ΘΑΝΟΣ ΛΙΠΟΒΑΤΣ
ομ. Καθηγητής Πολιτικής Ψυχολογίας Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
Ενα πολύτιμο βιβλίο εμβάθυνσης στις ρίζες και τις αιτίες του κακού από την ύστερη αρχαιότητα ως τη μεταρρύθμιση, μέσα από τις στάσεις και προτάσεις: Σωκράτη, Αριστοτέλη, Στωϊκισμού, Παλαιάς Διαθήκης, Καινής Διαθήκης (Ιησούς, Παύλος), τον Γνωστικισμό, υπαρξισμό, μηδενισμό του ως τον Αυγουστίνο, τον
Θωμά Σκινάτο, τον ύστερο μεσαίωνα με τη μεταρρύθμιση, τη θεοδικία, την τρέλα του κόσμου και το διάβολο.
Το βιβλίο όμως της “Απατηλής σαγήνης και της διαβρωτικής βίας του κακού” αναζητά το “ριζικό κακό” στο κορύφωμα της κλασικής φιλοσοφίας μέσα από τις σκέψεις των: “Κάντ, Σέλλινγκ και Κίρκεργκαρντ ως Ελευθερία και Κακό αλλά και ως υπαρξιακό άγχος, αυξημένο ως πρωταρχική αμαρτία και τις συνέπειές της στο άτομο.
Ενα άγχος το οποίο μεταφέρεται ως το κακό προς ανατομία στην ψυχανάλυση: από τον Φρόυντ ως τον Λακάν που το κακό αντιμετωπίζεται ως ανοίκειο δαιμονικό, ιερο/άγιο, ως πόλεμος – θάνατος και δυσφορά για τον πολιτισμό. Αλλά και ως ηθικός νόμος, επιθυ μία “θάνατος θεώ” και παράδοξο του υπερ-εγώ, μίσος προς τον Θεό με σύγκριση ψυχανάλυσης και ζώσας πίστης, ψυχαναλυτικής και χριστιανικής ηθικής.
Με αντιμετώπιση του κακού στο πεδίο της Υ ΠΑΡΞΗΣ ως ρήξη και έκσταση απαγόρευση, νόμο κανόνα και ηθική συνείδηση καθώς και θέληση και ε λευθερία ως χρέος και ως ενοχή.
Με άφιξη σε λιμάνι πίστης, ελπίδας και αγάπης και με απόπλου για ανοικτή θάλασσα “δημιουργίας και ελευθερίας με μια σύγχρονη θεολογική απάντηση στο κακό και αντιμετώπιση αυτού του κακού στην ύ στερη νεωτερικότητα: Με το ανοίκειο στον 20ο και 21ο αιώνα με ανάλυση της γνώσης που είναι ενάντια στην απάνθρωπη φύση, του υποκειμένου, του ατόμου και της κοινωνίας, όπου το υποκείμενο ανακαλύπτει τη μετουσίωση μέσω ταύτισης με το ΑΛΛΟ, με το ά τομο που είναι πρόθυμο ν’ ακούσει τη φωνή και τον λόγο των άλλων, χωρίς να μπορεί να ταυτισθούν οι κοινωνικο-πολιτικές διαμεσολαβήσεις με τη συμφι λίωση των υποκειμένων, γιατί αυτά μπορούν να συμ φιλιωθούν μόνο με ΖΩΝΤΑ υποκείμενα.
Γιατί κανείς μπορεί να συμφιλιωθεί με τους αν θρώπους με τον εαυτό του ή με το Θεό αλλά όχι με τη φύση, τη ζωή, το θάνατο ή τις κοινωνικές/πολιτισμι κές διαμεσολαβήσεις.
H ΑΠΑΤΗΛΗ ΣΑΓΗΝΗ
Ομως αυτό με απατηλή σαγήνη ασκεί τη διαβρω τική βία του στους αιώνες των αιώνων.
Αυτή τη σαγηνευτική, πλην τρομερή διαδικασία λειτουργίας του κακού, ερευνά, διατυπώνει και απο τυπώνει σε μια εντυπωσιακή συγγραφή του ο σημα ντικός σύγχρονος έλληνας στοχαστής και ομότιμος καθηγητής της πολιτικής ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Θάνος Λίποβατς -για τη βαθειά σκέψη του- σε ευρωπαϊκό και διεθνές επιστημονικό επίπεδο.
Εχει διδάξει στο Βερολίνο, στο Παρίσι κ.α.. Αρθρα και βιβλία του έχουν δημοσιευθεί στα ελ ληνικά, τα γερμανικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά.
Ενα από τα πρώτα του σημαντικά βιβλία που εκ δόθηκε το 1988 είχε τίτλο “Η απάρκεια του πολιτι κού”, για να ακολουθήσουν: Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού (1990), Ζητήματα πολιτικής ψυχολογίας (το 1991), ένα βιβλίο που το έχουμε παρουσιάσει στα “Χανιώτικα νέα”. Ακολούθησαν τα βιβλία “Διάλογος κοινωνικής θεωρίας με την ψυχανάλυση” μαζί με τον καθηγητή Ν. Δεμερτζή το 1994. Με επόμενο έργο: “Ε νάντια στο Ρεύμα: για μια κοινωνία πολιτών” (1995).
Το έργο στη συνέχεια “Ψυχανάλυση, Φιλοσοφία, πο λιτική κουλτούρα, διαπλεκόμενα κείμενα 1996.
Με επόμενο έργο “Δημοκρατικός λόγος, ψυχανά λυση, μονοθεϊσμός” (2001).
ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Το νέο του βιβλίο (έκδοση Ιανουάριος 2012) με τίτλο “Η απατηλή σαγήνη και η διαβρωτική βία του κακού”, έκδοση απ’ τον εγκυρότατο εκδοτικό οίκο “Πόλις” αποτελεί μια εξαιρετικά φιλόδοξη κατάθεση του συγγραφέα.
Οπως αναφέρεται συνοπτικά, σ’ αυτό το βιβλίο:
“Ο λόγος περί του κακού αποτελεί, για έναν συγγρα φέα, μια πρόκληση και ένα στοίχημα. Για να πει ο ί διος ότι: “Προσπάθησα να εντοπίσω τα σημεία εκείνα που καθιστούν το ΚΑΚΟ, αντικείμενο της απώθησης της απάρνησης ή της απόρριψης και τα οποία το δι καιολογούν, το ωραιοποιούν και το λατρεύουν.
Το κακό είναι αυτό που αποτελεί σε όλους μας το πιο οικείο αλλά και το πιο ΑΝΟΙΚΕΙΟ του εαυτού μας.
ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΟΙΚΕΙΟ
Το πρώτο μέρος του βιβλίου (λέει ο συγγραφέας) αναφέρεται στη φιλοσοφική και θεολογική προσέγγι ση του ΚΑΚΟΥ, από την ύστερη αρχαιότητα μέχρι τον ύστερο μεσαίωνα.
Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στο κορύφωμα της νεωτερικής κλασικής φιλοσοφίας, στον γερμανικό ιδεαλισμό και στην υπέρβασή του.
Σ’ αυτό το μέρος παρουσιάζονται τρία κλασικά κείμενα αναφορικά με το κακό: Του Καντ, του Schelling και του Kierkegard σε κριτικό διάλογο με τη σκέψη του Hegel.
Το τρίτο μέρος εντοπίζεται στη θέση της ψυχανά λυσης αναφορικά με το κακό στην ύστερη νεωτερικό τητα.
Ο Freud μετέθεσε το κέντρο βάρους, της συζήτη σης στις έννοιες του ασυνείδητου, των ορμών και των φαντασιώσεων.
Ο Λακάν, από την άλλη ανέδειξε παραπέρα τη σημασία της γλώσσας του άλλου, της έλλειψης, της ε πιθυμίας και του πράγματος.
ΑΟΥΣΒΙΤΣ & ΓΚΟΥΛΑΚ
Το τέταρτο μέρος επιχειρεί τη σύνθεση των τεσσά ρων λόγων (discourse) οι οποίοι “συνθέτουν” το κείμε νο. Αποτελεί τη μορφή μιας “composition” όπως αυτή της μουσικής φούγκαν με τέσσερις φωνές.
Οι επαναλήψεις είναι θεμελιακό στοιχείο και τε λούνται συνειδητά.
Οι τέσσερις λόγοι είναι: η θεολογία, η πολιτική φιλοσοφία, η φιλοσοφία της ύπαρξης, η ψυχανάλυση.
Η σύνθεση επικεντρώνεται στη σχέση ανάμεσα στα συναισθήματα, ιδιαίτερα το άγχος, την επιθυμία, τη θέληση και την αγάπη.
Το πέμπτο μέρος αναφέρεται στην ανανέωση της θεολογίας του 20ου αιώνα και στο διάλογο ανάμεσα στην καθολική και την προτεσταντική θεολογία.
Τέλος, το έκτο μέρος εντοπίζεται στο κακό μέσα στα πλαίσια των πολιτικών στον 20ο αιώνα. Το ανοί κειο χαρακτήρισε εδώ το πολιτικό πρώτα με το ΑΟΥ ΣΒΙΤΣ καιτα Γκουλάκ. Αλλά η διάλυση των αξιών και των ταυτοτήτων που τα συνόδευσε υπάρχει και σήμε ρα με άλλο τρόπο και ΣΥΓΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ από τις αυταπάτες, της προόδου του πολιτισμού”.
ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Το βιβλίο αυτό με υψηλό βαθμό ζέουσας πνευμα τικής – επιστημονικής ευθύνης υπερβαίνει τα στοιχει ωμένα αυτονόητα συντήρησης και αναπαραγωγής της “απατηλής σαγήνης, της διαβρωτικής βίας του κακού”.
Ουσιαστικά, ο καθηγητής και οραματιστής ενός “εν τοις πράγμασι” δημιουργικού, ανθρώπινου και πνευματικά ανανεωτικού πολιτισμού υπερβαίνει όλη τη συμβατικότητα των ωραιοποιημένων και λατρευό μενων καταστάσεων και “εγκαταστάσεων” του “πολι τισμού”, του κακού. Αυτού που αποτελεί, όπως ο ίδιος τονίζει, το πιο οικείο αλλά και πιο ανοίκειο κομμάτι του εαυτού μας.
Ο Θάνος Λίποβατς με βαθιά επιστημονική θεώρη ση αναζητά τις αιτίες του Κακού από την ύστερη αρ χαιότητα ως τον ύστερο Μεσαίωνα. Κι από εκεί επα νεκκινώντας από το κορύφωμα της νεωτερικής κλασι κής φιλοσοφίας ως τον γερμανικό ιδεαλισμό, παρου σιάζει την υπέρβασή του με κριτικό διάλογο μέσα από τρία κλασικά κείμενα που έχει αναφέρει ο ίδιος παρα πάνω: του Kant του Schelling και του Kierkergaard που αναφέρονται στο ΚΑΚΟ.
Για να περάσει, μέσα από μια μεγάλη γέφυρα στην ψυχανάλυση. Με αφετηρία από τον Φρόϋντ και το ασυνείδητο που εισήγαγε στις ορμές που επισήμα νε και στις φαντασιώσεις του.
Για να φθάσει πάνω από γέφυρα στον Λακάν ο ο ποίος έδειξε τη σημασία της γλώσσας του άλλου, της έλλειψης, και της επιθυμίας του πράγματος.
Σ’ αυτή τη μεγάλη διαδρομή για την αποτίμηση με πνευματική εντιμότητα και ηθική συναίσθηση αλ λά και με επιστημονική ευθύνη, ο Θάνος Λιποβατς πραγματοποιεί τη σύνθεση της ανάδειξης της αυτα πάτης της προόδου του πολιτισμού.
Ενός πολιτισμού ο οποίος συστρέφεται μέσα στο χάος του αδιεξόδου διαχρονικά και ιδιαίτερα, τώρα που το ΔΥΤΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ της προόδου αμφισβη τείται στην ίδια τη Δύση ενώ αποδοκιμάζεται σε Νό το, Βορρά και Ανατολή.
ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΑΛΛΑΓΗΣ
Εμείς, σήμερα, με το πρώτο κείμενό μας -αμέσως μετά το Πάσχα- κάνουμε μια σύνδεση με τα 6 άρθρα μας την Μεγάλη Εβδομάδα για τα θρησκευτικά προ βλήματα της χριστιανοσύνης και ειδικά της Ορθοδο ξίας σήμερα και αύριο. Ενώ, λόγω, της βαριάς πολιτι κής μας κρίσης θα επιλέξουμε διάφορα σημαντικά α ποσπάσματα από το έκτο μέρος που επιτέμνει το Α ΝΟΙΚΕΙΟ στον 20ο αιώνα και ανατέμνει το συνεχώς διαστελλόμενο κακό στον 21ο αιώνα.
Στον πρόλογό του ο Θ. Λ. αναφέρει πέρα από την ανάλυση των περιεχομένων, από τα έξι κεφάλαια του βιβλίου και το εξής σημαντικό: “Ο λόγος περί του κα κού δεν είναι μια ακαδημαϊκή πραγματεία, όπως θα απαιτούσε ο θετικιστικός λόγος. Αφορά εμένα και κά θε άλλον εντελώς προσωπικά. Μετά τη γραφή του κει μένου, δεν μπορώ να είμαι ο ίδιος με ό,τι ήμουν πριν, ενώ το ίδιο ισχύει και για τον αναγνώστη…
ΟΜΟΛΟΓΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ
Για μένα ως αναγνώστη, ο συγγραφέας – άνθρω πος πολίτης, επιστήμων και οραματιστής Θάνος Λί ποβατς με το νέο του βιβλίο έγινε ένας ΟΜΟΛΟΓΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ που αποκαλύπτει με θάρρος την
“Απατηλή σαγήνη και τη διαβρωτική βία του κακού”.
Για να πει στην εισαγωγή του πρώτου μέρους του βιβλίου ότι “η έννοια της θέλησης, δίχως την οποία δεν νοείται το κακό, δεν υπήρχε ως τέτοια στην προ χριστιανική παγανιστική αρχαιότητα.
Τότε το μοντέλο που ίσχυε ήταν ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον ορθό λόγο και τα πάθη.
Ο στόχος της φιλοσοφίας ήταν η “ηγεμόνευση του ορθού λόγου επί των επιθυμιών”… Με την παγανιστι κή προχριστιανική ελευθερία να υπάρξει ως ελευθε ρία του ΔΥΝΑΜΑΙ.
Η ΑΓΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΚΑΙ Η ΓΑΛΗΝΗ ΨΥΧΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΤΕΝΙΣΗ ΤΟΥ OΛΟΥ
Ομως, στην ύστερη αρχαιότητα, ο Αυγουστίνος (ακολουθώντας τη σκέψη του Παύλου) ανακάλυψε και ανέλυσε την ανάδυση της “εσωτερικής” ελευθε ρίας του Χριστιανικού υποκειμένου, την ελευθερία του “ΘΕΛΩ” μέσα από τον δομικό διχασμό του υπο κειμένου.
Με εισαγωγή της νέας έννοιας της θέλησης, ως του τρίτου πνευματικού όρου ανάμεσα στον ορθό λόγο και τις αισθήσεις. Με το θέλειν, που εξαρχής ορίζεται από την ελευθερία, να ανήκει πλήρως στο υποκείμενο.
Ομως, η διάθεση του “θέλοντος εγώ” είναι η μέρι μνα και η ανησυχία, η παραγωγή ενοχής και η έντα ση. Ενώ η φιλοσοφική σκέψη (στην αρχαιότητα και στον μεσαίωνα) έχει στόχο τη γαλήνη της ψυχής και την ενατένιση του “ΟΛΟΥ”.
Ο καθηγητής Θάνος Λίποβατς αναζητά από την εποχή του Σωκράτη, του Αριστοτέλη, του Στωϊκισμού, τις ρίζες του κακού. Για να περάσει στην Παλαιά Δια θήκη. Με το κίνητρο της προειδοποίησης μπροστά στον απαγορευμένο καρπό που εμπεριέχει και τη σχέ ση ανθρώπων με τον Θεό – δημιουργό (η οποία δημι ουργείται μέσω της εντολής ως απαγόρευσης – άγχος) ως πρόταγμα: Με στόχο του ανθρώπου να είναι η υ πεύθυνη ελευθερία μέσα στην ιστορικότητα (μαζί με τον φόβο της αποτυχίας).
Με την πρωταρχική αμαρτία, ως αναπαραγωγή της αμαρτωλότητας διαμέσου των γενεών να εμφανί ζεται στην Παλαιά Διαθήκη, πρώτα ως ΑΔΕΛΦΟ ΚΤΟΝΙΑ. Μετά δε τους πρωτόπλαστους ακολούθησε μια γενική αύξηση του κακού και εμφανίζεται η ιστο ρία του Κάιν και του Αβελ.
“ΑΓΑΠΑ ΤΟΝ ΠΛΗΣΙΟΝ ΣΟΥ Ή ΤΟΝ ΕΧΘΡΟ ΣΟΥ”
Η ρήση “αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν” στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται στον εαυτό.Ο Ιησούς ως διδάσκαλος καινοτομεί, τη γενικεύει και, κυρίως, πλειοδοτεί με παράδοξο τρόπο, οδηγώ ντας την στην ακραία δυνατότητά της: “Αγάπα τον εχθρό σου”.
Συγχρόνως, εξαίρει επανειλημμένα την πράξη της ΔΩΡΕΑΣ, δίχως αντάλλαγμα και ιδιοτέλειες. Με τον εαυτό (το φαντασιακό ΕΓΩ) να παύει να είναι το εγωκεντρικό σημείο αναφοράς… Με τον εσωτερικό διάλογο να μην αποτελεί πλέον τον στόχο, αφού εδώ ο ΑΛΛΟΣ, ο άπειρος και ο πεπε ρασμένος είναι το νέο σημείο αναφοράς. Με τη νέα εντολή να είναι: να πράττεις το καλό στον άλλο να τον αγαπάς. Με τον Χριστό όμως να διαπιστώνει ρεαλιστικά ό τι κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ΚΑΛΟΣ ό πως και ο Σωκράτης διαπιστώνει πως κανείς δεν μπο ρεί να είναι σοφός.
ΑΠΟ ΤΑ ΒΑΘΗ ΤΟΥ “ΕΙΝΑΙ”…
Ομως, ο συγγραφέας – καθηγητής Θάνος Λίπο βατς επισημαίνει (σελ. 37) ότι: “όπως είναι φυσικό, η αγάπη δεν περιορίζεται στο εξωτερικό πράττειν του καλού αλλά προϋποθέτει μια “εσωτερικότητα (ΘΕ ΛΗΣΗ κατά τον Παύλο) την ΠΙΣΤΗ/εμπιστοσύνη στον ΑΠΕΙΡΟ άλλο. Με το Χριστό να διαπιστώνει ό τι, στη διάρκεια του πράττειν του καλού, ο άνθρωπος δεν (πρέπει να) έχει συνείδηση του τι κανει. (Με αυτό να είναι κάτι που έρχεται από το ασυνείδητο) και ότι τη στιγμή εκείνη είναι μοναχικός ενώπιον του Θεού…
Με το μωσαϊκό νόμο της ιουδαϊκής παράδοσης να ενέχει αρχικά τις θρησκευτικές υποχρεώσεις, οι οποί ες έχουν συγχρόνως τον χαρακτήρα του Δικαίου, της δικαιικής οργάνωσης της κοινωνίας (ΤΩΡΑ) με μια ηθικοποίηση σε σχέση με τον ΠΑΓΑΝΙΣΜΟ.
ΑΜΑΡΤΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ!
Ενώ οι προφήτες της εξορίας θέσανε με συνέπεια το αίτημα της εσωτερίκευσης του θρησκευτικού και η θικού νόμου,η Χάνα Αβεντ τονίζει ότι στο πλαίσιο αυ τής της παράδοσης ο Παύλος αναφέρει τη θέληση σε σχέση με τον εσωτερικό διχασμό του υποκειμένου το οποίο, ενώ συνειδητά θέλει να τηρήσει τον ηθικό νό μο, εν τούτοις δεν δύναται, γιατί ένας άλλος νόμος μέ σα του αντιστέκεται.
Πάντως, ο Παύλος εντοπίζει εδώ τον διχασμό της θέλησης του υποκειμένου στον διχασμό απέναντι στον θεϊκό νόμο και την αμαρτία της σάρκας, η οποία δεν είναι μόνο η σεξουαλικότητα αλλά και η εξουσία. Οπου η θέληση εμφανίζεται ως ο διαιτητής (αλλά είναι ανήμπορος) ανάμεσα στο πνεύμα και τη σάρκα.
ΙΣΟΤΗΤΑ ΟΛΩΝ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟ
Ομως, όσο κι αν το ΘΕΛΕΙΝ έχει τα προβλήματά του ανάμεσα στο πνεύμα και τη σάρκα, ο Παύλος δεν απορρίπτει με μεταφυσική απολυτότητα τα του κόσμου και του σώματος, με αποστασιοποίηση από αυτά (σελ. 19). Αλλά η στάση του για τα εγκόσμια, όπου κυ ριαρχεί το κακό, είναι η ΑΠΟΣΤΑΣΙΟΠΟΙΗΣΗ από αυτά.
Για να υιοθετήσει την ΑΓΑΠΗ του πλησίον, του άλλου ως τη μόνη δυνατότητα υπέρβασης του διχα σμού σε συνάρτηση συμφιλίωσης με το Θεό. Για να ιδρύσει έτσι την ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ του μηνύματος του χριστιανισμού επάνω στην ισότητα όλων των ανθρώπων με τον Θεό. Με τη χριστιανική στάση μέσα στα εγκόσια να α πορρίπτει τόσο την άκριτη προσαρμογή στις κυρίαρ χες καταστάσεις όσο και στην αποκαλυπτική και βίαιη απόρριψή τους.
