Στο πνεύμα του “Βενιζελισμού” που συνδέθηκε με την ανάγκη για εκσυγχρονισμό, πνευματική αναγέννηση και πολιτιστική συμπόρευση του Ελληνικού κράτους με τη Δύση, δημιουργήθηκε η “Ομάδα Τέχνη” για να μεταγγίσει νέες ιδέες στο κουρασμένο και φύσει συντηρητικό ελληνικό εικαστικό τοπίο. Το επετειακό αυτό αφιέρωμα επιχειρεί μια συνοπτική παρουσίαση των αναζητήσεων της ομάδας που προσπάθησε να ανανεώσει μορφοπλαστικά τη νεοελληνική τέχνη.
Η πολιτεία των Βενιζελικών ευνόησε και στήριξε έμπρακτα τη δράση της ομάδας που υιοθέτησε νέους όρους αισθητικής, μακριά από τις καθιερωμένες συμβάσεις της αναπαράστασης. Πρόκειται ουσιαστικά για την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια ανακατεύθυνσης της ελληνικής διανόησης από τον ακαδημαϊκό ρεαλισμό της σχολής του Μονάχου που ήταν η επίσημη τέχνη της εποχής στην Ελλάδα, προς τα καλλιτεχνικά κινήματα του Μοντερνισμού1 με επίκεντρο το Παρίσι.
Η “Ομάδα Τέχνη” δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Νίκου Λύτρα, το 1917, την ίδια χρονιά που ο Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων κατέλαβαν την εξουσία.
Το έργο των νεωτεριστών καλλιτεχνών που συσπειρώθηκαν γύρω από τον Ν. Λύτρα, είχε την αύρα της Γαλλίας. Λαμπρά αλλά και λιγότερο γνωστά ονόματα νέων κυρίως καλλιτεχνών, γίνονται μέλη της ομάδας, οι Κ. Παρθένης, Π. Βυζάντιος, Κ. Μαλέας, Θ. Τριανταφυλλίδης, Λ. Κογεβίνας, Ν. Οθωναίος, Ό. Περβολαράκης, Π. Βυζάντιος, Ο. Φωκάς, Σ. Καντζίκης, Δ. Στεφανόπουλος και οι γλύπτες Γ. Ζευγώλης και Μ. Τόμπρος. Στόχος τους να μεταφυτεύσουν δημιουργικά στην Ελλάδα τις κατακτήσεις της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας.
Αφθονες ήταν οι επιρροές που δέχθηκαν τα μέλη της κυρίως από τον ιμπρεσιονισμό, τον μεταϊμπρεσσιονισμό και τον συμβολισμό.
Η ιστορική συγκυρία ήταν ευνοϊκή. Η πολιτική του Βενιζέλου έδινε ιδιαίτερη σημασία στην δημιουργία πολιτιστικών διασυνδέσεων με την Ευρώπη και στη συμμετοχή Ελλήνων δημιουργών σε διεθνή καλλιτεχνικά γεγονότα.
Ο ίδιος ο πρωθυπουργός ενθάρρυνε τους πρωτοπόρους εικαστικούς από την πρώτη στιγμή. To όραμά του για μια «Ελλάδα μεγάλη σε ύψος πολιτισμού και ειρηνικών επιδόσεων»2 συνέκλινε με τους στόχους της νεοϊδρυθείσας ομάδας. Ο νόμος (1598/1919) που θέσπισε η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων προέβλεπε την οργάνωση εκθέσεων στο εξωτερικό για την προβολή της χώρας. Επιθυμία του Βενιζέλου ήταν να γίνει γνωστή στο Παρίσι και στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες η εγχώρια μοντερνιστική εικαστική δημιουργία.
Η πρώτη έκθεση της Ομάδας Τέχνης εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο του 1917, ανήμερα των Χριστουγέννων, στην αίθουσα της φιλοκυβερνητικής εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος (στην μετέπειτα γκαλερί Στρατηγοπούλου) και διήρκεσε έως τον Ιανουάριο του 1918. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο βασιλιάς Αλέξανδρος, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, ο υπουργός Συγκοινωνιών Αλέξανδρος Παπαναστασίου και πλήθος υπουργών. Ηταν φανερό πως οι νεωτεριστές καλλιτέχνες είχαν τη συμπαράσταση της κυβέρνησης των φιλελευθέρων. Με εντολή του Βενιζέλου, η Λέσχη Φιλελευθέρων αγόρασε έργα από όλους τους εκθέτες3.
Η πρώτη αυτή έκθεση – Μανιφέστο έκανε ιδιαίτερη αίσθηση και προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από τη συντηρητική κριτική. Είχε όμως πετύχει τη ρήξη στο εικαστικό κατεστημένο της χώρας και με το ριζοσπαστικό της χαρακτήρα κατάφερε να δημιουργήσει έναν αντίλογο στο “Σύνδεσμο Ελλήνων καλλιτεχνών” που από το 1914 διοργάνωνε τακτικές ετήσιες εκθέσεις με έργα ακαδημαϊκού ύφους και τεχνοτροπίας. Επίσης, επέβαλλε στην νεοελληνική τέχνη την τοπιογραφία4. Το τοπίο ήταν άλλωστε αγαπημένο θέμα του ιμπρεσιονισμού και του μεταϊμπρεσσιονισμού. Ο νεωτερικός χαρακτήρας των έργων της Ομάδας έγκειται κυρίως στην αντι-νατουραλιστική, πνευματική διαπραγμάτευση των θεμάτων.
Πρόθεση των εικαστικών δεν ήταν η λεπτομερής περιγραφή αλλά ο επαναπροσδιορισμός του τοπίου, η ανάδειξη της βαθύτερης ουσίας του, η φύση ως σύμβολο. Για πρώτη φορά στην ελληνική εικαστική δημιουργία δίνεται έμφαση στη σχηματοποίηση, στην επίπεδη απεικόνιση, προαναγγέλλεται η αφαίρεση ενώ η τέχνη αρχίζει να αποκτά στοιχεία αυτοαναφορικότητας.
Σύμφωνα με την ιστορικό Κ. Περπινιώτη, η εντύπωση που προκάλεσε η έκθεση στο κοινό ήταν μεγάλη, ακριβώς λόγω του πρωτοποριακού για τα ελληνικά δεδομένα χαρακτήρα της, με κυριότερο γνώρισμα την επιβολή του Παρθένη ως του πλέον πρωτοποριακού Έλληνα ζωγράφου, εκείνα τα χρόνια5.
Ο Βενιζέλος συνέχισε να στηρίζει έμπρακτα την “Ομάδα Τέχνη”. Δύο χρόνια αργότερα, στις 2 Σεπτεμβρίου του 1919, εγκαινίασε την πρώτη έκθεση της ομάδας στην Ευρώπη, στη γκαλερί De la Boetie, του Παρισιού6. Η “Εκθεση έργων Ελλήνων καλλιτεχνών” στο Παρίσι ήταν μια σημαντική στιγμή για την ελληνική τέχνη. Επιβλητική σε μέγεθος, η έκθεση έγινε με επιθυμία του ίδιου του Βενιζέλου και εντάχθηκε στο πλαίσιο της πολιτικής των φιλελευθέρων για να αναδείξει το νέο πρόσωπο της Ελληνικής τέχνης στο διεθνή χώρο και για να ενισχύσει γενικότερα την εικόνα της χώρας στο εξωτερικό. Περιελάμβανε 200 έργα ζωγραφικής, χαρακτικής και γλυπτικής. Ιδιαίτερη σημασία είχε το γεγονός πως η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των ειρηνευτικών συνομιλιών που οδήγησαν στην υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών. Ο Βενιζέλος θέλησε να συνδέσει μια μεγάλη ιστορική στιγμή του τέλους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Συνεδρίου της Ειρήνης με ένα σύγχρονο καλλιτεχνικό γεγονός.
Το πολιτικό μήνυμα που επιθυμούσε να στείλει ο πρωθυπουργός ήταν πως η Ελλάδα, μέσα από τη δραστηριοποίηση της στον τομέα του πολιτισμού ήταν πλέον ικανή να ενσωματωθεί πολιτιστικά στη Δύση, διεκδικώντας τη θέση της στον τότε σύγχρονο κόσμο. Ο Βενιζέλος πίστευε βαθειά στις δυνατότητες του έθνους, σε μια Ελλάδα ικανή να πρωτοπορήσει στη διάσωση των ανθρωπιστικών αξιών και να προσφέρει, για άλλη μια φορά στην ιστορία της, στην ενότητα και στην ειρήνη, μέσω του πολιτισμού της. Η κριτική υποδοχή της έκθεσης παρουσιάζει πολύπλευρο ενδιαφέρον. Οι Γάλλοι τεχνοκριτικοί αναγνώρισαν στοιχεία του γαλλικού ιμπρεσιονισμού στη νέα ελληνική τέχνη, αλλά επεσήμαναν την απουσία ενός ιδιαίτερου «εθνικού» χαρακτήρα7.
Στο πλαίσιο μιας σύντομης παρουσίασης τριών έργων με διαφορετική θεματική θα αναζητηθούν οι επιδράσεις που δέχθηκαν οι έλληνες δημιουργοί – μέλη της “Ομάδας Τέχνη” από τα κινήματα του Μοντερνισμού και κυρίως από τη γαλλική εικαστική παραγωγή.
Ο Κ. Παρθένης, ο διανοούμενος ζωγράφος της νεοελληνικής τέχνης, ήταν διακηρυγμένος Βενιζελικός10. Δημιούργησε αλληγορικά έργα με συμβολιστικό χαρακτήρα και μεταφυσική ποιότητα. Στο έργο “Χορός”, ο Παρθένης ακολουθεί την αισθητική του Γάλλου συμβολιστή Puvis de Chavanne11, σκηνοθετώντας ένα ποιητικό σύμπαν, έναν υπερβατικό χώρο όπου εξιδανικευμένες γυναικείες μορφές μετεωρίζονται. Οι μούσες χορεύουν με πολύ κομψές κινήσεις, σε θεατρικές στάσεις και παρουσιάζονται ως πνευματικές προβολές. Οι καλλιτέχνες εικονογραφούν τον κόσμο των ιδεών και μεταχειρίζονται τον κόσμο των συμβόλων. Άλλωστε, ο συμβολισμός ταιριάζει απόλυτα σε έργα με μυθολογική, αλληγορική θεματική. Η λυρική διάθεση είναι διάχυτη και η διακοσμητική πρόθεση των δημιουργών, εμφανής.
Στο έργο Πεντέλη, ο Ν. Λύτρας επιχειρεί μια γενικευτική απόδοση του τοπίου. Αν και η παρουσία των δέντρων και του βουνού είναι κυρίαρχη μέσα στο χώρο, η προσέγγιση του θέματος είναι αντιρρεαλιστική. Στο πνεύμα του γνωστού μεταϊμπρεσσιονιστή, γάλλου ζωγράφου, Paul Cézanne, ο Ελληνας καλλιτέχνης και ιδρυτής της Ομάδας Τέχνη, δημιουργεί απλοποιημένες μορφές με σχεδόν ανύπαρκτες λεπτομέρειες.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τεχνοτροπία του Λύτρα που χρησιμοποιεί το χρώμα ως δομικό υλικό, προβάλλοντας την υλική του υπόσταση. Η ανάγλυφη υφή δίνει ένταση και δραματικότητα στο έργο. Τα στοιχεία του τοπίου αποδίδονται τελικά ως χρωματικά μορφώματα. Η πλαστική απόδοση του όγκου επιτυγχάνεται επίσης και με τον κατάλληλο φωτισμό, βασικό γνώρισμα του Ιμπρεσιονισμού.
Ο Θ. Τριανταφυλλίδης φιλοτέχνησε έργα με ιδιαίτερο ύφος, με επίκεντρο τον άνθρωπο και με βαθιά συμβολικό υπόβαθρο12. Στις “Νταντάδες στο Βασιλικό κήπο” περιγράφει μια σκηνή της καθημερινής ζωής των μικροαστών, δημιουργώντας όμως μια ονειρική και συγκινησιακή ατμόσφαιρα.
Ο μοντερνιστικός χαρακτήρας της σύνθεσης οφείλεται στην απομάκρυνση από τη φυσιοκρατική αναπαράσταση. Οι μορφές απλοποιούνται, αποδίδονται αφαιρετικά, χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά, χωρίς λεπτομέρειες, ενώ τα περιγράμματα ατονούν. Η έλλειψη προσωπικών χαρακτηριστικών και η απουσία ταυτότητας των προσώπων προσδίδουν στις μορφές του διαχρονική διάσταση, μεταφυσική ποιότητα και συμβολικό χαρακτήρα.
Ο χώρος δεν είναι σαφώς καθορισμένος. Πρόκειται για τον Βασιλικό κήπο, σύμφωνα με τον τίτλο του έργου, όμως οι “Νταντάδες” θα μπορούσαν να βρίσκονται στον κήπο ή το πάρκο μίας οποιασδήποτε ευρωπαϊκής πόλης.
H διαπραγμάτευση του θέματος ανακαλεί στη μνήμη τους “Δημόσιους κήπους” του E. Vuillard. Και οι δύο καλλιτέχνες χτίζουν αρμονικά τις φιγούρες και το χώρο μέσα από την αλληλεπίδραση φωτός και σκιάς. Η μεγάλη σημασία που έδινε ο Τριανταφυλλίδης στην απόδοση της φωτεινότητας θυμίζει τους ιμπρεσιονιστές.
Μία εκατονταετηρίδα μετά την ίδρυσή της, η Ομάδα Τέχνη εξακολουθεί να κινεί το ενδιαφέρον των μελετητών και των φιλότεχνων καθώς ταυτίστηκε με τις απαρχές της Νεωτερικότητας στη νεοελληνική τέχνη. Πρόκειται για έναν συνεπή ελληνικό μοντερνισμό που επιζητούσε διεθνή χαρακτήρα. Προς τα μέσα όμως της δεκαετίας του `20, ωρίμασε το αίτημα για στροφή προς την παράδοση που έδωσε νέα τροπή στην ελληνική εκδοχή του Μοντερνισμού.
Η Ομάδα Τέχνη και κυρίως ο Κ. Παρθένης είχαν ωστόσο προετοιμάσει το έδαφος για την εμφάνιση των ζωγράφων της περίφημης γενιάς του ‘3013, γενιά που έδωσε έργα με περισσότερο εθνοκεντρική ιδεολογία, μετά την τραυματική εμπειρία της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922.
Παραπομπές
1. Παπανικολάου, Μιλτ., Η Ελληνική Τέχνη Του 20ου Αιώνα, Ζωγραφική – Γλυπτική, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2006., σ.49.
2. Σ.Ι. Στεφάνου, Ο Βενιζέλος, Τόμος Β., σελ. 164.
3. Μπερεδήμας Παναγιώτης, Οι εικονογραφήσεις των Αλφαβηταρίων της Δημοτικής από την Ομάδα Τέχνη, διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σελ.18.
4. Στεφανίδης Μάνος, Ελληνομουσείον. Η ζωγραφική της ουτοπίας, Ελεύθερος τύπος, τ. δ., 2009, σελ. 8
5. KatherinaPerpinioti-Agazir, LeGroupe “Teknhi”, διδακτορική διατριβή, Παρίσι 2002, σελ. 102.
6. Η ίδια έκθεση είχε πραγματοποιηθεί και στην Αθήνα με τη συμμετοχή και γάλλων εικαστικών, βλ. Katherina Perpinioti-Agazir 2002, σελ. 150-167
7. Κατερίνα Περπινιώτη-Agazir, «Οι εντυπώσεις που προκάλεσε στο κοινό η έκθεση της “Ομάδας Τέχνη” το 1919», Παρίσι-Αθήνα, 1863-1940, κατάλογος έκθεσης [επιμέλεια Μεντζαφού-Πολύζου], Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Αθήνα 2006, σελ. 99-105
8. Πηγή: Agence de presse Meurisse – Bibliothèque nationale de France
9. Πηγή: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / ΕΙΕ
10. Στεφανίδης Μάνος, “Παρθένης, ο ζωγράφος της Βενιζελικής ιδέας”, Το Βήμα της Κυριακής, 04/05/1986.
11. Στεφανίδης Μάνος, Ελληνομουσείον, 2009, σελ. 24
12. Κωτίδης Αντώνης, Μοντερνισμός και παράδοση στην ελληνική τέχνη του μεσοπολέμου, University Studio Press, 1993, σελ. 250.
13. (επιμ) Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα (1999). Εθνική Πινακοθήκη 100 χρόνια Τέσσερις αιώνες Ελληνικής Ζωγραφικής. Από τις Συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη. Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, σελ. 122-123.
