ΜΑΞ ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ, Γερμανός, σύγχρονος φιλόσοφος, πρωτεργάτης της κριτικής θεωρίας της σχολής της Φραγκφούρτης
Εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ – Βιβλία Μέρος δεύτερο: 1958 – 1969 Φιλοσοφικό Σημειωματάριο
Μια δριμεία και σαρωτική κριτική του σύγχρονου Γερμανού φιλοσόφου Μαξ Χορκχάιμερ για τη μεταπολεμική ψυχροπολεμική πανευρωπαϊκή παγκοσμιοποιούμενη πραγματικότητα που δημιούργησε την κρίση.
Που σήμερα είναι εξαιρετικά προφητική επαληθευόμενη ως υπερσύγχρονη και υπερεπίκαιρη πραγματικότητα στη συγχυσμένη Ευρώπη, στην “Αγρια Δύση”, στην επαναστατημένη, απελπισμένη και υπεράνθρωπη ανατολή ενός σύγχρονου ανήθικου, ανυπόστατου και αυτοκτονικού κόσμου… Με τον Γερμανό φιλόσοφο να κρίνει με δριμύτητα την απέραντη ακρισία και υποκρισία της μεγεθυνόμενης παρακμής Γερμανίας – Ευρώπης και κόσμου επισημαίνοντας με πίστη τη βασική αρχή της επαναστατικής φάσης της αστικής σκέψης ότι: «το άτομο κατάφερε από την αστική εποχή και μετά να αποκτήσει μια σχετική ελευθερία από οποιαδήποτε ιδεολογία αποτελεί μια κατάκτηση…».
Αλλά αυτό το χαρακτηριστικό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πραγματοποίηση της αυτονομίας του ατόμου (και για μας κατ’ επέκταση των λαών) δεν είναι ουτοπικό όραμα, αλλά συγκεκριμένη δυνατότητα, η οποία δοκιμάζεται τώρα τόσο κρίσιμα για Ελλάδα, Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο. Στο επόμενο άρθρο “Κατά της φιλοσοφίας”, “Το κακό στην ιστορία”, “Μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα τρία λάθη του Μαρξ”.
Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
Ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος και βασικός δημιουργός της κριτικής σχολής της Φραγκφούρτης ο Μαξ Χορκχάιμερ έγραψε πολλά και σημαντικά έργα. Ανάμεσα σε αυτά έγραψε το περίφημο “Φιλοσοφικό Σημειωματάριο” σε δύο μέρη. Για το πρώτο μέρος έχω γράψει πριν από πολλά χρόνια στα “Χανιώτικα νέα”. Και τα δύο μέρη εκδόθηκαν από τις εκδόσεις “ΥΨΙΛΟΝ” βιβλία το 1988 με μετάφραση Ζήση – Σαρίκα. Στο βιβλίο (αυτό) στο β’ μέρος ο Μ.Χ. προβαίνει σε μια δριμεία και συχνά σαρκαστική κριτική της σύγχρονης κοινωνίας. Ο απαισιόδοξος τόνος του μπορεί εύκολα να κάνει τον αναγνώστη να πιστέψει πως ο Γερμανός φιλόσοφος ήταν ένας θεωρητικός της “παρακμής”. Ωστόσο, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο Χορκχάιμερ διατήρησε ως το τέλος της τροχιάς του την πίστη του σε μια βασική αρχή της επαναστατικής φάσης της αστικής σκέψης: Στην αρχή ότι το άτομο κατάφερε από την αστική εποχή και μετά να αποκτήσει μια σχετική ελευθερία από οποιαδήποτε ιδεολογία. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό του μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πραγματοποίηση της αυτονομίας του δεν είναι ουτοπικό όραμα, αλλά συγκεκριμένη δυνατότητα.
ΩΣ ΦΙΛΟΙ, Α-ΦΙΛΟΙ ΚΑΙ ΩΣ ΣΥΜΜΑΧΟΙ Α-ΣΥΜΜΑΧΟΙ
Αυτή τη δυνατότητα μπορούμε να προβάλλουμε κι εμείς σε πανευρωπαϊκή και διεθνή κλίμακα την ώρα κατά την οποία οι εταίροι μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση μάς στραγγαλίζουν ως φίλοι α-φίλοι και ως σύμμαχοι α-σύμμαχοι που μας εκβιάζουν προκλητικά για να είμαστε μονοδρομικά στην υπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Με την απαράδεκτη αυτή συγκυρία θα χρησιμοποιήσουμε απόσπασμα από τα σπουδαία και διαχρονικής αξίας και σημασίας κείμενα από το φιλοσοφικό σημειωματάριο -μέρος δεύτερο- 1958 – 1959 του Γερμανού φιλοσόφου, αρχηγέτη της κριτικής θεωρίας της σχολής της Φραγκφούρτης Μαξ Χορκχάιμερ, περιοριζόμενοι σε διερμηνευτικούς επισχολιασμούς. Πρωτίστως για τη γερμανική κριτική του Χορκχάιμερ στη μεταπολεμική περίοδο στην κρίσιμη δεκαετία 1958 – 1969 συμπεριλαμβάνοντας στην κριτική του εκτός της Γερμανίας, την Ευρώπη, τη Ρωσία, τη Σοβιετική Ενωση, την Αμερική κ.λπ.
Η ΗΘΙΚΗ ΩΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ Ή ΩΣ ΤΡΕΛΑ;
Ως πρώτο βήμα παραθέτουμε από το κείμενό του με τίτλο “Ηθική”: «Η ειδική αναφορά της γερμανικής φιλοσοφίας στην ευρωπαϊκή κουλτούρα είναι η συνείδηση ως ηθικό δικαστήριο. Οπου ούτε ο μεσογειακός ούτε ο αγγλοσαξονικός κόσμος γνωρίζουν ουσιαστικά την ηθική ως καθήκον, ως εντολή που μεταφράζεται σε πράξεις. Στην Αγγλία η παιδεία διατηρούσε ανέκαθεν ένα φεουδαρχικό – αισθητικό στοιχείο του τζέντλεμαν και τη λέιντι (lady). Στην Αμερική υπάρχει ο νόμος από τη μια μεριά, η θρησκεία από την άλλη. Στις μεσογειακές χώρες υπάρχει το θρησκευτικό ή κοσμικό δίκαιο. Κι οι σημερινοί Ρώσοι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με την ηθική, τη θεωρούν ιδεολογική τρέλα και είναι εντελώς ανίκανοι να καταλάβουν τι πρέπει να είναι η ηθική. Ενα δικαστήριο ανεξάρτητο από το κόμμα; Δεν έχουν φτάσει ακόμη τόσο μακριά».
ΤΙ ΣΧΕΣΗ ΕΧΕΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ;
Αλλά τι σχέση έχει η ανθρωπιά με την ελευθερία; Ο Χορκχάιμερ γράφει στο κείμενο με τον τίτλο “Ανθρωπιά” ότι «η πρακτική φιλοσοφία μας είναι η ανθρωπιά. Μάλιστα ο αντικειμενικός στόχος της δράσης γενικά ταυτίζεται με το ότι οι άνθρωποι δεν υποφέρουν την αθλιότητα με το ότι τα ανθρώπινα πλάσματα πρέπει να αναπτύσσονται. Ωστόσο, η διαφύλαξη της ελευθερίας μπορεί βέβαια να προκαλέσει την καταστολή, την κατάπνιξη των εχθρών της. Αυτό όμως προκύπτει από την αντιφατική φύση της πραγματικότητας. Αλλά ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση μοναδικός οδηγός είναι ο ανθρωπιστικός σκοπός που δεν πρέπει να καταναλώνεται από τα μέσα».
Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΜΑΥΡΩΘΗΚΕ ΟΤΑΝ ΠΡΟΣΦΕΡΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡ Οπου, όσο κοινότυπο κι αν μοιάζει αυτό, δεν γνωρίζουμε άλλα καλύτερα κριτήρια. Ο δυτικός κόσμος τα αμαύρωσε, τα λέρωσε, όταν επέμεινε να προσφέρει τη φιλία του στον Χίτλερ δίνοντάς του έτσι την ευκαιρία να βάλει χέρι στα υλικά συμφέροντά του. Ο δυτικός κόσμος δυσφημίζει τον εαυτό του κάθε φορά που χαμογελούν οι δολοφόνοι του Κρεμλίνου. Θα τα πήγαινε καλά μ’ αυτόν μόνο αν δεν ήταν τόσο απειλητική η στάση τους. Ομως ο δυτικός κόσμος θα χαθεί επειδή θεωρεί πιο σημαντικά τα υλικά του συμφέροντα από την προστασία της ανθρωπότητας από τη μια ή την άλλη πλευρά των συνόρων και για να αποφευχθεί ο κίνδυνος της έπαρσης που μπορεί να κρύβει στην κρίση του σχετικά με το πότε και το πώς πρέπει να τραφεί.
ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ
Για να εκπαιδευτεί ή να προστατευθεί η ανθρωπότητα δεν υπάρχει καλύτερη μέθοδος από την προσφυγή στην αλληλεγγύη με τον πόνο (Leiden), έναν πόνο που πρέπει να εξαλειφθεί. Με το μεγαλύτερο κακό να μην είναι ο πόλεμος, αλλά ο τρόμος μέσα στον πόλεμο και σε άλλες καταστάσεις όπως π.χ. στον Δεσποτισμό. Σ’ αυτό όμως το σημείο ο γράφων πρέπει να τονίσει ότι ο φιλόσοφος και αρχηγέτης της κριτικής θεωρίας της Φραγκφούρτης Μαξ Χορκχάιμερ επεσήμανε τον φόβο του για τον γερμανικό (ή γενικότερα για τον ευρωπαϊκό δυτικό) δεσποτισμό εδώ και 60 χρόνια πριν. Για να εμπραγματωθεί αυτός τούτος ο γερμανικός δεσποτισμός.
ΘΥΜΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΛΑΟΣ ΤΟΥ ΣΟΪΜΠΛΕ Ευρωπαϊκές γερμανικές προκλήσεις ιδιαίτερα στη δική μας ελληνική δύσκολη περίπτωση, η οποία αντιμετωπίζεται τόσο δραματικά, ιδίως με τις παθιασμένες μανιακότητες του κυρίου Σόιμπλε, ο οποίος ούτε για μια στιγμή δεν έδειξε μεγαλοψυχία (όχι απέναντι στους κακούς ή καλούς Ελληνες), αλλά απέναντι στη χώρα που γέννησε και έθρεψε τον ευρωπαϊκό – δυτικό πολιτισμό. Για να ξαναπεί ο Χορκχάιμερ ότι «ο δυτικός πολιτισμός θα χαθεί επειδή θεωρεί πιο σημαντικά τα υλικά συμφέροντά του».
ΕΝΤΕΛΕΙ ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΝΕΥΜΑ;
Ομως ο επικυρίαρχος σύγχρονος γερμανοδυτικός δεσποτισμός αποφασίζει αν είναι σωστό να ρίχνονται οι λαοί σε έναν πόλεμο για να εξαλείψουν την τυραννία που εξουσιάζει έναν άλλο λαό. Συνήθως όμως η τυραννία παίρνει τέλος όταν εξαλειφθεί η υλική ένδεια που τη στηρίζει… Αλλά, αυτό είναι ή δεν είναι το ευρωπαϊκό πνεύμα; Ο Μαξ Χορκχάιμερ στο κείμενό του (σελ. 19) γράφει: «οι φιλόσοφοι του 19ου αιώνα, ο Hegel και ο Nietszche έγραψαν: Ο Θεός είναι νεκρός. Θα ήταν σωστότερο να πούμε ότι η σκέψη είναι νεκρή. Ο ιστορικός ρόλος της, η κατανίκηση της δεισιδαιμονίας, το λύσιμο του δεσμού με τον οποίο η θρησκεία κρατούσε τους ανθρώπους στην υπηρεσία της πρώτης και της δεύτερης κοινωνικής τάξης με απελευθέρωση του αστικού ατόμου έχει παιχτεί ως το τέλος. Η συνέχιση της χειραφέτησης, η γενίκευσή της σε μια κοινωνία της αφθονίας όπου διαφυλάσσει το άτομο και τις πνευματικές ικανότητές του έχει αποτύχει.
Η σκέψη έχει μια κριτική αρνητική απελευθερωτική λειτουργία δίχως την οποία δεν μπορεί να επιβιώσει. Η ψυχή της μεγάλης φιλοσοφίας, η δύναμη της αλήθειας, η ιστορική αξίωσή της είναι ο διαφωτισμός και το άτομο. Εφόσον, όμως η αστική κοινωνία δεν έχει καταφέρει να αναπτυχθεί πέρα από τον εαυτό της χωρίς να προκαλέσει ατροφία στο άτομο η σκέψη καταβαραθρώνεται μαζί με τον πολίτη. Ο θάνατός της ρίχνει τη σκιά του. Η σκέψη δεν υπάρχει πια. Το πνεύμα που έχει μείνει ακόμα είναι εργαλείο της επιστήμης ή μάλλον φάντασμα του πνεύματος. Αλλά σε λίγο θα χαθεί κι αυτό».
Απόλυτη επαλήθευση σήμερα από τον πρωτοπόρο της κριτικής θεωρίας…
Ομως θα συνεχίσουμε…
