Δόθηκε πρόσφατα (2019) στη δημοσιότητα η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank) με αναφορά στη μεταβαλλόμενη φύση της εργασίας [1].
Η έκθεση αυτή αναφέρεται στις μεταβολές και τις σύγχρονες τάσεις οι οποίες ανατρέπουν τη καθιερωμένη για πολλές δεκαετίες φύση της εργασίας στις ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες του πλανήτη υποδεικνύντας ταυτόχρονα τις ενδεικνυόμενες πολιτικές στις κυβερνήσεις στο τομέα αυτό. Οι μεταβολές αυτές της φύσης της εργασίας επηρεάζουν όλους μας και προέρχονται κατά κύριο λόγο από τις ταχύτατες αλλαγές της τεχνολογίας και τις επιταχυνόμενες καινοτομίες σε όλους τους τομείς της ζωής. Η εξέλιξη της τεχνολογίας κατά τη διάρκεια της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης που βιώνουμε σήμερα έχει προκαλέσει ανησυχία σε πολλούς κατοίκους των ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών καθώς αισθάνονται/φοβούνται ότι οι θέσεις εργασίας τους απειλούνται από τις μηχανές, τα ρομπότ και τη τεχνητή ευφυία. Ο φόβος αυτός, εκτιμά η έκθεση, είναι υπερβολικός καθώς και στις προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις ο φόβος ότι η τεχνολογία θα εξαλείψει τις θέσεις εργασίας ήταν αυξημένος.
Κατά τη διάρκεια της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης το κίνημα των Λουδιτών στη Μεγ. Βρετανία προσπαθούσε να καταστρέψει τις μηχανές στα εργοστάσια υφαντουργίας θεωρώντας ότι οι εργαζόμενοι θα έμεναν άνεργοι καθώς οι μηχανές υποκαθιστούσαν μέρος της ανθρώπινης εργασίας. Σήμερα επίσης παρατηρείται αύξηση της χρήσης των μηχανών/ρομπότ, και του λογισμικού στη βιομηχανία και στο τομέα των υπηρεσιών δημιουργώντας το εύλογο ερώτημα κατά πόσον η ανθρώπινη εργασία θα καταστεί μελλοντικά άχρηστη. Η έκθεση αυτή εκτιμά ότι ταυτόχρονα με τη κατάργηση κάποιων θέσεων εργασίας θα δημιουργηθούν νέες θέσεις στους τομείς του σχεδιασμού, κατασκευής και προγραμματισμού των μηχανών και του λογισμικού αντισταθμίζοντας τις όποιες απώλειες.
Όπως αναφέρουν οι ερευνητές του πανεπιστημίου ΜΙΤ των ΗΠΑ Erik Brynjolfsson και Andrew McAfee στο βιβλίο τους “Η θαυμαστή εποχή της νέας τεχνολογίας” [2] σήμερα ζούμε σε μία εποχή εκπληκτικής προόδου στις ψηφιακές τεχνολογίες δηλαδή τις τεχνολογίες που έχουν το υλικό, το λογισμικό και τα δίκτυα υπολογιστών στο πυρήνα τους. Θεωρούν ότι οι μετασχηματισμοί/αλλαγές που οφείλονται στη ψηφιακή τεχνολογία θα είναι εξαιρετικά επωφελείς. Ταυτόχρονα όμως η τεχνολογική πρόοδος θα αφήσει πίσω της ορισμένους ανθρώπους ιδιαίτερα εκείνους των οποίων τις ικανότητες και δεξιότητες θα αποκτήσουν οι μηχανές και τα ρομπότ. Αντίθετα οι προοπτικές εκείνων με ειδικές δεξιότητες που είναι δύσκολο να αποκτήσουν οι μηχανές, τουλάχιστον στο προβλεπτό μέλλον, είναι πολύ θετικές. Όμως τις δεξιότητες αυτές θα πρέπει να τις αποκτήσουν με κατάλληλη εκπαίδευση/επιμόρφωση.
Όπως αναφέρει ο καθηγητής του πανεπιστημίου ΜΙΤ των ΗΠΑ Max Tegmark στο βιβλίο του “Life 3.0 Τι θα σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης;” [3] θα πρέπει να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να αποκτήσουν δεξιότητες και ικανότητες τις οποίες δεν μπορούν να αποκτήσουν οι μηχανές σήμερα ή στο εγγύς μέλλον. Εκεί που σήμερα οι μηχανές δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τον άνθρωπο είναι οι εργασίες οι οποίες απαιτούν
1. Αλληλεπίδραση με ανθρώπους και κοινωνική ευφυία,
2. Δημιουργικότητα και δυνατότητα εξεύρεσης έξυπνων λύσεων, και
3. Εργασία σε απρόβλεπτο περιβάλλον.
Αντίθετα εργασίες και επαγγέλματα που απαιτούν επαναλαμβανόμενες κινήσεις σε ένα προβλεπόμενο περιβάλλον δεν θα αργήσουν να αυτοματοποιηθούν.
Ποιες όμως θα είναι οι απαιτούμενες δεξιότητες των εργαζομένων στη νέα εποχή η οποία χαρακτηρίζεται από την αυξημένη παρουσία των μηχανών/λογισμικού στη παραγωγή προιόντων και υπηρεσιών;
Σύμφωνα με την έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας ο εργαζόμενος θα πρέπει να έχει πληθώρα δεξιοτήτων, διαφορετικών από ότι στο παρελθόν, που περιλαμβάνουν :
Α) Καλή γνώση της τεχνολογίας,
Β) Ικανότητα επίλυσης σύνθετων προβλημάτων,
Γ) Ικανότητα κριτικής σκέψης, και
Δ) Ικανότητες που σχετίζονται με τη προσαρμογή του σε μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα, επικοινωνίας με τους άλλους καθώς και ενσυναίσθησης.
Επιπλέον καθώς η εποχή μας χαρακτηρίζεται από τη ταχύτατη δημιουργία νέων καινοτομιών θα πρέπει ο εργαζόμενος να είναι σε θέση να αναβαθμίζει τις γνώσεις/δεξιότητες του με συνεχή επιμόρφωση, δεδομένου ότι θα κληθεί να αλλάξει το τομέα απασχόλησης του ίσως πολλές φορές κατά τη διάρκεια του εργασιακού του βίου.
Ποιές όμως θα πρέπει να είναι οι προτεραιότητες των κυβερνήσεων σχετικά με τους αυριανούς εργαζόμενους;
Η έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας θεωρεί ότι δύο θα πρέπει να είναι οι προτεραιότητες των κυβερνήσεων για τη σωστή προετοιμασία των αυριανών εργαζομένων και συγκεκριμένα:
Α) Η επένδυση στον άνθρωπο με στόχο τη βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου, και
Β) Η προστασία των εργαζομένων με έμφαση στη κοινωνική προστασία τους
Σύμφωνα με την έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας σήμερα περίπου 2 δις άτομα εργάζονται με άτυπες μορφές εργασίας χωρίς κοινωνική προστασία ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες 4 σους 5 εργαζόμενους δεν γνωρίζουν καν τι σημαίνει κοινωνική προστασία. Συνεπώς επιβάλλεται η λήψη μέτρων που θα εγγυώνται αφ ενός ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής προστασίας και αφετέρου μέτρων βελτίωσης του ανθρωπίνου κεφαλαίου.
Ποιες όμως είναι οι αλλαγές στη φύση της εργασίας σήμερα;
Σύμφωνα με την έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας οι αλλαγές περιλαμβάνουν:
1. Την αλλαγή των πλαισίων μέσα στα οποία λειτουργούν οι επιχειρήσεις καθώς, λόγω της τεχνολογίας, τους δίδεται η δυνατότητα να λειτουργούν σε ψηφιακές πλατφόρμες παγκόσμιας εμβέλειας. Οι ψηφιακές πλατφόρμες δίδουν τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις να προσεγγίζουν ταχύτατα τους πελάτες/καταναλωτές σε όλο το πλανήτη καταργώντας τα γεωγραφικά όρια.
2. Την αλλαγή των απαιτούμενων δεξιοτήτων για εργασία. Οι εργαζόμενοι θα πρέπει να μπορούν να επιλύουν σύνθετα προβλήματα, να εργάζονται ομαδικά, να προσαρμόζονται εύκολα και να έχουν αυξημένη ενσυναίσθηση.
3. Την αναγκαιότητα της συν-εργασίας των ανθρώπων μαζί με τις μηχανές. Οι φόβοι πρόκλησης μαζικής ανεργίας λόγω της αύξησης της χρήσης των μηχανών κρίνονται υπερβολικοί.
4. Την αύξηση του αριθμού των εργαζομένων στις αναπτυσσόμενες χώρες που παραμένουν σε εργασίες χαμηλής παραγωγικότητας αλλά και άτυπης εργασίας όπου η πρόσβαση στη τεχνολογία είναι χαμηλή. Στις ανεπτυγμένες χώρες αυξάνεται ο αριθμός των εργαζομένων που εργάζονται σε επιχειρήσεις που βασίζονται σε ψηφιακές πλατφόρμες με μερική απασχόληση.
5. Την ενίσχυση της αίσθησης για την ύπαρξη ανισοτήτων σε πολλές χώρες λόγω των κοινωνικών μέσων (social media). Αυτό έχει άμεσο αντίκτυπο στη μετανάστευση.
Τι όμως θα πρέπει να κάνουν οι κυβερνήσεις στα πλαίσια της αλλαγής τη φύσης της εργασίας ?
Η έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας προτείνει ότι οι κυβερνήσεις θα πρέπει να εστιάσουν :
Α) Στην επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο κυρίως στην εκπαίδευση και τη μόρφωση των νέων από μικρή ηλικία,
Β) Στη βελτίωση της κοινωνικής προστασίας των εργαζομένων, και
Γ) Στη δημιουργία δημοσιονομικών πλεονασμάτων/χώρου για τη χρηματοδότηση της κοινωνικής προστασίας και της βελτίωσης του ανθρωπίνου κεφαλαίου των εργαζομένων.
Η έκθεση της παγκόσμιας τράπεζας κατηγοριοποιεί τις χώρες σύμφωνα με το δείκτη ανθρωπίνου κεφαλαίου τους με τιμές από 0 έως 1. Ο δείκτης αυτός εκφράζει τη παραγωγικότητα της μελλοντικής γενιάς των εργαζομένων συνυπολογίζοντας την υγεία και τη μόρφωση του μελλοντικού εργαζόμενου. Δείκτης ανθρώπινου κεφαλαίου 1 σημαίνει εργαζόμενος απόλυτα υγιής και πλήρως μορφωμένος.
Από το πίνακα 1 παρατηρούμε ότι οι πρώτες 4 χώρες με υψηλότερο δείκτη ανθρωπίνου κεφαλαίου είναι Ασιατικές ενώ περίπου τα δύο τρίτα των 20 πρώτων χωρών στη κατάταξη είναι Ευρωπαϊκές (14 στις 20). Η κατάταξη της χώρας μας στο δείκτη ανθρωπίνου κεφαλαίου σε σχέση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες είναι μάλλον χαμηλή.
[1] The Changing Nature of Work, World Bank, Washington, USA, 2019.
[2] Erik Brynjolfsson & Andrew McAfee, Η θαυμαστή εποχή της νέας τεχνολογίας, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2016.
[3] Max Tegmark, Life 3.0 Τι θα σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης; , Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα, 2018.
