«Χανιώτισσά μου Παναγιά προστάτευε την πόλη/ κι εμείς σ’ ανάβουμε κεριά καθημερνή και σκόλη». Η μαντινάδα του αξέχαστου μαντιναδολόγου φίλου μου Ηλία Σταματάκη στον νου μου με το που πιάνω μολύβι αποφασισμένος να κάνω στάση στη σημερινή μεγάλη γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου. Φύλακας και Προστάτις της πόλης των Χανίων η μικρή Μαρία, που προσέρχεται, συνοδευόμενη από τους γονείς της και μια χορεία νεανίδων που κρατούν αναμμένες λαμπάδες στον Ναό, όπου την περιμένει ο Ζαχαρίας για να την οδηγήσει στα Αγια των Αγίων.
Αρρηκτα συνδεδεμένος με τα νεότερα ιστορικά γεγονότα της πόλης μας ο Καθεδρικός Ναός των Εισοδίων, η γνωστή μας Τριμάρτυρη, όπως είχα γράψει και πριν από τρία χρόνια, τέτοια μέρα “Στα πεταχτά”. Εδώ έβρισκαν άσυλο και καταφύγιο οι κατά καιρούς διωκόμενοι Χριστιανοί κατά τις εθνικές εξεγέρσεις. Εδώ, το 1898, εψάλη η δοξολογία για την ανάληψη των καθηκόντων του αρμοστή Γεωργίου. Εδώ το 1913 εψάλη η δοξολογία για την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Εδώ το 1936 και το 1964 εψάλησαν και οι νεκρώσιμες ακολουθίες του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Σοφοκλή Βενιζέλου αντίστοιχα. Εδώ τελούνται όλες οι επίσημες δοξολογίες για τις εθνικές μας επετείους… «Ω Παναγία Τριμάρτυρη που τα Χανιά, στολίζεις/ της Κρήτης μέρες δύσκολες μα κι ένδοξες θυμίζεις». Τα λέει όλα στη μαντινάδα του ένας φίλος ιερωμένος.
Κάποιες από τις εγκατεσπαρμένες σε διάφορες συγγραφές παραδόσεις για την Τριμάρτυρη: 1) Μετά το 1850 ο χώρος εχρησιμοποιείτο για την συγκέντρωση του λαδιού από τους φορολογούμενους Χριστιανούς, αλλά επειδή ήταν άδικη η φορολογία το λάδι χυνόταν. 2) Ενα παιδί του Μουσταφά (του τελευταίου ιδιοκτήτη του σαπουναριού που ειχε μετατραπεί ο ναός) έπεσε στο φρεάτιο και ο ίδιος ανέκραξε «Παναγία μου, σώσε το παιδί μου και θα σου αφήσω το σπίτι σου». Αυτό και έγινε 3) Ο Οθωμανός γείτονας Ντολμά, επειδή καταπλακώθηκε ο γιος του και με την επίκληση της Παναγίας σώθηκε, πρόσφερε χρήματα για την αποπεράτωση. Κατ’ άλλους σκοτώθηκε και οι εισφορές ήταν για τη μνήμη του! Λέγεται όμως ότι και επειδή σκοτώθηκε αξίωσε τη διακοπή του έργου. 4) Ο τελευταίος πρωτομάστορας, ο Χατζη-Αγγελής Τσερκάκης από τα Ροδωπού, ονειρεύτηκε μια γυναίκα μαυροφορεμένη που τον διέταξε να φύγει, λέγοντάς του «Εγώ το σπίτι μου δεν θέλω να είναι σαπουναριό!». Ηταν η Παναγία που δεν δεχόταν να μολύνεται ο ναός της. Ο Αγγελής φοβήθηκε, ενημέρωσε τον Μουσταφά, τον ιδιοκτήτη του σαπουναριού, κι έφυγε παίρνοντας μαζί του στα Ροδωπού την εικόνα που ήταν στον χώρο. Η εικόνα, όμως, παραδόξως επέστρεψε στον χώρο της. (Πηγή: Η μελέτη του και ιστορικού ερευνητή παπα-Μιχάλη Βλαβογιλάκη “Ιερός Μητροπολιτικός ναός των Εισοδίων”).
«Υπάρχει ένα θέμα ωραίο:/ να γράψεις στίχους μουσικούς, χλωμούς, νησιώτικους/ που να διαβάζονται/ με τη βοήθεια της φλόγας/ ενός μικρού κεριού που τρέμει,/ κι από ψυχές που τρέμουν και ποθούν…/ Υπάρχει ένα θέμα εσπερινό, ωραίο πολύ:/ για λιτανείες κοριτσιών λευκοντυμένων/ αγνών παιδιών -στα χέρια να κρατούν/ λαμπάδες και χρυσάνθεμα». Και το ποίημα του Ματθαίου Μουντέ “Εισόδια” (παραπάνω το πρώτο μέρος του) στον νου μου, κάθε χρόνο, με αφορμή τη Μεγάλη Γιορτή της Τριμάρτυρης. “Υπάρχει ένα θέμα ωραίο” να γράψω τέτοιες μέρες, στις κατά καιρούς στήλες μου (“Ακροθιγώς”, “Ευφημες μνείες”, “Στα πεταχτά”, “Μια στάση εδώ μια, στάση εκεί”) στα “Χανιώτικα νέα”, για τη Χανιώτισσα Παναγιά…
