» Είναι επιθυµητή και εφικτή;
Τις τελευταίες δεκαετίες η τουριστική βιοµηχανία της Κρήτης έχει γνωρίσει πρωτόγνωρη ανάπτυξη αξιοποιώντας το ήπιο µεσογειακό κλίµα, τις µοναδικές φυσικές οµορφιές και παραλίες του νησιού καθώς και τα πλούσια ιστορικά και πολιτιστικά µνηµεία του. Σήµερα η Κρήτη αποτελεί ένα δηµοφιλέστατο διεθνή τουριστικό προορισµό που τον επισκέπτονται πάνω από 6 εκατ. τουρίστες εησίως.
Καθώς η παγκόσµια τουριστική βιοµηχανία µεγεθύνεται συνεχώς (σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού ο αριθµός των τουριστών παγκοσµίως το 2030 θα ανέλθει σε 1.9 δις επισκέπτες σε σχέση µε 1.4 δις το 2024) ο αριθµός των επισκεπτών στη Κρήτη εκτιµάται ότι θα αυξάνεται κάθε χρόνο.
Σήµερα η τουριστική βιοµηχανία της Κρήτης συµβάλλει στη δηµιουργία πάνω από το 50% του ακαθάριστου περιφερεικού προϊόντος και σηµαντικού µέρους των θέσεων εργασίας στο νησί. Καθώς όπως προαναφέρθηκε αυτή µεγεθύνεται συνεχώς τα θέµατα της αειφορίας αποκτούν ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Το φαινόµενο της αυξηµένης παρουσίας τουριστών σε ορισµένα µέρη την ίδια χρονική στιγµή που ονοµάζεται υπερτουρισµός και η περιβαλλοντική υποβάθµιση λόγω των υπαρχόντων υποδοµών που δεν έχουν σχεδιαστεί για να εξυπηρετούν τόσο µεγάλο αριθµό επισκεπτών µειώνουν τη γοητεία και την ελκυστικότητα της Κρήτης σαν δηµοφιλούς διεθνούς τουριστικού προορισµού.
Η υπερβολική παρουσία των τουριστών στις πανέµορφες παραλίες της Κρήτης, η υπερβολική παραγωγή στερεών και υγρών αποβλήτων και τα φαινόµενα έλλειψης υδάτινων πόρων αποτελούν ορισµένα µόνο από τα προβλήµατα που είναι συνυφασµένα µε τη ταχεία ανάπτυξη του τουρισµού στό νησί. Οι υπάρχουσες υποδοµές δεν µπορούν να αντεπεξέλθουν στην αυξηµένη παρουσία επισκεπτών και η δυσλειτουργία τους έχει αρνητικές επιπτώσεις στη καθηµερινότητα των κατοίκων και των επισκεπτών. Επιπρόσθετα οι απειλητικές επιπτώσεις της κλιµατικής κρίσης στη Κρήτη γίνονται όλο και περισσότερο ορατές ενώ οι δράσεις για το µετριασµό και τη προσαρµογή στη κλιµατική κρίση κρίνονται ανεπαρκείς. Η ταχεία ανάπτυξη σήµερα σύνθετων και µεγάλης κλίµακας τουριστικών καταλυµάτων επιδρά δυσµενώς στις τοπικές κοινότητες και στο παραδοσιακό τρόπο ζωής στο νησί ενώ οι επισκέπτες δεν έρχονται σε επαφή µε τον αυθεντικό τρόπο ζωής αλλά µε µία εµπορευµατοποιηµένη εκδοχή του που τους προσφέρεται από τη τουριστική βιοµηχανία. Έτσι το σηµερινό µοντέλο τουριστικής ανάπτυξης στη Κρήτη προτάσσει την οικονοµική µεγέθυνση και την αύξηση της ποσότητας (αριθµός ετήσιων αφίξεων, επισκέπτες που επιλέγουν το µαζικό τουρισµό του ήλιου, της θάλασσας και της παραλίας) σε βάρος της οικολογικής ισορροπίας και της ποιότητας (αριθµός επισκέπτών που επιλέγουν τον υπεύθυνο τουρισµό και δαπανούν περισσότερα χρήµατα κατά τη παραµονή τους στο νησί) καθώς και της ευηµερίας των τοπικών κοινοτήτων.
Τα προαναφερθέντα προβλήµατα που έχουν δηµιουργηθεί λόγω της ταχείας και χωρίς προγραµµατισµό ανάπτυξης της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης έχουν συµβάλλει στο προβληµατισµό για την αναγκαιότητα αλλαγής του υπάρχοντος υποδείγµατος τουριστικής ανάπτυξης.
Η έννοια της αποανάπτυξης
Η έννοια της αποανάπτυξης (de-growth) άρχισε να γίνεται γνωστή τα τελευταία 30 χρόνια του 20ου αιώνα. Αν και η έννοια της αποανάπτυξης είναι δύσκολο να ορισθεί επακριβώς αυτή γίνεται αντιληπτή σαν η αλλαγή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης της κοινωνίας η οποία είναι πιθανό να οδηγήσει σε συρρίκνωση ή σταθεροποίηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προιόντος. Η αλλαγή αυτή κρίνεται αναγκαία καθώς οι πεπερασµένοι πόροι του πλανήτη δεν είναι επαρκείς για να υποστηρίξουν το σηµερινό επίπεδο κατανάλωσης ενός παγκόσµιου πληθυσµού που υπερβαίνει τα 8 δις κατοίκους µε τις υπάρχουσες σήµερα τεχνολογίες.
Όπως αναφέρει ο D. Susskind στο βιβλίο του “Growth – A reckoning”, η επιδίωξη της συνεχούς ανάπτυξης είναι εκτός των άλλων επικίνδυνη. Άρχισε στα µέσα του 20ου αιώνα αλλά είναι δύσκολο να συµβιβάσει τα οφέλη που προκύπτουν µε το κόστος που καταβάλλεται. Το δίληµµα περισσότερη ανάπτυξη ή αποανάπτυξη είναι ένα ηθικό δίληµµα η απάντηση στο οποίο εξαρτάται από τις αξίες που επικρατούν σε µία κοινωνία καθώς και από το ενδιαφέρον της για το µέλλον και τις µελλοντικές γενεές. Στα τέλη του 20ου αιώνα προτάθηκε από τον ΟΗΕ η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης η οποία ορίστηκε σαν η ανάπτυξη εκείνη που επιτυγχάνει τη σηµερινή ευηµερία χωρίς να υπονοµεύει τη δυνατότητα επίτευξης ευηµερίας των µελλοντικών γενεών.
Η εµβληµατική έκθεση της Λέσχης της Ρώµης µε τίτλο “The limits to growth – τα όρια της µεγέθυνσης” που εκδόθηκε το 1972 διετύπωσε µία τεκµηριωµένη απαισιόδοξη επιστηµονική άποψη για το µέλλον του πλανήτη και µεταφράστηκε σε 30 γλώσσεις ενώ πούλησε πάνω από 30 εκατοµµύρια αντίτυπα.
Ο Γ. Καλλής στο βιβλίο του η “Ελευθερία των Ορίων” αναδεικνύει την ανάγκη να διαλύσει ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος τη συνυφασµένη µε το κυρίαρχο καταναλωτικό µοντέλο φαντασίωση περί απεριόριστης ανάπτυξης και να ενστερνιστεί τη ιδέα του αυτοπεριορισµού και της αυτοοριοθέτησης µπροστά σε ένα αβέβαιο µέλλον. Όπως αναφέρει ζούµε σε µια εποχή των ορίων, οπότε ήρθε η ώρα να ξαναβρούµε τη δύναµη αλλά και τη τέχνη του να θέτουµε όρια και να ζούµε µέσα σε αυτά.
Ο Σερζ Λατούς στο βιβλίο του “Προς µια κοινωνία της λιτής αφθονίας” θεωρεί ότι η υπερκατανάλωση υλικών αγαθών αφήνει ένα όλο και µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού βυθισµένο στις στερήσεις ενώ πραγµατικά δεν διασφαλίζει µία πραγµατική ευηµερία στους υπόλοιπους. Ακολουθώντας µια αντίθετη λογική υποστηρίζει ότι η αποανάπτυξη θα φέρει την ευτυχία στην ανθρωπότητα χάρη στον αυτοπεριορισµό επιτυγχάνοτας µία λιτή αφθονία.
Στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο µε τίτλο “Γη για όλους- ένας οδηγός επιβίωσης για την ανθρωπότητα” γίνεται µια αποτίµηση της κατάστασης του πλανήτη 50 χρόνια µετά από την έκδοση της µελέτης “The limits to growth – τα όρια της µεγέθυνσης” από τη Λέσχη της Ρώµης. Το βιβλίο υποστηρίζει ότι ο πλανήτης βρίσκεται στο χείλος του γκρεµού έχοντας ξεπεράσει σε πολλά επίπεδα τα όρια αντοχής του και προτείνει πέντε αλλαγές που περιλαµβάνουν: α) την εξάλλειψη της φτώχειας, β) την αντιµετώπιση της µεγάλης ανισότητας, γ) την ενδυνάµωση των γυναικών, δ) την αλλαγή του διατροφικού συστήµατος για να γίνει πιο υγιές για τους ανθρώπους και τα οικοσυστήµατα, και ε) τη µετάβαση στη καθαρή ενέργεια. Προσφέρει ένα όραµα για το µέλλον όπου η φύση και η ανθρωπότητα βρίσκονται σε ισορροπία και η ευηµερία βρίσκεται στο πυρήνα του οικονοµικού µας συστήµατος. Υποδεικνύει ότι η καταπολέµηση της ανισότητας και της φτώχειας αποτελεί προυπόθεση για να αντιµετωπισθεί η κλιµατική αλλαγή και να προστατευτεί ο πλανήτης.
Η αποανάπτυξη της τουριστικής βιοµηχανίας
Η έννοια της αποανάπτυξης της τουριστικής βιοµηχανίας αποτελεί αντικείµενο προβληµατισµού σε περιοχές όπου έχει αναπτυχθεί έντονα το φαινόµενο του υπερτουρισµού όπως η Βαρκελώνη, η Βενετία, οι Βαλεαρίδες νήσοι κ.α. Η αποανάπτυξη του τουρισµού είναι συνδεδεµένη µε τη µείωση της εισροής των τουριστών και πολλοί υποστηρίζουν ότι η µείωση των εσόδων που θα προκληθεί από τη µείωση τους θα αντισταθµιστεί από την αύξηση της µέσης δαπάνης των επισκεπτών στους τουριστικούς αυτούς προορισµούς. Γενικά ο τουρισµός σε µία περιοχή ήταν ανέκαθεν επιθυµητός αλλά η ανεξέλεκτη αύξηση του που παρατηρείται σήµερα σε διάφορες περιοχές και υπερβαίνει τα οικολογικά όρια τους δηµιουργεί ανεπιθύµητες περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις.
Η έννοια του “υπεύθυνου τουρισµού” αναφέρεται στο τουρισµό που µεριµνά για τη προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων, σέβεται τις διαφορετικές κουλτούρες, ήθη και έθιµα και προωθεί το οικονοµικό και κοινωνικό όφελος των τοπικών κοινοτήτων. Γενικότερα η αποανάπτυξη της τουριστικής βιοµηχανίας είναι µία φιλοσοφική προσέγγιση που προωθεί την αειφόρο αλλαγή, προτάσει την ανάπτυξη των τοπικών κοινοτήτων, των µικροµεσαίων επιχειρήσεων, τη δηµιουργία καλών θέσεων εργασίας, τη µείωση του εργάσιµου χρόνου, τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής, το περιορισµό της εµπορευµατοποίησης των τουριστικών δραστηριοτήτων, τη µείωση των εκποµπών θερµοκηπιακών αερίων και την αλλαγή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης. Σε περιοχές που υποφέρουν από φαινόµενα υπερτουρισµού αναπτύσσεται ένας διαρκής προβληµατισµός για την αλλαγή του υπάρχοντος τουριστικού υποδείγµατος προς τη κατεύθυνση της αποανάπτυξης και τη προώθηση του αειφορικού τουρισµού ο οποίος θα σέβεται τα οικολογικά και κοινωνικά όρια του κάθε τουριστικού προορισµού και των τοπικών κοινοτήτων.
Είναι εφικτή σήµερα
η αποανάπτυξη της τουριστικής
βιοµηχανίας της Κρήτης ;
Η αποανάπτυξη της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης θα µπορούσε να περιλαµβάνει τα εξής.
Α) Τη προστασία των µοναδικών και ευαίσθητων φυσικών οικοσυστηµάτων του νησιού από την επέλαση του µαζικού τουρισµού.
Β) Την ενδυνάµωση των τοπικών κοινοτήτων ούτως ώστε να έχουν µεγαλύτερη συµµετοχή στις τουριστικές δραστηριότητες. Με το τρόπο αυτό θα διασφαλιστεί ότι οι δαπάνες των τουριστών θα διανεµηθούν σε σηµαντικό βαθµό στη τοπική οικονοµία.
Γ) Τη προώθηση του αειφορικού τουρισµού όπου οι επισκέπτες θα παραµένουν µεγαλύτερο διάστηµα στη Κρήτη και δεν θα επικεντρώνονται στο τρίπτυχο “ήλιος-θάλασσα- αµµώδεις παραλίες” αλλά θα προσελκύονται από τη πλούσια ιστορική και πολιτιστική κληρονοµιά του νησιού εξερευνώντας τα αρχαιολογικά µουσεία µαθαίνοντας τη παραδοσιακή κρητική µαγειρική και συµµετέχοντας στις τοπικές γιορτές και πανηγύρια.
∆) Τη µείωση του υπερτουρισµού ο οποίος δηµιουργεί πολλά προβλήµατα. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε τη κατανοµή των επισκεπτών σε όλη τη Κρήτη, τη προώθηση του τουρισµού σε µήνες εκτός αιχµής και το περιορισµό του αριθµού των τουριστών που επισκέπτονται ταυτόχρονα διάφορες ευαίσθητες περιοχές.
Ε) Τη προώθηση µέσω διαφόρων κινήτρων των µικρής κλίµακας τουριστικών καταλυµάτων κατανεµηµένων σε όλη τη Κρήτη αντί της προώθησης τουριστικών µεγαθηρίων κατανεµηµένων στο βόρειο άξονα του νησιού που βιώνουµε σήµερα.
Η αποανάπτυξη της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης δεν µπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη συνεργασία των εµπλεκοµένων σε αυτή. Όµως πολλοί έχουν ήδη επενδύσει στο µαζικό τουρισµό, στη συνεχή αύξηση του και σε σύνθετα µεγάλης κλίµακας τουριστικά καταλύµατα και είναι δύσκολο να συναινέσουν σε στρατηγικές που σκοπεύουν στη µείωση των επισκεπτών του µαζικού τουρισµού και στη προώθηση του υπεύθυνου τουρισµού. Καθώς η πολιτεία φαίνεται να προωθεί τη µεγέθυνση της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης και της χώρας – για διάφορους λόγους που ανάγονται στη σηµερινή συγκυρία – δεν είναι πιθανό να συναινέσει στην αλλαγή του υπάρχοντος τουριστικού προτύπου. Για τους λόγους αυτούς η προσπάθεια προώθησης της αποανάπτυξης της τουριστικής βιοµηχανίας του νησιού δεν έχει πολλές πιθανότητες επιτυχίας σήµερα.
Η αποανάπτυξη της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης αποτελεί όµως µια ρεαλιστική προοπτική για το µέλλον. Προωθώντας τη περιβαλλοντική αειφορία, τη προστασία της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς και την ευηµερία των τοπικών κοινοτήτων η Κρήτη µπορεί να υπερβεί τις προκλήσεις του υπερτουρισµού και να δηµιουργήσει µια αειφορική τουριστική βιοµηχανία για τις µελλοντικές γενιές. Καθώς ο πλανήτης βρίσκεται αντιµέτωπος µε τις οδυνηρές επιπτώσεις της κλιµατικής κρίσης και της συνεχούς και χωρίς όρια οικονοµικής µεγέθυνσης η Κρήτη έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει ένα πυλώνα αειφορικού τουρισµού αποδεικνύοντας ότι η ισορροπηµένη τουριστική ανάπτυξη µπορεί ταυτόχρονα να ωφελήσει τον άνθρωπο και το πλανήτη.
Περισσότερες πληροφορίες για το θέµα της αποανάπτυξης της τουριστικής βιοµηχανίας της Κρήτης είναι διαθέσιµες στο άρθρο του γράφοντος µε τίτλο “The De-growth of Tourism Industry in the Island of Crete, Greece. Is it Desirable and Feasible?” το οποίο δηµοσιεύθηκε πρόσφατα στο διεθνές Αγγλόφωνο επιστηµονικό περιοδικό International Journal of Current Science Research and Review, 8(2), 749-758, 2025”.
Βιβλιογραφία
Γιώργος Καλλής, “Η ελευθερία των ορίων”, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2022
Daniel Susskind, “Growth- a reckoning”, Allen Lane, Great Britain, 2024
Sandrine Dixson-Decleve et al, “Γη για όλους – Ένας οδηγός επιβίωσης για την ανθρωπότητα”, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2023
Donella Meadows et al, “The limits to growth”, Potomac Associates – Universe Books, 1972
Σέρζ Λατούς, “Πρός µία κοινωνία της λιτής αφθονίας”, Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, Αθήνα, 2017
John Vourdoubas, “Evaluation of overtourism in the island of Crete, Greece”, European Journal of Applied Sciences,Engineering and Technology, 2(6), 2024, pp. 21-32.
John Vourdoubas, “The impacts of overtourism and climate crisis on tourism industry in the island of Crete, Greece”, International Journal of Advanced Multidisciplinary Research and Studies, 5(1), 2025, pp. 339-346.
*Ο Γιάννης Βουρδουµπάς είναι χηµικός µηχανικός ΕΜΠ, M.Sc.,Ph.D.
