτήθηκε με διάταγμα του αρμοστή στις 25 Δεκεμβρίου 1898 και στην οποία συμμετείχαν 16 άτομα, 12 χριστιανοί και 4 μουσουλμάνοι9. Το αποτέλεσμα των εργασιών της επιτροπής αυτής ήταν το «Σχέδιον Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας», το οποίο συζήτησε και τροποποίησε η Συντακτική Συνέλευση των Κρητών από τις 8 Φεβρουαρίου μέχρι τις 15 Απριλίου 1899.
Λίγο μετά τη δημοσίευση του νέου συντάγματος, ο πρίγκιπας εξήγγειλε γενική αμνηστία, παραγράφοντας τα πολιτικά αδικήματα που διαπράχθηκαν μεταξύ ετεροθρήσκων από τον Σεπτέμβριο του 1896 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1898, εκτός από αυτά που έλαβαν χώρα μεταξύ 25 και 27 Αυγούστου 1898 στην πόλη του Ηρακλείου10. Δύο εβδομάδες αργότερα, ο Γεώργιος διόρισε στις 27 Απριλίου τα μέλη του «Ηγεμονικού Συμβουλίου» (δηλαδή της πρώτης κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας), το οποίο αποτελούσαν οι Νικόλαος Γιαμαλάκης (Δημόσιας Εκπαίδευσης και Θρησκευμάτων), Κωνσταντίνος Φούμης (Οικονομικών και Γεωργίας), Μανούσος Κούνδουρος (Εσωτερικών), Ελευθέριος Βενιζέλος (Δικαιοσύνης) και Χουσεΐν Γενιτσαράκης (Συγκοινωνιών και Δημόσιας Ασφάλειας)11. Ο Γεώργιος αναφέρει με ιδιαίτερη ικανοποίηση στα απομνημονεύματά του πως «Ευθύς ως εσχημάτισα την Κυβέρνησιν και διωρίσαμεν και εγκατεστήσαμεν τας Διοικητικάς Αρχάς, αι Διεθνείς Αρχαί απεσύρθησαν, απέμειναν δε μόνον στρατιωτικά τινά αποσπάσματα εις το εσωτερικόν της Νήσου, εκτελούντα καθήκοντα χωροφυλακής, εν αναμονή οργανώσεως της Κρητικής Χωροφυλακής. […] Το Σύνταγμα ήτο πλέον τετελεσμένο γεγονός, ήμουν δε ευτυχής διότι η Επιτροπή [εννοεί η κυβέρνηση] και η Συνέλευσις είχαν εννοήσει και παραδεχτεί τας πλείστας των υποδείξεων και συστάσεών μου»12.
Περισσότερα σχετικά με τη συγκρότηση των κρητικών θεσμών και όσα προηγήθηκαν ή ακολούθησαν μπορεί κανείς να βρει στο βιβλίο του Γιώργου Λιμαντζάκη Το Κρητικό Ζήτημα 1868,1913, από τα πεδία των μαχών στη διεθνή διπλωματία, το οποίο εκδόθηκε φέτος με την ευγενική υποστήριξη του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», του Δήμου Αποκορώνου και του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Αγία Σοφία».
* Ο δρ. Γιώργος Λιμαντζάκης
είναι τουρκολόγος – ιστορικός
1. Ο πρίγκιπας Γεώργιος (1869-1957) ήταν δευτερότοκος γιος του βασιλιά Γεωργίου Α΄ της Ελλάδας και της μεγάλης δούκισσας Όλγας Κωνσταντίνοβνα της Ρωσίας, αδελφός του διαδόχου και μετέπειτα βασιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνου Α΄. Σπούδασε στη Βασιλική Ναυτική Σχολή της Κοπεγχάγης και έγινε αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού της Ελλάδας, ενώ υπήρξε επί χρόνια υπασπιστής του πατέρα του. Το 1898 διορίστηκε από τις Δυνάμεις Ύπατος Αρμοστής Κρήτης και υπηρέτησε επί τρεις θητείες (1898-1906), αλλά τον Σεπτέμβριο του 1906 παραιτήθηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1907 παντρεύτηκε τη Μαρία Βοναπάρτη, με την οποία απέκτησε δυο παιδιά, ενώ μετά το Κίνημα στου Γουδή (1909) εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Μετά το θάνατό του η σωρός του επέστρεψε στην Ελλάδα και τάφηκε στο βασιλικό κοιμητήριο στο Τατόι.
2. Το πλήρες κείμενο της διακοίνωσης στα γαλλικά παρατίθεται στο βιβλίο του πρίγκιπα Γεωργίου Affaires de Crète (Τα ζητήματα της Κρήτης), Imp. des Beaux Arts (A. Muller), Paris, 1905, σελ. 5.
3. Στον βαθμό που η εκτίμηση αυτή ευσταθεί, η ιστορική εξέλιξη την διέψευσε παταγωδώς, καθώς σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις η αυτονομία δεν οδήγησε στην πλήρη αποκατάσταση της οθωμανικής κυριαρχίας. Αντιθέτως, η αυτονομία συνέβαλε στην αποτελεσματικότερη διοίκηση των επαρχιών αυτών και την αποδυνάμωση των δεσμών τους με το οθωμανικό κράτος και τις αρχές του, οδηγώντας σταδιακά στην πλήρη διάρρηξή τους.
4. Γεώργιος της Ελλάδας, Αναμνήσεις εκ Κρήτης, 1959, σελ. 23.
5. Τον ενθουσιασμό αυτό περιγράφει χαρακτηριστικά ο Νίκος Καζαντζάκης, γράφοντας: «Εγώ και χίλια χρόνια να ζήσω, και μιαν μπουκιά μονάχα κρέας να μου μένει ζωντανό, αυτό το πράμα που είδα κείνη τη μέρα δε θα το ξεχάσω. Κι αν ήταν κάθε άνθρωπος να διαλέει την Παράδεισό του στον ουρανό, σύφωνα με τα γούστα του, εγώ θα ’λεγα του Θεού: Θεέ μου, να ’ναι ο Παράδεισος μου μια Κρήτη γεμάτη μερτιές και σημαίες και να βαστά αιώνια η στιγμή που πατάει ο Πρίγκηπας Γεώργιος στην Κρήτη. Τίποτα άλλο δε θέλω». Ν. Καζαντζάκης, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, 1946, σελ. 175.
6. Γεώργιος της Ελλάδας, Αναμνήσεις εκ Κρήτης, 1959, σελ. 24 και 34.
7. Για περισσότερα σχετικά με την τελετή παράδοσης, βλέπε Γεώργιος Στρέιτ, La Question Cretoise au point de vue du Droit International, Editeur A. Pedone, Paris, 1901, αποσπάσματα του οποίου αναδημοσιεύτηκαν σε συνέχειες στο Revue Générale de Droit International Public, Tome X, 1903, σελ. 376 και εξής.
8. Γεώργιος της Ελλάδας, Αναμνήσεις εκ Κρήτης, 1959, σελ. 24.
9. Πρόεδρος της επιτροπής αυτής ορίστηκε αρχικά ο Ιωάννης Σφακιανάκης, αλλά μετά από μερικές εβδομάδες παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον μουσουλμάνο αντιπρόεδρο και δικηγόρο Μεχμέτ Πετεινάκη, ο οποίος «είχε διατελέσει Εφέτης υπό το Τουρκικόν καθεστώς και απελάμβανε φήμης ακέραιου ανδρός τόσον μεταξύ των Τούρκων όσο και μεταξύ των Χριστιανών». Ι.Α.Κ., Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, τεύχος Α΄, αρ. φύλλου 1, «Διάταγμα περί συστάσεως Επιτροπείας προς παρασκευήν σχεδίου του Πολιτεύματος», 25 Δεκεμβρίου 1898 και Γεώργιος της Ελλάδας, Αναμνήσεις εκ Κρήτης, 1959, σελ. 50.
10. Ι.Α.Κ., Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, τεύχος Β΄, αρ. φύλλου 23, «Παραγραφή αδικημάτων που τελέστηκαν μεταξύ Σεπτεμβρίου 1896 και Δεκεμβρίου 1898», 15 Απριλίου 1901.
11. Ι.Α.Κ., Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, τεύχος Α΄, αρ. φύλλου 28, Διάταγμα «περί του Συμβουλίου του Ηγεμόνος», 28 Απριλίου 1899.
12. Γεώργιος της Ελλάδας, Αναμνήσεις εκ Κρήτης, 1959, σελ. 51.
