Η αλήθεια και η ομορφιά των Ριζίτικων

Του αοίδιμου Σφακιανού “Παπά της Μαδάρας” ΓΙΩΡΓΗ ΧΙΩΤΑΚΗ, Πρωτοριζίτη και εκλεκτού φίλου

Μουϊδέ και μάνα μ’ έκαμε μουϊδέ κυρού σπορά ‘μαι,
χρουσή τρυγόνα μ’ έκαμε στου ξάγκαθου τη ρίζα,
μα ‘τον τ’ αγκάθι δροσερό κι εγοργανάθρεψέ με.
Κι επήρε μ’ ένας βασιλιάς, ένας μεγάλος ρήγας,
να μαγερεύγω να δειπνά, να στρώνω να κοιμάται,
να στέκω να τόνε κερνώ να με φιλεί στο στόμα.
(Σκοπός: όπως το «Ένα πουλί θαλασσινό)

Το παραπάνω Ριζίτικο υπονοεί και αλληγορικά λέει για τη Μήτρα και Φύτρα, το Περιβάλλον, την αξία και τη χρησιμότητα των Ριζίτικων. Όμως αυτό είναι «άλλης Κυριακής ανάγνωσμα». Αλλά πριν μπω στο θέμα μου, μια διευκρινιστική δήλωση:

ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ Λαογράφος με την επιστημονική έννοια του όρου, αν και έχω διδαχθεί Λαογραφία. Όμως δεν παριστάνω τον (ψευτο)λαογράφο, για ν’ αποφαίνομαι ξερόλας περί πάντων. Κλασσικός Φιλόλογος (Αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Φιλοσοφία) του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με πτυχιακή Διατριβή στη φιλοσοφία, με βαθμό άριστα δέκα (10). Έχω παιδιόθεν πανίσχυρα βιώματα από τη Λαϊκή μας Παράδοση και την Ιστορία μας. Τα πρώτα ακούσματα του Ριζίτικου τα είχα μικρό παιδάκι από τον αείμνηστο και από τους Γερμαναράδες αδικοσκοτωμένο πατέρα μου. Τραγουδώ Ριζίτικα. Είμαι πουλί θαλασσινό, μα δεν κάνω παρέα με γλάρους, αλλά με πουλιά βουνίσια στα Ριζιμιά χαράκια. Έτσι εδώ και 40 χρόνια ξετρέχω στα ψηλά χωριά της Δυτικής Κρήτης, όχι μόνο συμμετέχοντας σε χαροκοπιές και θλίψεις των ξωμάχων, αλλά κάνοντας και ο ίδιος κουμπαριές και συντεκνιές.

Εκεί γνώρισα και Πρωτομάστορες του Ριζίτικου, που με δίδαξαν πολλά. Γι’ αυτό και με καλή μου αρματωσιά τα Πανεπιστημιακά μου γράμματα και τα Παραδοσιακά σπουδάγματά μου, χωρίς να έχω «το αλάθητον του Πάπα», δηλώνω και λέγω τα εξής:

1) Αν η Μαντινάδα είναι, που είναι «Η ομιλία τση Κρήτης» τα Ριζίτικα τραγούδια είναι «Η Τραγουδιστή Ιστορία του Τόπου μας».

2) Όποιος δεν έχει βιώματα από τη Λαϊκή μας παράδοση και από την Ιστορία του τόπου μας (η ιστορία επαναλαμβάνεται), δεν θα μπορέσει ποτέ να νιώσει σωστά τα Ριζίτικα, όσες γνώσεις κι αν έχει.

3) Το Ριζίτικο τραγούδι είναι η αείφωτος λυχνία, που φεγγοβολά στο Άγιο Εικονοστάσι της Λαϊκής μας παράδοσης. Και ως εκ τούτου έχουμε καθήκον και υποχρέωση να εφοδιάζουμε το ιερό αυτό λυχνάρι με αγνό λάδι και όχι με ρυπαρούς κατσιγάρους. Καιο νοών νοείτω!

4) Τα Ριζίτικα τραγούδια δημιουργήθηκαν κι ανθοφόρησαν μόνο στη Δυτική ορεινή Κρήτη. Στην Ανατολική Κρήτη ουδέποτε, εκεί μόνο Μαντινάδες κυρίως ερωτικές δημιουργήθηκαν.

5) Το Ριζίτικο τραγούδι είναι το μοσχομυρισμένο και πολύχρωμο αγριολούλουδο των Λευκών Ορέων της Δυτικής Κρήτης, κυρίως όμως της Χανιώτικης Μαδάρας. Ναι, εκεί και στα καταροευλογημένα τέρμενα της απάνθρωπης Βενετοκρατίας στην Κρήτη (1212 μέχρι 1645 Χανιά και 1669 Ηράκλειο) και της μετέπειτα φριχτής Τουρκικής σκλαβιάς, στις ανεμοδαρμένες βουνοκορφές, στις κακοτράχηλες πλαγιές, στα Μιτάτα, στους πετρόκουμους, στις λαγκαδιές και τ’ απρόσιτα σπήλαια της ΡΙΖΑΣ, δηλαδή στην ορεινή Κυδωνιά (Κεραμειά, Θέρισα, Λάκκοι, Καράνου, Ορθούνι, Σέμπρωνας κ.α.), στα παρόμοια του Ανατολικού Σέλινου (Αγία Ειρήνη, Πανηχώρι, Πρινές, Κουστογεράκο, Λειβαδάς, Μονή κ.α.), στα Σφακιά, στον ορεινό Αποκόρωνα (Ασή Γωνιά, Τζιτζιφές, Φρε κ.α.) ξεφύτρωσε κι ανθοκάρπισε το Ριζίτικο τραγούδι. Και ιδού πως:

6) Εκεί και στις τότε κλειστές κοινωνίες, που δεν υπήρχαν τα σημερινά Μ.Μ.Ε. (Εφημερίδες, Ραδιόφωνο, Τηλεόραση, Αυτοκίνητα), τις κρύες νύχτες του χειμώνα, κοντά στο τζάκι, ή τις δροσερές καλοκαιριάτικες βραδιές στις αυλές, οι ξωμάχοι, κατάπληκτοι και περίφοβοι άκουαν τη γιαγιά και τους άλλους γερόντους να τους διηγούνται για φαντάσματα, βρυκόλακες, νεράιδες, θεριά ανθρωποφάγα, που τους έκαναν προληπτικούς και δεισιδαίμονες· προσέτι όμως λόγος πολύς γινόταν για φοβερά φονικά, τρομερές βεντέτες, ανόσιους έρωτες, ομαδικές σφαγές αμάχων, λεηλασίες και κούρσεμα πόλεων, για πειρατές και σκλαβοπάζαρα, για τους υπεράνθρωπους άθλους των Ακριτών (Διγενής κ.α.), για την άλωση της Πόλης από τους Τούρκους, τον Κ. Παλαιολόγο κ.α., γεγονότα που έφθαναν σ’ αυτούς με καθυστέρηση χρόνων και αιώνων.

7) Και τότε κάποιος απ’ αυτούς ταλαντούχος ποιητάρης και ριμαδόρος και με φαντασία μεγάλη εποίησε Ποίημα το κάθε σημαντικό γεγονός που τον συγκίνησε σφόδρα, το οποίο αγαπήθηκε από το λαό, που το έκαμε δικό του και κοινό πνευματικό κτήμα. Και λίγο-πολύ αργότερα κάποιος άλλος μουσικοσυνθέτης έντυσε το ποίημα με μουσικό μανδύα, δηλαδή το μελοποίησε και το ποίημα έγινε τραγούδι, που έφθασε ως εμάς, αλλά με άγνωστους μας τον Ποιητή και τον Μελωδό, που ξεχάσθηκαν στο κύλισμα του χρόνου. Αλήθεια, ποιος γνωρίζει σήμερο το στιχουργό και το μελωδό των Ριζίτικων «Αγρίμια κι αγριμάκια μου», «Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι» και όλων των άλλων; Ουδείς. Για μας όλοι αυτοί είναι «άγνωστοι στρατιώτες».

8) Ενώ τα Δημοτικά τραγούδια της άλλης Ελλάδας έχουν τοπικό χαρακτήρα σε πρόσωπα και συμβάντα, π.χ. όπως τα Κλέφτικα, των Κολοκοτρωναίων, του Γέρο Δήμου κ.α., τα Ριζίτικα μας απλώνονται σε βάθος αιώνων («Όντεν θεμελιώνανε οι γι Άγγελοι την Πόλη» 4ος αιώνας μ.Χώ Υία τον τελευταίο Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο /«Όντεν εδικονίζεντο ο Κωσταντής στα ξένα», «Κάλεσμα κάνει ο Κωσταντής». Και σε πλάτος μέχρι τα Ακριτικά σύνορα της Μικράς Ασίας (Ακρίτες, Βασίλειος, Διγενής Ακρίτας). Τα Ριζικά μας δηλαδή αναφέρονται και σε εκτός Κρήτης πρόσωπα και γεγονότα.

9) Τα Ριζίτικα τραγούδια εκφράζουν όλες τις πτυχές του ψυχικού κόσμου των Ελλήνων (Ηθικές αξίες, Κοινωνικές συμπεριφορές), όπως αυτός ο ψυχικός κόσμος εξελίχθηκε από τα πανάρχαια Ομηρικά χρόνια μέχρι σήμερα.

10) Σε πλείστα όσα Ριζίτικα υπονοείται και αχνοφαίνεται μια τεθλιμένη περί του κόσμου αντίληψη, («Θωρώ τον κόσμο και δειλιώ, τη γης κι αναστενάζω»).

11) Πολλά Ριζίτικα είναι ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΑ, δηλαδή άλλα φανερά λένε, μα άλλα μεταφορικά υπονοούν, όπως τα: «Αγρίμια κι αγριμάκια μου», «Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι», «Ομορφονιόν εζύγωνεν ο Χάρος στη Μαδάρα», «Χριστέ, και να ξεδήλιαινε τ’ όνειρο που ‘δα απόψε», «Προβάλετε, φωνιάξετε στσι Λάκκους και στ’ Ορθούνι» κ.α. Τα αλληγορικά Ριζίτικα έλεγαν αλληγορικά ορισμένα πράγματα, τα οποία οι Τούρκοι δεν έπρεπε να μάθουν και να καταλάβουν.

12) Τα Ριζίτικα τραγούδια αποτελούνται από 15σύλλαβους και ανομοιοκατάληκτους στίχους, δηλαδή δεν έχουν ρίμα (ομοιοκαταληξία). Τραγουδιούνται σε τρία (3) Μουσικά διαστήματα, ενώ οι Μαντινάδες σε δύο (2) ή τέσσερα (4).

13) Τα Ριζίτικα βασικά χωρίζονται σε δύο (2) μεγάλες κατηγορίες: «τση Στράτας» και «τση Τάβλας», τα συμποσιακά, τα Ριζίτικα «τση Στράτας» τα τραγουδούσαν «οι γαμουλιώτες», όταν έπαιρναν μια νύφη από ένα χωριό να πάνε σε άλλο (επήραμέ ντα τα προυκιά, επήραμε την πέρδικα κ.α.). Όλα τα Ριζίτικα «τση Στράτας» τραγουδιούνται με τον ίδιο σκοπό, που είναι μελωδικός και επέχει θέση βηματισμού (πάτημα και σήκωμα ποδιού).

14) Οι σκοποί (μελωδίες) είναι 32, περίτεχνοι, μελωδικοί, με τσακίσματα, επαναφορές και άλλα φωνητικά τερτίπια, ανάπτυξη ευφωνικών συμφώνων ή φωνηέντων, για ν’ αποφεύγεται η χασμωδία. Για κάθε πολιτιστική εκδήλωση (γάμος, βάφτιση κ.λπ.) λέγονται ορισμένα τυπικά Ριζίτικα. Τα Ριζίτικα τραγουδιούνται χωρίς συνοδεία οργάνων, από άνδρες, και σε τρία (3) μουσικά διαστήματα, ενώ οι Μαντινάδες σε δύο (2) ή τέσσερα (4).

15) Στα Ριζίτικα η δράση είναι γοργή, τα ευκόλως εννοούμενα παραλείπονται. Τα κοσμητικά επίθετα και επιρρήματα είναι λίγα, ενώ τα χαρακτηριστικά όμοια είναι πολλά («ίντα ‘χετε γυρού, γυρού κι είναι βαρά η καρδιά σας;» κ.α.).

16) Στα Ριζίτικα τα καλλιλογικά στοιχεία είναι μύρια και έντονα… Διάφορα σχήματα λόγου, όπως το ασύνδετο («να κατεβώ στον Ομαλό, να κάμω…, να κάμω…»), η παρήχηση συμφώνων και φωνηέντων (απέστειλέ με ο βασιλιάς τσι βίγλες να βιγλίσω» κ.α.). Τα σύνθετα και παρασύνθετα ονόματα και επίθετα («Μαύρε μου γοργογόνατε κι άνεμοκυκλοπόδη» κ.α.). Οι οπτικοακουστικές εικόνες είναι άπειρες, εντονότατες και μας συγκινούν σφόδρα, όπως στο παρακάτω Ριζίτικο:

Τα μάθια μου ανατράνισα κάτω στσ’ ανύδρους κάμπους,
θωρώ ‘ναν ποταμό θολό, θολό και βουρκωμένο,
κι απού τον δει τρεχάμενο λέει τον και κοιμάται,
κι εκείνος σέρνει μέσα ντου δέντρα ξεριζωμένα
και σέρνει κι ένα νιο καλό συνωροπαντρεμένο
κι ακόμη ο γάμος του βαστά κι οι τάβλες του ‘ν’ στρωμένες
κι ακόμης τα στεφάνια ντου του λιβανιού μυρίζουν
του λιβανιού και του κεριού και τ’ Άγιον Ευαγγέλι
Κι ανάμεσα στον ποταμό δωρώ ‘ναν καβαλάρη,
άσπρος ο νιος, άσπρα φορεί, μαύρο ‘χει καβαλάρη
Αυτά για την ώρα. Περισσότερα στο βιβλίο μου (Μελέτη) για τα Ριζίτικα, που θα κυκλοφορήσει προσεχώς. Και ώρα ‘ναι να επιστρέφω στη μοναξιά μου…

Έρρωσθε
Σφηνάρι Χανιών 30/11/2021

Υ.Γ. Εύγε στην Ομοσπονδία Συλλόγων και φορέων Ριζίτικου Χανίων, που υπόβαλε Αίτηση-Πρόταση στην ΟΥΝΕΣΚΟ του Ο.Η.Ε., για ν’ αναγνωρισθεί το Ριζίτικο τραγούδι ως Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.