Η Ανοιξη (La Primavera)

Aπό τα πλέον διάσημα, ελκυστικά αλλά και αινιγματικά έργα στην ιστορία της Τέχνης, ανατυπωμένη σε μπλουζάκια, αφίσες και κάθε είδους αναμνηστικά αντικείμενα, η “Ανοιξη” του Μποττιτσέλλι παραμένει αναγνωρίσιμη και από τους μη ειδήμονες περί των καλλιτεχνικών αναζητήσεων της περιόδου της Αναγεννήσεως. Τον αυθαίρετο τίτλο που της έχει προσδοθεί και συνοδεύει πεισματικά κάθε αναφορά στο έργο έως τις μέρες μας, χρωστά η ευφάνταστη σύνθεση του Φλωρεντινού ζωγράφου στον επίσης ζωγράφο, αρχιτέκτονα, ιστοριογράφο και κριτικό τέχνης Τζιόρτζιο Βαζάρι (Giorgio Vasari). Ο τελευταίος θα περιγράψει στους “Βίους των περιωνύμων καλλιτεχνών της Αναγέννησης” το έργο ως έναν πίνακα, στον οποίο διακρίνονται «η Αφροδίτη, στεφόμενη με λουλούδια από τις τρείς Χάριτες, ως προαναγγελία του ερχομού της άνοιξης».
Αναμφίβολα η συνοπτική περιγραφή του Βαζάρι δεν ανταποκρίνεται σε καμία περίπτωση όχι μονάχα σε μια στοιχειώδη περιγραφή, άρα πόσο μάλλον στην κρυφή πολυσημία της πολυπρόσωπης παράστασης. Σε έναν παραδείσιο κήπο, όπου μοιάζουν να ευδοκιμούν κάθε είδους άνθεα μια ομάδα αποτελούμενη από εννέα μορφές παρελαύνει μπροστά από τα μάτια του θεατή. Εκκεντρα και λίγο προς τα δεξιά, τοποθετημένη διακρίνεται η θεά Αφροδίτη συνοδεία του γιου της και ιπτάμενου τοξότη έρωτα, εξηρμένη, όντας υπό τη σκέπη ενός εικονικού κιβωρίου που μοιάζει να σχηματίζεται ως αποτέλεσμα του παιχνιδίσματος της φυσικής βλάστησης με τους κορμούς των δέντρων στο φόντο του πίνακα. Στα δεξιά της (αριστερά όπως κοιτάζει ο θεατής τον πίνακα) πιασμένες χέρι χέρι σχηματίζοντας κύκλο, λουσμένες σε ένα απόκοσμο φώς, αιθέριες μέσα στα αραχνοΰφαντα φορέματά τους απεικονίζονται οι τρεις Χάριτες. Δίπλα τους διακρίνεται ο θεός Ερμής, εύκολα αναγνωρίσιμος από το Κηρυκείο και τα φτερωτά του πέδιλα, φέροντας χλαμύδα και ζωσμένος με ξίφος, η λαβή του οποίου είναι διακοσμημένη με φύλλα δάφνης. Το δέντρο δάφνη κάνει την εμφάνισή του και στο δεξιό τμήμα της σύνθεσης, όπου ο άνεμος Ζέφυρος εμφυσήει πνοή στη νύμφη Χλωρίς, μεταμορφώνοντάς την στη λουλουδιασμένη θεά της άνοιξης Φλόρα.
Οπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, η συνοπτική παρουσίαση και μόνο ορισμένων από τις σημασιολογικές-ερμηνευτικές θεωρίες που έχουν επιχειρήσει να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά του έργου του Μποττιτσέλλι, το οποίο έχει εξάψει τη φαντασία ιστορικών και κριτικών της τέχνης από την ανακάλυψή του τον 19ο αιώνα έως και τις μέρες μας, θα αποτελούσε στο πλαίσιο ενός σύντομου σημειώματος ένα ουτοπικό εγχείρημα.
Εκατοντάδες σελίδες έχουν γραφτεί για το αινιγματικό έργο, το οποίο παλαιότεροι ιστορικοί τέχνης έτειναν να συνδέουν με τον κυρίως κλάδο της οικογενείας των Μεδίκων και το πρόσωπο του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπή (Lorenzo il Magnifico), πριμοδοτώντας παράλληλα μια νεοπλατωνική ανάγνωση του έργου (πρβλ. τις εμπνευσμένες, αλλά επί της ουσίας άστοχες μελέτες των Gombrich και Wind). Οι πάμπολλες έντεχνα συγκαλυμμένες αναφορές στο όνομα Λαυρέντιος (δάφνη = laurus), έμοιαζε να τους δίνει δίκιο, έως ότου ένα αρχειακό ντοκουμέντο αποκάλυψε σχετικά πρόσφατα, πώς το έργο κοσμούσε την κατοικία του έτερου παρακλαδιού των Μεδίκων που καταγόταν από τη μεριά του Πιερφραντσέσκου των Μεδίκων (Pierfrancesco de Medici) και μάλιστα εκτίθετο σε άμεση γειτνίαση με ένα άλλο διάσημο έργο του Μποττιτσέλλι, την “Αθηνά με τον Κένταυρο” (βλ. παλαιότερο έκθεμα του Φανταστικού Μουσείου).
Στο φως της νέας αυτής αποκάλυψης ο Χόρστ Μπρέντεκαμπ (Horst Bredekamp) επιχείρησε σε μια διεξοδική μελέτη του μια αναθεωρημένη ερμηνευτική προσέγγιση του έργου. Ο Γερμανός ιστορικός της Τέχνης κατάφερε με πειστικά επιχειρήματα να στοιχειοθετήσει την υπόθεση ότι το έργο, αντλώντας έμπνευση από το έργο του αρχαίου συγγραφέα Λουκρητίου “De rerum natura”, στόχευε με τις ευφάνταστες αλληγορικές αναφορές και τους έντεχνους εραλδικούς συμβολισμούς του στο να εξυμνήσει έναν άλλο Λαυρέντιο, τον εξάδερφο του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς, νεαρό φερέλπιδα Λορέντσο ντι Πιερφραντσέσκο των Μεδίκων (Lorenzo di Pierfrancesco de Medici). Καταλαμβάνοντας στον πίνακα το ρόλο του Ερμή, ο Λορέντσο ντι Πιερφραντσέσκο των Μεδίκων αυτοπροτείνεται σε μια δύσκολη για τη Φλωρεντία περίοδο έντονων πολιτικών αναταραχών δίχως ίχνος μετριοφροσύνης ως επίδοξος σωτήρας της πόλης αντί του κυβερνώντος εξαδέρφου του, διαλύοντας με το κηρυκείο -σύμβολο της επικείμενης εξουσιαστικής του δύναμης- τα σκοτεινά σύννεφα που πλανώνταν επί των ημερών του στον ουρανό της τοσκανικής πρωτεύουσας και υποσχόμενος να διασφαλίσει χάριν στις ηγετικές του ικανότητες την ηρεμία, την πρόοδο, την ευημερία και την “άνθηση” (Flora = Florentia) των γραμμάτων και των τεχνών στον φλωρεντινό παραδείσιο κήπο της θεάς του έρωτα, η οποία με τη σειρά της φέρει τα χαρακτηριστικά της (εγγυμονούσας) συζύγου του παραγγελιοδότη, Σεμιράμιδος Αππιάνι (Semiramide Appiani).