Παντελής Γκολίτσης
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ – ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ – ΛΑΜΒΔΑ
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021, σελ. 174
Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης μετά την έκδοση του βιβλίου του Στήβεν Μένν για τη Πλατωνική θεολογία (με τίτλο ο “Ο Πλάτων για τον θεό ως νου”) εξέδωσαν το βιβλίο του Παντελή Γκολίτση για την Αριστοτελική θεολογία (με τίτλο “Αριστοτέλης – Μετά τα Φυσικά – Λάμβδα – Η Αριστοτελική Θεολογία”) δίδοντας αφενός την ευκαιρία στους αναγνώστες να γνωρίσουν τις απόψεις των κλασσικών φιλοσόφων της αρχαιότητας για σύγχρονα θέματα και αφετέρου να βελτιώσουν την αυτογνωσία μας για το διαχρονικό έργο των φιλοσόφων της αρχαίας Αθήνας το οποίο διαμόρφωσε στη πορεία του χρόνου σε σημαντικό βαθμό το Δυτικό πολιτισμό όπως τον ξέρουμε σήμερα. Ο συγγραφέας του πονήματος Παντελής Γκολίτσης είναι επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας στο ΑΠΘ εξειδικευμένος στην Αριστοτελική φιλοσοφία και συγγραφέας διαφόρων έργων στο τομέα αυτό.
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η Αριστοτελική θεολογία συνδέεται άρρηκτα με τη γνώση που αποκτούμε για τον κόσμο δηλαδή αυτόν που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας και γνωρίζουμε με το νου μας. Έχει σαν σκοπό να γνωρίσει τις αρχές του κόσμου και να τον εξηγήσει συνολικά. Οι θεοί και οι θεές, για τον Αριστοτέλη, είναι αυθύπαρκτες, αιώνιες και αμετάβλητες ουσίες οι οποίες είναι οι αρχές του πιο εκτεταμένου αιτιατού – δηλαδή του όντος καθολικά. Το βιβλίο Λάμβδα – Μετά τα Φυσικά διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος που αφορά τη κοσμοθεολογία εξηγεί πως είναι και τι κάνουν αυτοί οι θεοί δηλαδή πως επιδρούν στον υπέρ-σελήνιο και υπό-σελήνιο κόσμο ενώ το δεύτερο μέρος που αφορά τη νοολογία εξηγεί τι είναι για κάτι να είναι θεός. Ο θεός – λέει ο Αριστοτέλης – κινεί εξ ανάγκης και αιωνίως τον κόσμο – ως ακίνητο τελικό αίτιο του κόσμου και είναι νοητική ενέργεια που έχει αντικείμενο νόησης τον εαυτόν της.
Η κοσμοθεολογία γίνεται κατανοητή σχετικά εύκολα εάν δεχθούμε την Αριστοτελική (και Πλατωνική) εμπειρική και λογική παραδοχή ότι το σύμπαν (ο κόσμος) είναι εύτακτο και όχι χαοτικό. Η ευταξία που παρατηρούμε γύρο μας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ενώ ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε δεν θα ήταν κόσμος χωρίς τους θεούς και το θειικό νου. Στη νοολογία ο Αριστοτέλης κάνει τις παραδοχές ότι α) η ζωή δεν περιορίζεται στη βιολογική ζωή αλλά χαρακτηρίζει και την νοητική ενέργεια η οποία μπορεί να είναι αυθύπαρκτη, και β) Το υποκείμενο και το αντικείμενο της νόησης μπορεί να είναι το ίδιο όταν πρόκειται για άυλα πράγματα. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι στην αρχαία Ελληνική η λέξη νόηση δεν σήμαινε σκέψη ή ιδέα, όπως στη σύγχρονη Ελληνική, αλλά την νοημοσύνη, την ικανότητα να σκέπτεται κάποιος λογικά και ορθολογικά.
Ο θειικός νους κατά τον Αριστοτέλη είναι αιώνιος και αυθύπαρκτος ενώ νοεί αιωνίως καθώς η νόηση είναι η ίδια η ουσία του. Ο Θειικός νους δεν σημαίνει ότι αυτός σκέφτεται αλλά ότι ασκεί – σαν ενέργεια – αιτιώδη δράση στο κόσμο ώστε αυτός να είναι έλλογος/ορθολογικός και να υφίσταται με το βέλτιστο/άριστο τρόπο.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη το τελικό αίτιο όλων των άλλων πραγμάτων είναι το “αγαθό- καθαυτό” το οποίο είναι ελεύθερο από κάθε αιτιότητα. Ο θεός κινεί εξ ανάγκης και αιωνίως τον κόσμο εξ αιτίας της ψυχής ή του νου της ο οποίος νοεί το αγαθό-καθαυτό ώστε να δρα για χάρη του. Ο άνθρωπος, αναφέρει ο Αριστοτέλης, είναι φύσει “ζώον πολιτικό” δηλαδή διαβιώνει με το βέλτιστο τρόπο εντός της Ελληνικής πόλης.
Η ευδαιμονία της κοινωνίας η οποία εξασφαλίζει για τα άτομα τη βέλτιστη διαβίωση είναι το τελικό αίτιο της συγκρότησης της πόλεως. Εντός μιας τέτοιας κοινωνίας γεννιέται και ο πιο άξιος και ευδαίμων άνθρωπος, δηλαδή ο σοφός, ο οποίος διάγει τον πιο άριστο και ευχάριστο βίο, το βίο της θεωρίας, αλλά για μικρό χρονικό διάστημα. Απεναντίας τα ουράνια όντα δεν είναι ζώντα πολιτικά. Είναι θεοί που ο καθένας τους καθώς κινείται μοναχικά θεωρεί διαρκώς το αγαθό και διάγει συνεχώς βίο πλήρως θεωρητικό. Ο θεωρητικός βίος των ουράνιων όντων συνίσταται στην ενεργητική γνώση του αγαθού η οποία ρυθμίζει τις αιώνιες περιφορές των ουράνιων σωμάτων μέσω των οποίων η αγαθότητα διαμεσολαβείται στον υπό-σελήνιο κόσμο.
Ο θεός, εξηγεί η Αριστοτελική θεολογία ως νοολογία, είναι νοητική ενέργεια δηλαδή άμεση αντίληψη ενός νοητού αντικειμένου όπου το αντικείμενο νόησης είναι ο ίδιος ο εαυτός του.
Ο θείος νους του πρώτου ουρανού ζει ασκώντας την αυθύπαρκτη αρετή της νόησης ώστε η υπέρ-σελήνια και η υπό-σελήνια ύλη να συγκροτούνται με τάξη, ευταξία και ορθολογικότητα. Ο θεός, η νόηση της νόησης σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, που ταυτίζεται με το αγαθό-καθαυτό είναι η ζωντανή πηγή και ο αιώνιος εγγυητής της αγαθότητας του κόσμου.
Ο Π. Γκολίτσης αναφέρει ότι για τον Αριστοτέλη ο νους και το αγαθό-καθαυτό είναι ονόματα της ουσίας του θεού που εμπεριέχει και τα δύο.
Ο Αριστοτέλης δεν αποδέχεται τις απόψεις του Πλάτωνα για την ύπαρξη αιώνιων ιδεών ανεξάρτητων από τη σκέψη και τον εγκέφαλο του ανθρώπου. Όμως ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτωνας, αποδέχεται την άποψη που διετύπωσε προγενέστερα ο Αναξαγόρας ότι δηλαδή ο “νους είναι ο βασιλεύς του ουρανού και της γης” ο οποίος κυβερνά άμεσα τα ουράνια σώματα τα οποία με τη σειρά τους κυβερνούν τα υπό-σελήνια όντα. Ο Αριστοτέλης θεωρεί τον νου, το αγαθό-καθαυτό, σαν μία αυθύπαρκτη ουσία, η οποία νοεί τον εαυτόν της, και που λειτουργεί σαν το έσχατο αίτιο της κίνησης, της τάξης, της ευταξίας και της αγαθότητας που χαρακτηρίζουν το φυσικό κόσμο.
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας το γεγονός ότι ο κόσμος έχει την αρετή του νου δεν σημαίνει ότι σκέφτεται αλλά ότι είναι έλλογος δηλαδή ότι κατέχει την αρετή της νόησης (δηλαδή την αρετή να σκέφτεται ορθολογικά με το βέλτιστο δυνατό τρόπο). Ο θεός δεν είναι απλώς ένα ον που έχει διανοητική αρετή αλλά είναι η καθαυτή υπάρχουσα διανοητική αρετή η οποία είναι ενέργεια και όχι δύναμη.
Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο νους και το αγαθό είναι το ίδιο πράγμα όπου ο νους κάνει ότι κάνει για χάρη του αγαθού. Συνεπώς το αγαθό-καθαυτό είναι το πρώτο αίτιο της τάξης του κόσμου και η πηγή της αγαθότητας των υπόλοιπων πραγμάτων. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι το αντικείμενο της έρευνας του Αριστοτέλη είναι η εύρεση των αρχών των ουσιών καθώς οι ουσίες προηγούνται των όντων. Διακρίνει τρείς τύπους ουσιών:
α) Την αισθητή φθαρτή ουσία που περιλαμβάνει το κόσμο κάτω από τη σελήνη,
β) Την αισθητή άφθαρτη ουσία που περιλαμβάνει τον ουράνιο κόσμο, και
γ) Την αμετάβλητη νοητή ουσία. Η αιώνια αρχή των ουσιών είναι ενέργεια ελεύθερη από κάθε υλική υπόσταση. Η αιώνια αυτή πρώτη αρχή κινεί τον ουρανό σαν αντικείμενο διαρκούς νόησης και επιθυμίας με αγαθό και άριστο/ορθολογικό τρόπο προκαλώντας τη συνεχή μεταβολή του υπό-σελήνιου κόσμου.
Η πρώτη νοητή αρχή – σαν ενέργεια καθαυτή – είναι ο πρώτος θεός ο οποίος ταυτίζεται με το αγαθό-καθαυτό. Το αντικείμενο νόησης της “θειικής νόησης” είναι το άριστο δηλαδή η ίδια η “θειική νόηση”. Όπως αναφέρει ο Π. Γκολίτσης ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ουσία του πρώτου των όντων διακρίνεται σε αιτιώδη (σε σχέση με τα άλλα πράγματα) και ουσιώδη (σε σχέση με τον εαυτόν της) έχοντας τις ιδιότητες της ακινησίας, της καλοσύνης, της αναγκαιότητας και της ορθολογικότητας. Θεωρώντας ότι οι πρώτες ουσίες είναι θεοί δεν απομακρύνεται φιλοσοφικά ή ιστορικά από την πανάρχαια πολυθεϊστική παράδοση. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας ολοκληρώνοντας το πόνημα του ο Αριστοτελικός θεός (θεοί) δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν νάρκισσος ή παντογνώστης αφού ο θεός διαχωρίζεται από τον εαυτό του δηλαδή η αρετή από τη γνώση της αρετής.
Η αρχαία Ελληνική θεολογία, αναφέρει ολοκληρώνοντας ο Π. Γκολίτσης, σε ευθεία αντιδιαστολή των μονοθεϊστικών θρησκειών, συνδέεται με την επιστήμη του όντος σαν όντος για να γνωρίσει τον κόσμο, να τον κατανοήσει και να τον εξηγήσει συνολικά. Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης δίδει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να γνωρίσει την θεολογία των αρχαίων Ελλήνων η οποία ήταν διαφορετική από τη Χριστιανική αλλά και των άλλων μονοθεϊστικών θρησκειών οι οποίες εδράζονται περισσότερο στη πίστη σε μια ανώτερη υπερβατική δύναμη.
