Ο Περβολιανός Γιάννης Φιωτάκης, δάσκαλος, εθελοντής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πήρε ένα κοντό γκαραδάκι με 4-5 σφαίρες με δική του, εννιαχωριανή ομάδα, έλαβε μέρος στη μάχη στα Φλώρια και αιχμαλώτισε 8 Γερμανούς, τους έφερε στα Περβόλια, τους παρέδωσε στον αστυνομικό σταθμό Κούνε. Στη μάχη αυτή έλαβαν μέρος και οι Λασθένης Βαϊδάκης, ο Γεώργιος Σταυρουλάκης, ο Αριστείδης Σημαντηράκης.
Ο Ιωάννης Ραϊσάκης που ήταν σε πολεμική διαθεσιμότητα, ο παπά Σπύρος Κουντουράκης με εννιαχωριανή ομάδα, ο Στέφανος Καμηλάκης με δική του ομάδα, και ο Δημήτριος Λιονάκης, δάσκαλος από τα Παλιά Ρούματα.
Ο καφεπώλης Κυριάκος Παπαδάκης, δεν παρέδωσε το ραδιόφωνό του και οι Περβολιανοί το έκρυβαν σε γκρεμνά και σπηλιές. Ο πατέρας Σκαλιδομανώλης που είχε πάει στην Αμερική και ήξερε κάπως τη γλώσσα, βοηθούσε στη διερμηνεία των ειδήσεων από το σταθμό του Λονδίνου για την πορεία του πολέμου.
Οι Γερμανοί είχαν ζώσει τα Εννιά Χωριά με φυλάκια στον Άγιο Δίκαιο, φυλάκιο της Γκεστάπο στο Έλος, στον Προφήτη Ηλία, στο Αμυγδαλοκεφάλι και στο σχολείο του χωριού, επίσης φυλάκιο. Μεγάλο δε, φυλάκιο είχαν στο Στόμιο και στη Μονή Χρυσοσκαλίτισσας, και στο ιστορικό Ελαφονήσι.
Οι Γερμανοί, στις 13 Αυγούστου 1944, έκαψαν τα χωριά Κούνενι (Βάθη), και Λίμνη, πήραν ομήρους και τους πήγαν στις φυλακές Αγιάς. Στο Κούνενι έκαψαν τα 3 παιδιά του Γεωργίου Σταυρουλάκη. Η κόρη του Ιωάννα σύζυγος Ζαχαρία Σκαλίδη, γλίτωσε από τη φωτιά.
Στις 29 Αυγούστου 1944, εκτέλεσαν στην Αγιά δέκα (10) Εννιαχωριανούς για την αντίστασή των, μεταξύ αυτών το μακαρίτη τον αδελφό μου Ελευθέριο Σκαλίδη 22 ετών.
Με προσπάθειες δικές μου, του Μιχάλη Κοντοπυράκη και συγγενών των εκτελεσθέντων, της ΙΛΑΕΚ και με την απόλυτη συμπαράσταση του τέως Νομάρχη Γεωργίου Κατσανεβάκη, εκάναμε το μνημείο στον τόπο εκτελέσεως. Εγώ του έδωσα το όνομα “Ο Γολγοθάς της Κρήτης”. Το άλλο μνημείο που είναι έξω από τις φυλακές της Αγιάς που είναι οστεοφυλάκιο και είναι τα ιερά οστά των εκτελεσθέντων, έγινε επί Δημαρχίας του αειμνήστου Νικολάου Σκουλά το οποίο χρήζει άμεσης συντήρησης – ανακαίνισης.
Υπήρχαν τέσσερις (4) Εγγλέζοι στρατιώτες κρυμμένοι στα Λαγκά των Νταβάσηδων και τους τροφοδοτούσαμε εκτός από την οικογένειά μου, οι Περβολιανοί, οι Αερινιώτες, οι Κεφαλιανοί και οι Καμπιώτες. Από το χωριό Κάμπος θυμάμαι τις οικογένειες Θεοδωράκη, Κατάκη, Χαρτζουλάκη, Σχοινοπλοκάκη, τα αδέλφια Θεόδωρο και Δημόκριτο Σημαντηράκης κ.α.
Το 1824, την ημέρα του Πάσχα, οι Τουρκοαιγύπτιοι έσφαξαν 600 χριστιανούς στο Ελαφονήσι. Αναφορά στη σφαγή από τον ιστορικό δάσκαλο – συγγραφέα Μανώλη Κογχυλάκη. Επίσης, το 1824, οι Τούρκοι του Σελίνου έσφαξαν τους Περβολιανούς και έκαψαν το χωριό. Το 1824 την ημέρα του αγιασμού, οι Τούρκοι αποκεφάλισαν τον παπά Γιάννη Σκυλούρη που πήγε να φωτίσει στον Αερινό. Oι απόγονοί του Παπαγιαννάκηδες, με την μεγάλη προσφορά στην παράδοση και στην ιστορία της Κρήτης.
Ένα ατρόμητο παλικάρι, ο Βασίλειος Βιδαλάκης, αφόπλισε το φοβερό, Γερμανό διοικητή του φυλακίου του Στομίου. Σε αντίποινα οι Γερμανοί του ανατίναξαν το σπίτι.
Επίσης, όταν ένα αγγλικό βομβαρδιστικό αεροπλάνο με 2 αεροπόρους έκανε αναγκαστική προσγείωση στη θάλασσα, οι κάτοικοι των εννιά χωριών Τζιτζιφιά, Περβόλια, Έλος, Στροβλές, τους περιέθαλψαν με μεγάλο κίνδυνο στα χωριά τους.
Η δική μου αντίσταση
Εγώ, με τον αδελφό μου Γεώργιο Σκαλίδη και τον Στρατή Σκυλουράκη, σπάσαμε μία αποθήκη των Γερμανών στο Στόμιο.
Άλλη φορά, τους έκοψα 200 μέτρα καλώδιο που κατέβαινε από τον προφήτη Ηλία στο Στόμιο.
Σε μια μεταφορά τροφίμων από το Κούνενι, προς το Στόμιο τους έκλεψα τρόφιμα, με αντελήφθησαν, με συνέλαβαν και με πήγαν στο φυλάκιο στο Στόμιο. Εκεί ουσιαστικά, διεσώθιν από το διερμηνέα Μανούσο Χατζηδάκη που επέμενε να πω την ηλικία των 16 ετών (ήταν το όριο μεταξύ ξυλοδαρμού και φυλάκισης). Με καταδίκασαν σε ξυλοδαρμό μέχρι θανάτου και τα σημάδια του βασανισμού μου φαίνονταν για 20 χρόνια!
Ο 90χρονος Γεώργιος Φουντουλάκης ζει στο χωριό Κερά Κισάμου ο οποίος έκανε κρατούμενος στις φυλακές Αγιάς και πολλές φορές μας διηγείται το φοβερό μαρτύριο των κρατουμένων.
Μια ευχή, όχι πια πόλεμος. Αιωνία η μνήμη όλων των ηρώων.
Γιάννης Εμμανουήλ
Σκαλίδης, ετών 91,
με μεγάλη ιστορική μνήμη
Διά την Αντίστασην των Εννιαχωριανών κατά του Γερμανού κατακτητή 1941-1944
Το κάψιμο των χωριών Κούνενι και Λίμνης από τους Γερμανούς στις 13 Αυγούστου 1944 και οι εκτελέσεις 29-3-1944
Αχι και πώς θα βάλω αρχή μήτε κι εγώ δεν ξέρω
γιατί πονεί η καρδούλα μου και μέρα νύχτα κλαίω.
Αρχίζω με παράπονο, με μάθια βουρκωμένα
να γράψω πάθη καί καημούς πού ‘χομε τραβηγμένα.
Τ’ Αυγούστου ήταν δεκατρείς, μια Κυριακή πρωία
εκάψανε το Κούνενι, κρίμας τα μεγαλεία.
Αφήσαν σπίθια ερείπια κι έρημα καφενεία
εκάψανέ μας το Σταθμό και τα Ταχυδρομεία.
Τρία παιδιά εκάψανε βενζίνα τους ερίξαν
σαν το κερί καήκανε σαν τους δαυλούς γινήκαν.
Απού ‘χει νου, να τα γρικά και λογισμό να κλάψει
κι απού ‘χει λογισμό και πονεί, να κάτσει να τα γράψει.
Τους άντρες μας επήρανε και στην Αγιά τους πάνε
νερό δεν τους εδίνανε ούτε ψωμί να φάνε.
Στη φυλακή τους βάλανε και κλαίγαν οι καημένοι
πως δεν ξαναγυρίζουνε ήταν απελπισμένοι…
Οι Γερμανοί τους πήρανε κι ήταν προδότες αιτία
που να ‘χουν το ανάθεμα κι όλη την αμαρτία.
Επαίξανε τα μπολεθιά κι εσύρανε τον κλήρο
δέκα ετουφεκίσανε που τούτο ‘νέτο γύρο,
απούχανε μικρά παιδιά κι ήτανε αμαρτία
γιατί τους ετουφέκισαν χωρίς καμιάν αιτία.
Εις τη γραμμή τους βάλανε κι έβαλαν την ταινία
και μάς τους εξαφάνισαν από την επαρχία.
Πρώτον ετουφεκίσανε τον Κογχυλομιχάλη
κι ύστερα τον Τζανόγιαννη και τόν Βασιλειάδη,
τον Ντεκοργίνη Στελιανό και τον Σκουρμουλαντώνη,
τον Στεφανάκη Νικολή, το Χατζογιαννογιώργη,
τον Δημοσθένη τον Πιμπλή,τον Κοντοπυράκη Μανώλη,
τον Σκαλίδη Λευτέρη τον νεαρό που τον πονέσαν όλοι (Δισέγγονο του Αρχηγού).
Άχι παντέρμη μου Αγιά που να γενείς λιβάδι
γιατί χιλιάδες Κρητικούς έβαλες εις τον Άδη.
Να γίνεις χάος αδιάβατο μια τεραστία λίμνη
και κείνους απού σκότωσες, αιωνία τους η μνήμη.
Να γράψω ήθελα πολλά την κόλλα να γεμίσω
τα δάκρυα δε μ’ αφήνουνε γι’ αυτό θα σταματήσω.
Αν κλαίμε, κλαίμε άδικα τα μάθια μας χαλάμε
οι Γερμανοί τους κοίμησαν, δεν τους ξαναξυπνάμε.
Τα σπίθια μας καήκανε, η πίσσα τα σκεπάζει
κι η μαυροέρημη καρδιά κλαίει κι αναστενάζει.
Ούτε ρούχα δεν έχουμε διά να σκεπαστούμε
και υποχρεωνόμαστε στον τάφο μας για να μπούμε.
Ας είν’ καλά οι συγγενείς οι Ελληνοαμερικάνοι
απού μας εδωρίζουνε το χρόνο ένα φουστάνι.Αν ρωτάτε ποια το έβγαλε αυτό το τραγουδάκι, το όνομά της λέγεται Ελένη Κογχυλάκη το γένος Κουντουράκη.
…………………………………..
Σωτήρη Παναγ. Δρούτσο (35 ετών) Στρατιώτης ετουφεκίσθη από τους Γερμανούς εις τον Αλικιανόν (1941), Ελένη Γεωργ. Καρτσωνάκη (συζ. ταχυδρόμου, ετών 50), εφονεύθη σε ναρκοπέδιον (1944).
