Ενα εξαιρετικά επίκαιρο βιβλίο εξέδωσαν πρόσφατα οι Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης το οποίο αναφέρεται στη σκέψη και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιήθηκαν τους τελευταίους τρείς αιώνες από τη συντηρητική σκέψη ( και όχι μόνο ) στα πλαίσια της αντιπαράθεσης των ιδεών κατά τη διάρκεια μεγάλων πολιτικο-κοινωνικών αλλαγών.
Συγγραφέας του πονήματος αυτού είναι ο Άλμπερτ Χίρσμαν ( 1915-2012) , σημαντικός Αμερικανός οικονομολόγος Γερμανικής καταγωγής με πλούσιο έργο στα οικονομικά της ανάπτυξης και την ιστορία των πολιτικών ιδεολογιών ο οποίος δίδαξε μεταξύ άλλων στα πανεπιστήμια Yale , Columbia και Harvard των ΗΠΑ. Ο συγγραφέας διασαφηνίζει στην αρχή του έργου του τη χρήση της λέξης “αντίδραση” στις κοινωνικές επιστήμες, λέξη η οποία χρησιμοποιήθηκε αρχικά από το διάσημο Φυσικό Ισαάκ Νεύτωνα στη διατύπωση του τρίτου νόμου του για τη δράση-αντίδραση. Η λέξη αντίδραση προσέλαβε την αρνητική της συνδήλωση κατά τη διάρκεια της Γαλλικής επανάστασης για να χαρακτηρίσει εκείνους οι οποίοι αντιτίθεντο στη πρόοδο και ήθελαν να γυρίσουν το χρόνο πίσω. Η πίστη στη πρόοδο ήταν χαραγμένη σε όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες οι οποίες πίστευαν ότι η πάροδος του χρόνου συνεπαγόταν τη πρόοδο του ανθρώπου και ότι η επιστροφή στο παρελθόν ήταν μάλλον οδυνηρή και ολέθρια. Ο συγγραφέας παραθέτοντας σειρά διανοητών τους τελευταίους τρεις αιώνες κατηγοριοποίησε τα επιχειρήματα των συντηρητικών στοχαστών σε τρεις μεγάλες κατηγορίες ως εξής.
Α) Το πρώτο επιχείρημα σχετίζεται με το αντίστροφο αποτέλεσμα που επιφέρει κάθε αλλαγή η οποία στοχεύει στη βελτίωση των πολιτικών , κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Σύμφωνα με αυτό οι πραγματοποιούμενες αλλαγές καταλήγουν να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα.
Β) Το δεύτερο επιχείρημα σχετίζεται με τη ματαιότητα των επικείμενων αλλαγών. Σύμφωνα με αυτό οι προσπάθειες αλλαγής της κοινωνίας είναι μάταιες και δεν επιφέρουν αλλαγές στη κρατούσα τάξη πραγμάτων.
Γ) Το τρίτο επιχείρημα σχετίζεται με τη διακινδύνευση που είναι δυνατόν να επιφέρουν οι επιχειρούμενες αλλαγές όσον αφορά τα επιτεύγματα που έχουν ήδη κατακτηθεί και τα οποία κινδυνεύουν να χαθούν λόγω των επικείμενων πολιτικών , κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών.
Ο Α. Χίρσμαν μελέτησε τα επιχειρήματα , τις σκέψεις και τις ιδέες πολλών συντηρητικών στοχαστών που αφορούσαν τρία μεγάλα κύματα αλλαγών στις ανθρώπινες κοινωνίες που συνέβησαν το 18ο , 19ο και 20ο αιώνα και συμπέρανε ότι εμπίπτουν στις τρείς προαναφερθείσες κατηγορίες. Οι αλλαγές αυτές αφορούσαν
Α) Τη Γαλλική επανάσταση ( 18ος αιώνας) η οποία είχε σαν αποτέλεσμα τη κατοχύρωση της ελευθερίας και των αστικών δικαιωμάτων του πολίτη,
Β) Τις αλλαγές του 19ου αιώνα που αφορούσαν το δικαίωμα των πολιτών να συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας με το δικαίωμα ψήφου , του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι ,
Γ) Τις αλλαγές του 20ου αιώνα οι οποίες ενδυνάμωσαν το κράτος πρόνοιας προσφέροντας υπηρεσίες παιδείας, υγείας, κοινωνικής ασφάλισης και οικονομικής ευημερίας στους πολίτες.
Ήδη από το 1949 ο Άγγλος κοινωνιολόγος Τ.Χ. Μάρσαλ είχε παρουσιάσει τις απόψεις του για τη σταδιακή ανάπτυξη της έννοιας του πολίτη στη Δύση. Ο Μάρσαλ διέκρινε τρία διακριτά στάδια στη δημιουργία των δικαιωμάτων του πολίτη στη δύση τα οποία σχετίζονται με τη δημιουργία των αστικών δικαιωμάτων , των πολιτικών δικαιωμάτων και των κοινωνικών δικαιωμάτων του.
Το επιχείρημα του αντίστροφου αποτελέσματος διατυπώθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής επανάστασης από τον Ε. Μπέργκ [ Στοχασμοί για την επανάσταση στη Γαλλία] , ο οποίος προέβλεψε ότι “ μία πληβειακή ολιγαρχία στηριζόμενη στη καταστροφή του στέμματος , της εκκλησίας και της αριστοκρατίας θα θέσει τέρμα σε όλα τα απατηλά όνειρα και οράματα της ισότητας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου”. Επιχειρηματολογώντας με τον ίδιο τρόπο ο Ζόζεφ Ντε Μαίστρ ισχυρίστηκε για τη Γαλλική επανάσταση ότι το αποτέλεσμα των ανθρωπίνων πράξεων καθορίζεται πάντα από τη θεία πρόνοια η οποία φροντίζει ώστε το αποτέλεσμα των πράξεων τους να είναι ακριβώς το αντίθετο από εκείνο των ανθρώπινων προθέσεων.
Το επιχείρημα της ματαιότητας έχει επανειλημμένως αναφερθεί από διάφορους στοχαστές μεταξύ των οποίων και ο Β. Παρέτο ο οποίος ισχυρίστηκε ότι κάθε κοινωνία διαιρείται σε κυρίαρχους ( την Ελίτ) και σε κυριαρχούμενους ( όσους δεν ανήκουν στην Ελίτ). Επομένως είναι ανώφελο και μάταιο να επιδιώκεται η ανατροπή της κοινωνικής αυτής οργάνωσης και η επίκληση της ισότητας καθώς οι κοινωνίες διέπονται από σταθερούς νόμους. Ένας από αυτούς υποδεικνύει ότι σε κάθε κοινωνία το 20 % των πολιτών κατέχει το 80 % του εισοδήματος.
Το επιχείρημα της διακινδύνευσης έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές περιπτώσεις και ο συγγραφέας αναφέρεται στο παράδειγμα της δημοκρατίας σαν απειλή για την ελευθερία. Από την εποχή που η Γαλλική επανάσταση προσπάθησε να πραγματώσει την ελευθερία και την ισότητα και από τότε που ο Α. Τοκβίλ διερωτήθηκε εάν η ελευθερία και η δημοκρατία είναι συμβατές , πολλοί στοχαστές έχουν διερευνήσει τη σχέση μεταξύ των δύο αυτών εννοιών. Χαρακτηριστικός είναι ο διαχωρισμός που διετύπωσε ο Α. Μπερλίν μεταξύ της θετικής και αρνητικής ελευθερίας. Σαν αρνητική ελευθερία του ατόμου όρισε εκείνη που επιβάλλεται από παρεμβάσεις άλλων ατόμων η αρχών ( π.χ. νόμων του κράτους ) και σαν θετική ελευθερία η ελευθερία να ασκεί κάποιος τα δικαιώματα που απορρέουν από τη συμμετοχή του στη κοινωνία. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ θετικής και αρνητικής ελευθερίας έχουν προκαλέσει έντονες συζητήσεις μεταξύ των πολιτικών φιλοσόφων. Το επιχείρημα όμως του κινδύνου που θα προκληθεί λόγω της προώθησης της δημοκρατίας έχει επανειλημμένως χρησιμοποιηθεί.
Ο Α. Χίρσμαν αναφέρει ότι τα τρία προαναφερθέντα είδη επιχειρημάτων δεν έχουν χρησιμοποιηθεί μόνο από τους “συντηρητικούς” στοχαστές αλλά και από τους “προοδευτικούς” με τον αντίστροφο βέβαια τρόπο όπως π.χ.,
– Η προτεινόμενη δράση θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα , και
– Εφόσον δεν αναληφθεί η προτεινόμενη δράση θα υπάρξουν καταστροφικά αποτελέσματα
Η “αντιδραστική ρητορική” δεν αποδέχεται τη τελεολογία και την αναγκαιότητα των αλλαγών προς τη κατεύθυνση κάποιου τελικού σκοπού που μπορεί να είναι είτε η ανύψωση και η ολοκλήρωση του ανθρωπίνου πνεύματος (Χέγκελ) ή η πραγμάτωση της αταξικής κοινωνίας ( Μαρξ). Η χρησιμότητα του βιβλίου αυτού είναι σημαντική καθώς ο συγγραφέας ομαδοποιεί τα επιχειρήματα πολλών στοχαστών που έχουν χρησιμοποιηθεί τους τελευταίους τρεις αιώνες σε τρείς κατηγορίες. Πιστεύει δε ότι αυτό θα βοηθήσει το διάλογο που ασκείται στα πλαίσια της σύγχρονης πλουραλιστικής δημοκρατίας ούτως ώστε να γίνει πιο γόνιμος και δημιουργικός. Καθώς οι σκέψεις και τα επιχειρήματα που συνήθως επικαλούνται και αντιτάσσουν οι διάφορες πλευρές κατά τη διάρκεια του δημοκρατικού διαλόγου είναι κατηγοριοποιημένα σε διάφορες ομάδες , ο διάλογος μπορεί να γίνει πιο οικείος και τα αντιτιθέμενα επιχειρήματα να οδηγήσουν σε συνθέσεις και συγκλίσεις οι οποίες θα αποβούν σε όφελος όλων.
* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο ΤΕΙ Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΜΑΙΧ.
