Αφορµή για τη συγγραφή του άρθρου αυτού έδωσε µια επιστολή του εξαίρετου συναδέλφου αείµνηστου Μάρκου Ντουκάκη, που την έστειλε λίγο πριν την «εκδηµία» του «εις Κύριον». Στην επιστολή αυτή ήταν επισυναπτόµενη σε αντίγραφο η «Περιληπτική έκθεσις γεωργικής καταστάσεως και αναγκών της νήσου Γαύδου». Μεταξύ των άλλων στην επιστολή του έγραφε « Βαγγέλη…όπως σου είχα πει µπορείς να χρησιµοποιήσεις στοιχεία αν κάποτε σου χρειαστούν».
Στη ∆ιεύθυνση Γεωργίας το γραφείο του Μάρκου ήταν δίπλα – δίπλα στο δικό µου στον ίδιο χώρο στο τµήµα φυτοπροστασίας . Πέραν των άλλων καθηκόντων κατά την περίοδο εφαρµογής του προγράµµατος δακοπροστασίας απασχολούµασταν και οι δύο ως επόπτες . Τις ελεύθερες ώρες ο Μάρκος δεν κουράζονταν ποτέ να διηγείται για την πολυτάραχη ζωή του. Ώρες ολόκληρες µιλούσε ασταµάτητα για τη συµµετοχή του ως στρατιώτης της 5ης Μεραρχίας Κρητών στο Β΄ Παγκόσµιο πόλεµο στην Αλβανία και για τη νοσηλεία του από κρυοπαγήµατα στο νοσοκοµείο του Λουτρακίου. Το 1941 συµµετείχε στη µάχη της Κρήτης. Στη µάχη αυτή αιχµαλωτίστηκε από τους Γερµανούς και εγκλείστηκε στο στρατόπεδο αιχµαλώτων, από το οποίο κατάφερε να δραπετεύσει. Μετά την απόδραση παρουσιάστηκε στη Γεωργική Υπηρεσία Ρεθύµνου, όπου εργαζόταν πριν την κήρυξη του πολέµου και διορίστηκε Κοινοτικός Γεωπόνος. Στη γερµανική κατοχή προσχώρησε στο ΕΑΜ, όπου και διατέλεσε γραµµατέας του Γ΄ τµήµατος ΕΑΜ Αποκορώνου. Ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ συµµετείχε στην κοινή επιτροπή συµφιλίωσης ΕΑΜ-ΕΟΚ. Στη συνέχεια αρχίζουν άλλα βασανιστικά «παιχνίδια» στη ζωή του . Το 1947 λόγω πολιτικών φρονηµάτων εκδιώχθηκε από τη Γεωργική Υπηρεσία Κρήτης. Το 1952, ύστερα από «οδυσσειακή» περιπέτεια κατάφερε να επαναδιοριστεί στο ∆ηµόσιο. Ήταν ακάµατος και έµπλεος υποµονής σε όλη τη ζωή του ο Μάρκος. Συνέγραψε το εξαιρετικό βιβλίο «ένας στρατιώτης θυµάται» . Ακόµα αναµένεται να βγει στο προσκήνιο της δηµοσιότητας ένα άλλο βιβλίο σχετικό µε τη ζωή της υπαίθρου στην Κρήτη. Ο γιος του ο Νίκος δώρισε στις 30-11-2011 επιµεληµένο από αυτόν το αρχείο «Μάρκος Ντουκάκης» της περιόδου 1944-1945 µε κωδικό αναγνώρισης GR-ASKI-1509,που αποτελείται από 15 φακέλους µε πλούσιο και ανεκτίµητης ιστορικής σηµασίας περιεχόµενο.
Η Γαύδος το νησί της Καλυψούς
Πηγές από τον Ηρόδοτο, το Στράβωνα, τον Πτολεµαίο, τον Ιεροκλή και πολλές µεταγενέστερες περιηγητικές αναφορές κάνουν λόγο για πολλά αρχαία µνηµεία διάσπαρτα σε όλο το νησί. Ο Καλλίµαχος µάλιστα συνδέει τη Γαύδο µε την οµηρική Ωγυγία ή Ωγυγίη ή Ωγύγη, το νησί το οποίο αναφέρεται ως κατοικία της νύµφης Καλυψούς, κόρης του Τιτάνα Ατλάντου. Πολλά από τα µνηµεία αυτά χρονολογούνται στην παλαιολιθική και µεταβατική νεολιθική περίοδο και φαίνεται να είναι συνδεδεµένα σε µεγάλο βαθµό µε όλες τις περιόδους του Μινωικού και κυρίως του Μεσοµινωικού πολιτισµού. Η βαθύτερη µελέτη των µνηµείων αυτών επιτρέπει να συµπεράνει κανείς, πως υπήρξε εντατική εκµετάλλευση των ακτών και της ενδοχώρας κατά την ελληνιστική, την υστερορωµαϊκή, την πρωτοβυζαντινή και µεσοβυζαντινή περίοδο. Μάλιστα οι Ρωµαίοι έκαναν κατάχρηση της χλωρίδας του νησιού, προκαλώντας έτσι µια πολύ µεγάλη φυσική και ιδιαίτερα βιολογική αποσάθρωση, που συνεχίζεται µέχρι και σήµερα. Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, η Γαύδος διατηρούσε επισκοπική έδρα. Αργότερα, τον καιρό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το 900 – 1000 µ.Χ., το νησί είχε περίπου 8000 κατοίκους. Επί οθωµανικής ηγεµονίας κατά την περίοδο από το 1665 – 1895, ο πληθυσµός του νησιού µειώθηκε το 1882 σταδιακά στους 500 κατοίκους. Επίσης κατά την Ενετοκρατία είχε πολλούς κατοίκους. Στα τέλη του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αιώνα η Γαύδος εγκαταλείφθηκε ,γιατί η περιοχή της « σαρώνονταν» από τις πειρατικές επιδροµές.
Η αρχαιολογική υπηρεσία, ύστερα από εµπεριστατωµένη έρευνα έχει εντοπίσει «αρχαιολογικές θέσεις» στις περιοχές Σαρακήνικο, γύρω από την εκκλησία και στην παραλία του Αγίου Ιωάννη ,στον όρµο του Λαυρακά, στο Κεδροδάσος, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στο µετόχι Χαµουργειό, το ρέµα του Κεδρέ, στον λόφο Κεφάλα, στο ρέµα του Αγίου Παύλου, στο λόφο Κάβο, στο λόφο Σελλάκια, στον Άγιο Γεώργιο, στην περιοχή Σπιτάκι, στην περιοχή Καπουρή το αυλόχι, στην περιοχή Βρυσάλια, στον Καραβέ, στο αρχαίο µονοπάτι Κόρφος – Βατσιανά, στην περιοχή Κεφαλή, στο Μετόχι Βολιανά, στη θέση Μνήµατα και αλλού.
Κατά τον Όµηρο σε µια δεύτερη συγκέντρωση των θεών (θεῶν ἀγορή) η Αθηνά εκφράζει το παράπονο ότι ο Οδυσσέας εξακολουθεί να παραµένει καθηλωµένος στην Ωγυγία, το νησί της Καλυψούς επί 6 χρόνια. Ο ∆ίας αποστέλλει τον Ερµή στην Καλυψώ, προκείµενου να της µεταφέρει την εντολή των θεών να αφεθεί ο Οδυσσέας να γυρίσει στην πατρίδα του µόνος, πάνω σε µια σχεδία, χωρίς να τον συνοδέψει θεός ή άνθρωπος. Ο Ερµής, ταξιδεύει πάνω από στεριές και θάλασσες και φτάνει στο νησί της Καλυψούς. Μένει κατάπληκτος από το πανέµορφο και ειδυλλιακό τόπο.
Το νησί της Γαύδου στο παρελθόν ήταν γνωστό και µε τα ονόµατα «Καύδος», «Καύδη» και «Κλαύδος». Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται ως «Κλαύδη». Οι Ενετοί και οι Τούρκοι την αποκαλούσαν «Γκότζο».
Αυτός ο επίγειος παράδεισος µε τη «µαδηµένη» από ξενόφερτους έποικους χλωρίδα και την «αποστεωµένη» γη από τους ολάνοιχτους ασκούς του Αίολου του γιου του Έλληνα και της Νύµφης Ορσηίδας και εγγονού του ∆ευκαλίωνα έµελε να καταστεί τη δεκαετία του 1930 από τους «δεξιόφρονους υπερεθνικιστές» τόπος εξορίας για τους κοµµουνιστές. Εξορίστηκαν περισσότερα από 250 άτοµα µεταξύ των οποίων και τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ ο Μάρκος Βαφειάδης, ο Κύπριος Λεωνίδας Στρίγκος και ο Άρης Βελουχιώτης.
Η γεωργική ανάπτυξη του Νησιού λόγω του ακραίου ξηροθερµικού κλίµατος και της αποσάθρωσης της γης ήταν και συνεχίζει να είναι υποβαθµισµένη. Κι αυτό γιατί από την αρχή δεν δόθηκε σ αυτή η πρέπουσα σηµασία που απαιτείται για να εξελιχθεί στη αειφόρο µορφή της και να προστατευτεί από το φαινόµενο της ερηµοποίησης που την πολιορκεί ασφυκτικά.
Το 1903 επί Κρητικής Πολιτείας ο δ/ντής του γεωργικού τµήµατος Ι.Μ. Φούµης σε σχετικές εκθέσεις «επί των πεπραγµένων υπό της Γεωργικής Υπηρεσίας, µετά µελέτης προς εµψύχωση της γεωργίας της νήσου» θα γράψει ιδιαίτερο κεφάλαιο για τη Γαύδο µε τίτλο ‘‘Γεωργικαί εργασίαι επί της Νήσου Γαύδου’’ στο οποίο καταγράφονται πολλές αλήθειες.
« Η δεινή θέσις εἰς ἣν περιήρχοντο οἱ κάτοικοι τῆς Νήσου Γαύδου ἕνεκα στερήσεως τῶν πρὸς τὸ ζῆν, καὶ αἱ ἐπακολουθοῦσαι ταύτην µεταναστεύσεις τῶν κατοίκων, ἰδίᾳ ὁσάκις ἡ ἀνοµβρία συνετέλει εἰς τὴν καταστροφὴν τῶν σιτηρῶν καὶ ποιµνίων αὐτῆς, ἦτο ἀποχρῶν λόγος ὅπως ἡ µὲν προκάτοχος τουρκική κυβέρνησις περιθάλψῃ τὴν πεῖναν τῶν κατοίκων διὰ τῶν συνήθων αὐτῆς µέσων, τῆς ἀποστολῆς σάκκων τινῶν ἀλεύρου ἡ δὲ ἀναδεχθεῖσα ταύτην Κρητική Πολιτεία σκεφθῆ ριζικώτερον περὶ τῆς σωτηρίας τῶν ὑπερεπτακοσίων ἐκείνων ψυχῶν τῇ πρωτοβουλία λοιπὸν τοῦ τότε Συµβούλου ἐπὶ τῶν Οἰκονοµικῶν καὶ τῇ δραστηρίᾳ ἐνεργείᾳ τοῦ τέως ἐπάρχου Σφακίων κ. Νικολ. Αναστασάκη ἐπεχειρήθη ἡ ἐξαγωγή τῶν κατοίκων ἐκ τῆς ὄντως ἀδαµιαίας καταστάσεως. Απεστάλησαν δὲ κληµατίδες, ἐλαῖαι, συκέαι, µωρέαι, νεραντζέαι καὶ ἐπεχειρήθη ὁ ἐµβολιασµὸς τῶν ἐν ἀγρία καταστάσει ὀλίγων δένδρων αὐτῆς χαρουπιών, ἐλαιῶν καὶ ἀχλαδεῶν, ὁ καταρτισµός σπορείων, καιπνοῦ κ.λ.π.
Οὕτω δὲ καὶ ἐν ᾧ πρὸ τοῦ 1899 ή Νησίς µόλις ἠρίθµει δεκάδα τινὰ δένδρων εξηµερωµένων ἐλαιῶν, συκεῶν καὶ χαρουπεῶν καὶ µικρὰν ἄµπελον ἐκτάσεως ἑνὸς περίπου στρέµµατος οὐδὲ ἴχνος δὲ καπνοφυτείας ἢ ἄλλης τινὸς καλλιεργείας ἐν αὐτῇ ἐφαίνετο, σήµερον ἐπροικίσθη δι’ ἀµπέλιου δέκα (10) καὶ πλέον στρεµµάτων.
Ελαιοδένδρων νεοφύτων 1500
Συκεών1500
Χορουπεῶν ἐµβολιασµένων 200
Μωρεῶν νεοφύτων 10
Νεραντζεῶν 50
Εὑρίσκεται ἐν ἐνεργεία καπνοφυτεία 25-30 στρεµµάτων ὑπάρχει δὲ βεβαιότης ὅτι ἐὰν εἰς τὸ µέλλον ἡ περὶ τῆς Νήσου µέριµνα τῶν ἁρµοδίων αὐξήση χορηγηθῶσι δὲ ἀφθονώτερα τὰ µέσα τῆς συνδροµής, χάρις εἰς τὴν ἐκεῖ παρουσίαν µικρᾶς πηγῆς ὕδατος ἀναγκαιοτάτης διὰ τὴν συντήρησιν τῶν σπορείων καὶ 30 περίπου στερνῶν, πρὸς δὲ εἰς τὴν ἐκ Παλαιοχώρας Σελίνου ἢ ἐκ χώρας Σφακίων εύκολον µεταφορὰν τῶν ἐκεῖ κατὰ χιλιάδας εὑρισκοµένων ἀγριελαιῶν, θὰ ἐπιτευχθῶσι τοιαῦτα ἀποτελέσµατα, ὥστε ἐντὸς δεκαετίας ἡ µικρὰ νῆσος νὰ καταστὴ αὐτάρκης νὰ δύναται δὲ νὰ συγκρατήσῃ τοὺς νῦν µετανα στεύοντας καὶ δίκην Βεγγαζίων πλανωµένους ἀνὰ τὰς ἐπαρχίας Σφακίων, Σελίνου καὶ Κισσάµου ἢ ἀλλαχοῦ».
Το Ι956 ο συνάδελφος Μάρκος Ντουκάκης ως επαρχιακός γεωπόνος Αποκορώνου, 4 χρόνια µετά τον απαναδιορισµό του στο ∆ηµόσιο , θα µεταβεί ύστερα από εντολή της Υπηρεσίας του στο νησί και θα συντάξει µια περισπούδαστη και ολοκληρωµένη µελέτη µε τίτλο «Περιληπτική έκθεση γεωργικής καταστάσεως και αναγκών της νήσου Γαύδου». Στην έκθεση αυτή ξεκινάει µε αναφορά στη θέση του νησιού , στα χωριά και στους κατοίκους. Ακολούθως θα περιγράψει τη διαµόρφωση και τη σύσταση των εδαφών. Κατά την έκθεση τα εδάφη του νησιού είναι αµµοχαλικώδη «µαργαρώδους συστάσεως» ερυθρογαίες «εξ αποσαθρώσεως πυριτικών πετρωµάτων» και αµµώδη, για να καταλήξει: «Γενικώς τα εδάφη είναι πολύ πτωχά». ∆ιεξοδική αναφορά γίνεται επίσης για την αυτοφυή βλάστηση για την οποία θα γράψει πως « η νήσος καλύπτεται από διάφορα δένδρα και θάµνους ξηροφυτικών τύπων». Η χλωρίδα του νησιού περιέχει κατά κανόνα είδη «…πεύκης… κέδρων… αβοράτων». «Υπάρχουσιν θύµοι και οι κοινώς αστιβίδες και ανονίδες». Θα εστιαστεί επίσης στις καλλιέργειες που υπάρχουν και στην κατασκευή αναβαθµίδων για συγκράτηση του βρόχινου νερού και του εδάφους.
Αναφέρεται ακόµα πως καλλιεργούνται δηµητριακά και κυρίως κριθάρι, σιτάρι και βρώµη, όσπρια, βίκος και λίγα κηπευτικά (τοµάτες γεώµηλα,κολοκύθια) σε συνολική έκταση 900 στρεµµάτων. Από τα «οπωρόδενδρα» υπάρχουν 40 δέντρα συκιάς, φραγκοσυκιές, µία µουριά, λίγες αµυγδαλιές,10 καρποφόρα ελαιόδεντρα µε πολλά ξηρά φύλλα από την άλµη της θάλασσας και µερικά νεόφυτα, «χαρουπόδεντρα» άγρια και ήµερα, αµπέλια διάφορων ποικιλιών σε έκταση 3 στρεµµάτων και καλής ανάπτυξης κληµαταριές. Από την πλευρά της κτηνοτροφίας εκτρέφονται 700 αιγοπρόβατα οικόσιτα και νοµαδικά, µικρόσωµα, « ιδιότυπα» µε µικρές αποδόσεις σε γάλα και κρέας. Υπάρχουν επίσης και µερικές εγχώριες κυψέλες µελισσών. Η ύδρευση και το πότισµα των ζώων γίνεται από στέρνες. Αναφέρονται δύο πηγές µε τρεχούµενο νερό. Η µία χρησιµοποιούνταν από τους εξόριστους. Από την έκθεση αυτή διαφαίνεται πως η αποστολή επί Κρητικής Πολιτείας διάφορου φυτικού υλικού δεν ευδοκίµησε πλήρως στην άξενη γη του νησιού. Τέλος η έκθεση καταλήγει µε την παράθεση των γεωργικών αναγκών.
«Προς εξυπηρέτησιν των γεωργικών αναγκών των κατοίκων, την διάδοσιν βελτιωµένων µεθόδων καλλιεργείας, την ανάπτυξιν δένδρων και φυτών, είναι απαραίτητον όπως:
Συσταθή Γεωργικός Συνεταιρισµός, όστις συν τω χρόνω περιλάβη, ει δυνατόν , όλους τους γεωργούς και κτηνοτρόφους. Ούτος θα αποβή το µέσον διαδόσεως των χηµικών λιπασµάτων, βελτιωµένων σπόρων, ζώων, γεωργικών φαρµάκων κλπ.
Εφοδιασθή η κοινότης ή ο Συν/σµός δια µιάς καινουργούς ψεκαστήρος και µιας θειοτήρος, προς καταπολέµησιν των ασθενειών των διαφόρων καλλιεργειών. Παρετηρήθη έντονος προσβολή ευδεµίδος εις τας σταφυλάς και διαφόρων µυκητολογικών ασθενειών εις τα κηπευτικά. Και τα σιτηρά µαστίζονται από ζιζάνια.
Χορηγηθώσιν δωρεάν κατά την προσεχή φυτευτικήν περίοδον, τουλάχιστον 300 δενδρύλια µορέας, προς ανάπτυξιν πρασίνου πέριξ των κατωκηµένων χώρων ,αλλά και καλυτέραν διατροφήν των οικοσίτων ζώων άτινα πεινούν το θέρος.
Στρωµατωθώσιν τη ευθύνη και επιβλέψει του ∆ηµ.Σχολείου τουλάχιστον 3 οκάδαι αµύγδαλα κατά τον προσεχή χειµώνα, προς διανοµήν και φύτευσιν εν καιρώ επί τόπου, εις διάφορα σηµεία της νήσου.
∆ιαδοθή ο δια µοσχευµάτων πολ/σµός της συκής, ώστε να καλυφθώσιν αι πρόσφοροι τοποθεσίαι.
∆οκιµασθή η ποικιλία της αµπέλου «λιάτηκο» δια πρώϊµον παραγωγήν .Τούτο δύναται να αποβεί πηγή πλούτου δια την νήσον.
∆οκιµασθούν ωσαύτως διάφοροι ποικιλίαι σιτηρών.
Αποστέλλονται εκλαϊκευτικά φυλλάδια και οδηγίαι χρήσεως γεωργικών φαρµάκων.
Επεκταθεί η καλλιέργεια κτηνοτροφικών φυτών και κυρίως βίκου προς παραγωγήν σανού και βελτίωσιν της γονιµότητας των καλλιερουµένων εδαφών.
Μετά την εξασφάλισιν κτηνοτροφών διαδοθώσι βελτιωµέναι γενεαί οικοσίτων αιγών και προβάτων».
Έχοντας υπόψη το ενδιαφέρον της Κρητικής Πολιτείας για την γεωργική ανάπτυξη της Γαύδου και τη σχετική ολοκληρωµένη για την εποχή εκείνη έκθεση του συναδέλφου Μάρκου Ντουκάκη ο γράφων µε την ιδιότητα του προϊσταµένου του τµήµατος γεωργικών εφαρµογών και Κέντρου Γεωρικής εκπαίδευσης (ΚΕ.Γ.Ε) πρωτοστατεί στη δηµιουργία επιτροπής για την γεωργοοικονοµική ενηµέρωση και ανάπτυξη του νησιού. Η επιτροπή αυτή αποτελούνταν από τον τότε ∆/ντή Γεωργίας κ. Αποστολίδη, τον υποφαινόµενο, τον τότε επόπτη γεωργικών συνεταιρισµών Χανίων και τον τοπικό Γεωπόνο Γεωργικής ανάπτυξης Παλαιοχώρας Κ. Σµαρδά. Το 1976 η επιτροπή επισκέφτηκε τη Γαύδο και ενηµέρωσε τους κατοίκους σχετικά µε τη δυνατότητα καλλιέργειας της ελιάς και φιλτραρίσµατος του βρόχινου, πόσιµου νερού των στερνών . Προσκόµισε δε χειροκίνητες ψεκαστήρες, και κινηµατογραφική µηχανή µπαταρίας για γεωργική ενηµέρωση και ιδιαίτερα για τα «σχολειόπαιδα», γιατί εκείνη την εποχή µεγάλωναν χωρίς να ξέρουν ακόµα τι είναι αυτοκίνητο. Είναι συγκλονιστική η αποκάλυψη του δασκάλου του κυρίου Τσισκάκη πως τα παιδιά του σχολείου είχαν «στενές» παραστάσεις κοινωνικότητας. Σε έκθεση για παράδειγµα για την εκδροµή έγραφαν την επίσκεψή τους στο χωράφι ,στο οποίο εργαζόταν ο πατέρας και η µητέρα τους. Η επιτροπή τα βράδια έµενε στο κτίριο των «εξορίστων» κοντά στο Καστρί χωρίς φωτισµό και µε κρεβάτια «βασταζόµενα» από κούτσουρα. Το θυµαρίσιο άρωµα «καβάλα» στο άλογο του ανέµου έφθανε και στο τελευταίο εκατοστό της γαυδιώτικης ατµόσφαιρας. Εντυπωσιακή ήταν η χλωρίδα του νησιού αποτελούµενη κυρίως από ξηρόφυτα. Περισσότερο συγκλονιστική ήταν η προσπάθεια επιβίωσης των καλλιεργούµενων κριθαριών που «έκαναν» ότι µπορούσαν για να δηµιουργήσουν ένα ή το πολύ δύο κόκκους στο διψασµένο στάχυ τους για τη διαιώνιση του είδους τους. Τα µέσα µεταφοράς από το λιµάνι του Καραβέ στο Καστρί, τα µικροκαµωµένα γαϊδουράκια, σταµατούσαν πάντα στο δρόµο , αν βρισκόταν κάτι για να κορέσουν την πείνα τους. Έτρωγαν ακόµα και τις αστοιβίδες. Η επιτροπή πρότεινε να περιλαµβάνονται στα ετήσια σχέδια δράσης του Γεωπόνου Παλαιόχωρας και τα προβλήµατα που αναφύονταν στον γεωργικό τοµέα του νησιού.
Σήµερα στη Γαύδο οι χρυσαφένιες αµµουδιές, οι όµορφες ακρογιαλιές µε τα γαλαζοπράσινα νερά, τα πεύκα, οι κέδροι, οι µικροί οικισµοί και τα γραφικά ξωκλήσια συνθέτουν ένα µοναδικό τοπίο. Οι παραλίες της στο Σαρακίνικο, Άγιο Ιωάννη, Λαυρακά, Πύργο, Ποταµό, Καραβέ, Κόρφο, Λακούδι και Αλυκή είναι καταπληκτικής οµορφιάς. Η Τρυπητή µε τις τρεις καµάρες, εκπληκτικό και µαγευτικό δηµιούργηµα της φύσης αποτελεί την κορωνίδα των ανεπανάληπτων περιβαλλοντικών σχηµατισµών. Το γεµάτο από αρχαία µνηµεία έδαφος του νησιού υποβοηθάει σε µεγάλο βαθµό την τουριστική ανάπτυξη. Ο εντυπωσιακός φάρος γαλλικής κατασκευής περιµένει από το 1880 να ενταχθεί στα τουριστικά προγράµµατα επισκέψεων. Όλα αυτά τα προτερήµατα πρέπει να διαφυλαχτούν ως ‘‘κόρη οφθαλµού’’. Η τουριστική ανάπτυξη του νησιού πρέπει να αποβάλλει τον «άναρχο» χαρακτήρα που αρχίζει να την περισφίγγει και να πειθαρχεί στους φυσικούς νόµους του περιβάλλοντος. Ακόµα θα πρέπει να συνεργάζεται και να συνεξελίσεται µε τη γεωργία µε την ευρεία της έννοια. Η γεωργική ανάπτυξη «ασθµαίνει» στην προσπάθεια να βρει την τελική διηνεκή µορφή της .Οι πολιτειακοί υπεύθυνοι θα πρέπει να ενισχύσουν την προσπάθεια των κατοίκων για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την ανάπτυξη της αειφόρου γεωργίας, που χαρακτηρίζεται από οικολογικότητα , οικονοµικότητα και κοινωνικότητα. Προέχει η δηµιουργία επιτροπής φυσικού περιβάλλοντος και πρωτογενούς τοµέα, που θα έλθει αρωγός στη λήψη σχετικών αποφάσεων στο δηµοτικό συµβούλιο του νησιού. Είναι επιτακτική επιταγή εδώ και τώρα να δηµιουργηθεί γραφείο γεωργικής ανάπτυξης στελεχωµένο από γεωτεχνικούς και υπάλληλο αγροτικής οικιακής οικονοµίας. Επιβάλλεται ακόµα η ολοκλήρωση του οδικού δικτύου του νησιού, η αναζήτηση υπόγειου νερού και η άµεση επίλυση της ενεργειακής πενίας µε την ανάπτυξη συστηµάτων ήπιας µορφής ενέργειας.
*Ο δρ Βαγγέλης Α. Μπούρµπος είναι γεωπόνος, ερευνητής,
φυτοπαθολόγος, οικοτοξικολόγος
