Η Αριστεία

Καθηγητὴς στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (μακαρίτης ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια), αὐστηρὸς στὴ βαθμολόγηση τῶν φοιτητῶν, σχεδὸν ποτὲ δὲν ἔδινε βαθμὸ μεγαλύτερο τοῦ ὀκτώ.
Σύμφωνα μὲ φήμη ποὺ ὑπῆρχε ἐκεῖνο τὸν καιρὸ (καμιὰ σχέση μὲ τὰ σημερινά…), κάποτε εἶχε ἐξηγήσει αὐτὴν τὴν αὐστηρότητα. Ἔλεγε, λοιπόν, ὅτι τὸ ἄριστα (10) εἶναι μόνο γιὰ τὸν Θεό· τὸ ἐννέα τὸ κρατοῦσε γιὰ τὸν ἑαυτό του. Φοιτητὴς ἢ φοιτήτρια θὰ μποροῦσε νὰ φτάσει, τὸ ἀνώτερο, μέχρι τὸ ὀκτὼ (θυμοῦμαι, πάντως, μετρημένες στὰ δάκτυλα περιπτώσεις μὲ παραβίαση αὐτῆς τῆς ἀρχῆς).
Τὰ θυμήθηκα αὐτὰ μὲ ἀφορμὴ πρόσφατο ἄρθρο τοῦ καθηγητῆ τοῦ Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Γιάννη Φίλη («Το βάρος της αριστείας», Χαν. Νέα 18.5.2019). Μετὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ ἄρθρου ὁ ἀναγνώστης καταλαβαίνει τὴ σημασία ποὺ ἔχει ἡ λέξη «βάρος» στὸν τίτλο. Ὅπως βέβαια καταλαβαίνει (ἄριστα!) τὸ πόσο ὀλισθηρὸ εἶναι τὸ πεδίο τῆς «ἀριστείας». Ὁ κ. καθηγητὴς μὲ ἁπτὰ παραδείγματα και μὲ ἐπαγωγικὴ μέθοδο δὲν ἀφήνει καμιὰ ἀμφιβολία νὰ ὑπάρχει: «Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πολύπλοκη και δεν μπορεί να οριοθετηθεί με την απλούστευση της λεγόμενης αριστείας. (…) Μια κοινωνία “αρίστων” (…) υπάρχει μόνο στη φαντασίωση της ευγονικής δικτατορίας». Στὸ ἄρθρο σημειώνεται μεταξὺ ἄλλων ὅτι «”άριστος” είναι ο υπερθετικός βαθμός [στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ] του “αγαθός” που με δυο λέξεις θα μπορούσε να αποδοθεί ως “ο καλύτερος”».
Ἀρχικὰ ἡ λέξη δὲν εἶχε ἠθικὴ σημασία, καθὼς ἐδήλωνε τὸν εὐγενῆ στὴν καταγωγή, τὸν ἀνδρεῖο, τὸν ἄξιο, τὸν συνετό, τὸν ἱκανὸ κ.ἄ. Στὴν Ἰλιάδα (Ζ 208, Λ 784) ἡ προτροπὴ «αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων» λειτουργεῖ στὸ πλαίσιο τοῦ ἰδεώδους τῆς ἡρωικῆς ἐποχῆς: νὰ εἶσαι ἄριστος, νὰ εἶσαι ἀνώτερος ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Ἠθικὸ περιεχόμενο προσέλαβε τὸν 6ο αἰώνα, ἐνῶ μὲ τὴ φράση «καλὸς κἀγαθὸς» οἱ Ἀττικοὶ συγγραφεῖς προέβαλαν τὸ ἰδεῶδες τῆς σύμμετρης ἀνάπτυξης σώματος καὶ ψυχῆς. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸν συγκεκριμένο ὑπερθετικό, ὑπῆρχαν τρεῖς ἀκόμη, ἀπὸ τοὺς ὁποίους σώζεται σήμερα τὸ «βέλτιστος» μὲ παράγωγά του τὶς λέξεις βελτιώνω, βελτίωση κ.λπ. Ἄλλος τύπος ἦταν τὸ «κράτιστος», σχετικὸ μὲ τὸ «κράτος» (δύναμη). Σήμερα τὸ ἐπίθετο χρησιμοποιεῖται μὲ τὶς ἔννοιες καλόψυχος, ἄκακος, εὔπιστος, ἀφελής, ἀνόητος, ἐνῶ συνηθισμένη εἶναι ἡ χρήση τοῦ οὐδετέρου ὡς οὐσιαστικοῦ στὸν πληθυντικό: ἀγαθὰ ὑλικά, πνευματικὰ κ.λπ. Εὔκολα, ἐξ ἄλλου, μποροῦμε νὰ διαπιστώσουμε μὲ τὴ βοήθεια λεξικοῦ ὅτι πολλὰ εἶναι τὰ σύνθετα μὲ πρῶτο ἢ δεύτερο συνθετικὸ τὸ ἐπίθετο αὐτὸ (ἀγαθοεργία, Ἀγαθάγγελος, καλοκάγαθος, φιλάγαθος, πανάγαθος κ.λπ.).
Ὁ ὑπερθετικὸς «ἄριστος» χρησιμοποιεῖται γιὰ πρόσωπα ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις – γιὰ πράγματα, γιὰ καταστάσεις, γιὰ ἐνέργειες. Θυμίζω τὶς φράσεις ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα «μέτρον ἄριστον» (Κλεόβουλος ὁ Ρόδιος) καὶ «εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (Ἰλιάς, Μ 243). Ἐτυμολογικὰ εἶναι ὁμόρριζο μὲ τὴ λέξη ἀρετή, ἡ σημασία τῆς ὁποίας ἦταν ἀντίστοιχη μὲ αὐτὴν τοῦ «ἀγαθός». Παράγωγό του εἶναι τὸ οὐσιαστικὸ «ἀριστεία» γιὰ τὴ χρήση τοῦ ὁποίου ὁ κ. Φίλης ἔθεσε μὲ ἀπόλυτη σαφήνεια τὰ ὅρια.
Χρήσιμο εἶναι νὰ ἔχουμε κατὰ νοῦν ὅτι τὰ παραθετικὰ τοῦ ὑπερθετικοῦ βαθμοῦ ἐκφράζουν μὲν (ὅπως καὶ τοῦ συγκριτικοῦ) σύγκριση, εἶναι ὅμως δυνατὸν νὰ δηλώνουν, ἀνάλογα μὲ τὰ συμφραζόμενα, ἰδιότητα ἀπόλυτη ἢ σχετική. Ἡ φράση «ὁ γιατρὸς Χ. εἶναι ἄριστος» (ἀπόλυτος βαθμὸς) ἔχει διαφορετικὴ σημασία ἀπὸ τὴ φράση «ὁ γιατρὸς Χ. εἶναι ὁ ἄριστος» (σχετικὸς βαθμός). Κάτι ἀντίστοιχο ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ οὐσιαστικὸ «ἀριστεία», ἀφοῦ ἐμμέσως παραπέμπει σὲ σύγκριση. Ἀπολύτως χρησιμοποιούμενη δηλώνει τὴν ἀνδρεία, τὴ γενναιότητα, μὲ τὴν ἔννοια ὅμως τῆς ὑπεροχῆς ἐνέχει σύγκριση. Καὶ εἶναι γνωστὸ ὅτι ἀπὸ τοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρησιμοποιήθηκε σὲ τίτλους ραψωδιῶν τῆς Ἰλιάδος μὲ τὴ σημασία ἀνδραγαθία («ἀριστεία Διομήδους / Ἀγαμέμνονος / Μενελάου»).
Ἀποτέλεσμα τῆς λειτουργίας τοῦ νοῦ, συστατικὸ κατὰ συνέπεια τῆς ζωῆς εἶναι ἡ σύγκριση καὶ ἡ ἐπὶ τῇ βάσει αὐτῆς ἀξιολόγηση καὶ κατάταξη σὲ ἐπιλεγμένη κλίμακα γεγονότων, καταστάσεων, προσώπων. Αὐτὴ καθ’ αὑτὴν ἡ σύγκριση εἶναι ὄχι μόνο χρήσιμη ἀλλὰ καὶ ἀναγκαία, καθὼς ἀναδεικνύει τόσο τὰ θετικὰ ὅσο καὶ τὰ ἀρνητικά, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ προσδιορίζει ὁδηγὸ γιὰ τὸ μέλλον. Καὶ ἂν μὲν γιὰ ὅλες τὶς ἄλλες περιπτώσεις εἶναι δύσκολο νὰ προβληθοῦν ἐπιφυλάξεις, ὅταν πρόκειται γιὰ ἀνθρώπους ἀπαιτεῖται ἰδιαίτερη προσοχή. Ὑπεροχὴ ἑνὸς ἔναντι τοῦ ἄλλου ἢ τῶν ὑπολοίπων δὲν σηματοδοτεῖ ἀνάδειξη αὐθεντίας μὲ παράλληλο ἐξοβελισμὸ τῶν ὑπολοίπων – τὸ ξεκαθάρισε χωρὶς περιστροφὲς ὁ κ. Φίλης.
Ἐπειδὴ τὸν τελευταῖο καιρὸ ἡ «ἀριστεία» ἐπιστρατεύτηκε καὶ ἔγινε σημαία πολιτικῶν (δηλαδὴ κομματικῶν) θέσεων, μπαίνω στὸν πειρασμὸ νὰ θυμίσω κάτι σὲ ὅλους γνωστὸ (ὁ κ. Φίλης τὸ γνωρίζει ἐκ τῶν ἔνδον). Πολὺ λίγοι εἶναι οἱ πτυχιοῦχοι Ἀνωτάτων Σχολῶν οἱ ὁποῖοι ἀποφοιτοῦν μὲ βαθμὸ πτυχίου ὄχι μόνο τὸ πλῆρες ἄριστα (10) ἀλλὰ καὶ τὸ σχετικὸ (πάνω ἀπὸ τὸ 8,50). Πολλοὶ δὲ εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ «κουβαλοῦν» μέσω τοῦ πτυχίου τους βαθμοὺς πολὺ χαμηλούς, ἀκόμη καὶ κάτω τοῦ ἑπτά. Αὐτὸ ἄραγε σημαίνει ὅτι δοκιμάστηκαν καὶ ἀπέτυχαν; Καὶ ἐπομένως ὅτι πρέπει νὰ ἀποκοποῦν ἢ καὶ νὰ ἀποβληθοῦν ἀπὸ τὸ κοινωνικὸ σύνολο, μέρος καὶ παιδιὰ τοῦ ὁποίου εἶναι καὶ οἱ ἴδιοι; Ρητορικὰ τὰ ἐρωτήματα, τὰ ὁποῖα, βέβαια, θὰ ἤθελα νὰ ἀπευθύνω μὲ νηφαλιότητα στοὺς πολιτικούς μας. Καὶ νὰ ρωτήσω τὸν καθένα ἀπὸ ὅσους ἄκριτα χρησιμοποιοῦν τὴ «θεωρία τῆς ἀριστείας» ποιό βαθμὸ κουβαλοῦν στὸ δικό τους πτυχίο – εἴτε τοῦ Πανεπιστημίου εἴτε, γενικότερα, τῆς ζωῆς. Ἐπὶ πλέον δὲ νὰ τοὺς θυμίσω ἕνα στίχο τοῦ Αἰσχύλου («Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας», 592): «οὐ δοκεῖν ἄριστος, ἀλλ’ εἶναι θέλε» (νὰ θέλεις ὄχι νὰ φαίνεσαι, ἀλλὰ νὰ εἶσαι ἄριστος).
Ὅλη ἡ συζήτηση γιὰ τὸ θέμα συνδέεται, μοιραῖα, μὲ πρακτικῆς φύσεως ζητήματα. Ὡς πρὸς αὐτό, δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ ποῦμε ὅτι καὶ οἱ (πράγματι) «ἄριστοι» ἦταν κάποτε «μὴ ἄριστοι», μὲ προσωπικὸ ὅμως ἀγώνα, στηριζόμενοι καὶ ἀξιοποιώντας τὰ χαρίσματά τους πέρασαν σὲ ἄλλο ἐπίπεδο – κάτι ποὺ μπορεῖ νὰ συμβεῖ καὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους. Ἡ ζωὴ εἶναι διαδρομὴ ἀνοιχτὴ γιὰ ὅλους, ὅπως εἶναι ἀνοιχτὴ καὶ ἡ πόρτα τῆς «ἀριστείας». «Γηράσκω ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος» εἶχε ὁμολογήσει, χωρὶς νὰ ντρέπεται γιὰ τὸν ἑαυτό του, ὁ Σόλων. Ὁ δὲ Σωκράτης, σὲ μεγάλη ἡλικία πιά, ἐνῶ δὲν δίσταζε νὰ κάνει μαθήματα γιὰ νὰ μάθει κιθάρα, φοβόταν μήπως ὁ δάσκαλός του Κόννος πάρει τὸ παρατσούκλι «γεροντοδιδάσκαλος» (Πλάτωνος, «Εὐθύδημος» 272c). Σὲ κάθε περίπτωση, τὴν «ἀριστεία» ἔχει κατακτήσει ὅποιος ἔφτασε στὸ σημεῖο ποὺ μποροῦσε νὰ φτάσει. Τὸν ἔχει καὶ αὐτὸν ἀνάγκη τὸ κοινωνικὸ σύνολο. Καί, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ κ. Φίλης, «οι άνθρωποι, οσοδήποτε άσημοι ή μέτριοι στις επιδόσεις τους, μπορούν να εκπλήξουν με την αυτοθυσία, τη γενναιότητα, και τη συμπόνια τους προς τα άλλα όντα. Και είναι αυτοί οι άσημοι και συνήθεις άνθρωποι που ημέρα και νύχτα κρατούν την τεράστια μηχανή της κοινωνίας σε λειτουργία χωρίς καμιά αναγνώριση αριστείας».