«Ἡ ποίηση δεν ανήκει σ’ αυτοὺς που τη γράφουν αλλὰ σ’ αυτοὺς που την έχουν ανάγκη».
(Pablo Neruda, 1904-1973)
ΣΠΑΝΙΑ η τύχη χαρίζει “δεύτερη ζωή” σ’ ένα λογοτέχνη μετά το φυσικό του θάνατο. Μόνο ο χρόνος είναι αυτός που, λαξεύοντας το έργο του, αποφασίζει τί θα μείνει, τί όχι, και τί θα ζει στη μνήμη των μεταγενέστερων.
ΕΚΤΟΣ κι αν υπάρξει ζηλωτής του έργου του δημιουργού, που, από την επόμενη κιόλας του θανάτου του, αναλαμβάνει τη συνέχιση του έργου του. Πώς; Με αναδιφήσεις σε συρτάρια και αρχεία, με συλλογικές επίπονες δημοσιεύσεις των “καταλοίπων” του (1), με κριτική έκδοση των απάντων του (2): Μια υπεράνθρωπη δηλαδή ενασχόληση με τα “αθησαύριστα” του δημιουργού, από τα οποία κάθε μελλοντικός και διεισδυτικός ερευνητής θα είναι σε θέση να “ξετρυπώνει” άγνωστες σημειώσεις, υποσημειώσεις, διευκρινιστικές ή “πραγματολογικές” παρατηρήσεις κ.ά. που εμπλουτίζουν πτυχές της ζωής του. Έτσι, αποκαλύπτονται μέσα από ένα “νέο” υλικό, πολύτιμα στοιχεία για περαιτέρω εμβάθυνση και κατανόηση ενός έργου.
ΠΟΛΛΟΙ πιστεύουν πως η ποίηση είναι κάτι που απολαμβάνεις όσο διαρκεί η ανάγνωσή της.
Ή, χαίρεσαι ένα βιβλίο όσο το κρατάς στα χέρια σου, μια κινηματογραφική ταινία όσο τη βλέπεις, ένα έργο ζωγραφικής όσο αυτό προσελκύει το βλέμμα σου… Επιφανειακή άποψη για όσους δεν θέλουν να οδηγηθούν παραπέρα, να “κουράσουν” λίγο περισσότερο το μυαλο τους. Ένα πνευματικό δημιούργημα έχει- ή πρέπει να έχει- πολύπλευρες και συνεχείς “αναγνώσεις”. Η “πρώτη” ανάγνωση παρέχει εφήμερη απόλαυση, όχι όμως και την ουσία του έργου.
…Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ του Χανιώτη “ποιητή της πόλης”, του Γιώργη Μανουσάκη (1933-2008), είναι ενδεικτική. Είχε ως σύντροφο ζωής μια εξίσου σπουδαία προσωπικότητα, έναν εξαίρετο άνθρωπο των γραμμάτων και της φιλολογικοϊστορικής έρευνας, με ζωντανή παρουσία στα πολιτιστικά δρώμενα των Χανίων. Επί 14 χρόνια έχει καταφέρει- χαλκέντερη και παραγωγική- να κρατά ζωντανή τη μνήμη του Γιώργη. Όχι μόνο ως ποιητή, αλλά και ως σημαντικότατου στοχαστή και πολίτη. Μιλάμε για τη γνωστή μας στην Κρήτη και την υπόλοιπη Ελλάδα, την αγαπητή συνάδελφο, άριστη φιλόλογο και βαθιά μελετήτρια ιστορικο-εκπαιδευτικών θεμάτων των Χανίων, την κα Αγγελική Καραθανάση-Μανουσάκη.
ΚΟΝΤΑ της (φωτό, 1), ο ποιητής Γιώργης ξαναζεί μια “δεύτερη ζωή”. Ίσως σπουδαιότερη από την πρώτη: μέσα από τις ανανεωμένες, μελετημένες και πολυφροντισμένες posthum εκδόσεις των έργων του, απολαμβάνουμε ό,τι δεν πρόλαβε να γευτεί, ή να εκφράσει, στη σχετικά σύντομη ζωή του ο ίδιος. Ειδικότερα, το πρόσφατο σε ένα τόμο (Α’ τόμος) αναδημοσιευθέν συνολικό ποιητικό έργο (φωτό, 2), συνοδεύεται από μια θαυμάσια εισαγωγική εργογραφία, αλλά και πολλά αδημοσίευτα διευκρινιστικά σχόλια του ποιητή και της Αγγελικής (3).
Ο ΓΙΩΡΓΗΣ Μανουσάκης που είχα την ευτυχία να γνωρίσω από κοντά, ήταν άτομο χαμηλών τόνων: μετριόφρων συνομιλητής, πολύ μορφωμένος και γοητευτικός ως άνθρωπος.
Στοχαστικός σε στίχους και κείμενά του- διαποτισμένος, κατά την άποψή μας, από την εναγώνια υπαρξιακή ενατένιση των πραγμάτων της ζωής (3), μας πρόσφερε ποιητικά αριστουργήματα σχετικά με το σώμα, το νόημα της ζωής, την πόλη που “φεύγει”, το θάνατο, την Ορθοδοξία, τη νιότη, τα γηρατιά, τον έρωτα, τα ιστορικά και μη γεγονότα… Υπήρξα τυχερός που μου παραχώρησε μια πλούσια συνέντευξη (4). Η ποίησή του που “ζωντανεύει” συχνά πυκνά στο fb, χάρη στη συνεχή παρουσίασή της από την Κική, αποδεικνύεται όχι μόνο “σύγχρονη” αλλά και διαχρονική.
***
ΜΕΡΕΣ ποίησης πριν λίγο καιρό, μέρες άνοιξης και μέρες “πολέμου” πάντα… Την Ημέρα της Ποίησης (21/3), έγινε στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, σε συνδιοργάνωση του “Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας” και της Περιφέρειας Κρήτης/Περιφερειακής Ενότητας Χανίων, επίκαιρο αφιέρωμα με θέμα «Συνομιλία με την ποίηση τεσσάρων Κρητών ποιητών» καθώς και παρουσίαση των πρακτικών της ημερίδας για την άλλη μεγάλη Χανιώτισσα ποιήτρια, τη Βικτωρία Θεοδώρου. Η κα Αγγελική Καραθανάση-Μανουσάκη, αναφερόμενη στο πώς ο Γιώργης Μανουσάκης εννοεί την ποίηση (φωτό, 3), ανάρτησε στο facebook της (ούσα απούσα στην Αθήνα) το ποίημα “Ποίηση” που διαβάστηκε στο συνέδριο:
“Ποίηση/σέ θέλησα ασπίδα μου/κι έγινες μαχαίρι
σέ θέλησα μάσκα μου/κι έγινες φως
που ανοίγεις ώς μέσα στα σπλάχνα μου.
Γυμνό και σπαραγμένο/με παραδίνεις/στα μάτια των ανθρώπων” (1969)
“Μετά την ανάγνωση του ποιήματος από τον πρόεδρο του “Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας” κ. Κώστα Μουτζούρη, επισημάνθηκαν από τον ίδιο τα παρακάτω στους συνέδρους:
“Άρχοντες και αρχόντισσες,
Κυρίες και κύριοι, Φίλες και φίλοι,
Εκ μέρους του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας, σας ευχαριστώ που ήλθατε απόψε να συνομιλήσουμε με την ποίηση τεσσάρων Κρητών ποιητών και να παρουσιάσουμε τον τόμο με τα Πρακτικά της ημερίδας-μνημόσυνου για τη Βικτωρία θεοδώρου… Ο Γιώργης Μανουσάκης, με το σύντομο ποίημά του για την ποίηση, που πριν από λίγο διάβασα, τα είπε όλα. Μας είπε τί είναι και τί μας προσφέρει.
Τον Γιώργη τα Χανιά, η πόλη μας, δεν τον έχουν τιμήσει όπως θα έπρεπε. Γι αυτό, από τη θέση αυτή κάνω πρόταση στο “Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας” και στην Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, να συνδιοργανώσουν, το 2023, μια ημερίδα για την ποίηση, το πεζογραφικό και γενικότερα συγγραφικό έργο του Γιώργη Μανουσάκη και την προσφορά του στα Γράμματα και κάποια στιγμή πρέπει τα Χανιά να πάρουν τη μεγάλη απόφαση και να δώσουν το όνομά του στο δρόμο που περνάει έξω από το σπίτι του. Να μετονομάσουν την οδό Πειραιώς σε οδό Γιώργη Μανουσάκη. Από την Πράξη αυτή κερδισμένα θα βγούν τα Χανιά, τα Πνευματικά Χανιά.
“Φίλες και φίλοι,
Την ποίηση την έχουμε ανάγκη, γιατί γίνεται φως που φωτίζει το δρόμο μας. Τους ποιητές τούς αφουγκραζόμαστε. Έχουν πολλά να μας πουν και να μας προβληματίσουν. Ας τους ακούμε κι ας προσπαθούμε να συνομιλούμε μαζί τους.
Σας ευχαριστώ”
…ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ να πραγματοποιηθεί η πρόταση γιατί κάθε πόλη που σέβεται τον εαυτό της, οφείλει να τιμά τους ανθρώπους που την τίμησαν, την ανέδειξαν, τη δόξασαν όσο ζούσαν. Ο Γιώργης Μανουσάκης, εκτός από υμνητής των Χανίων- με στίχους και κείμενα (βραβευμένα)-, συμμετείχε ενεργά και στα πολιτιστικά της πόλης: άλλοτε ως γραμματέας ή αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του “Χρυσόστομου”, άλλοτε ως μέλος της καλλιτεχνικής επιτροπής της δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων κι άλλοτε ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” κ.ά. (8-4-2022)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1)Γιώργης Μανουσάκης, “Τα Ποιήματα”, 1967-2007, τ. Β’, σελ. 157, Ανέκδοτα-Αθησαύριστα, Φιλολογική επιμέλεια-Επιλεγόμενα Αγγελική Καραθανάση-Μανουσάκη, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 2013
-(2) Η συγγραφέας Μάρω Δούκα στις 25/8/21 σχολίασε- στο fb της κας Αγγελικής Καραθανάση-Μανουσάκη – την επανέκδοση του ποιητικού έργου του Γ. Μανουσάκη ως εξής: “Ο Γιώργης Μανουσάκης είναι ο ποιητής των Χανιών. Στοχαστικός, υπαρξιακός, μνημονικός. Είναι και πεζογράφος που συνομίλησε γενναία με την ιστορία και με την πόλη. Είχε και την τύχη να συνυπάρξει με τη φιλόλογο-συγγραφέα Καραθανάση Αγγελική, φύλακα άγγελό του. Μόλις κυκλοφόρησε από τις θαυμαστές εκδόσεις “Κίχλη” ο συγκεντρωτικός τόμος των δημοσιευμένων ποιητικών συλλογών του. Έκδοση κέντημα, χειρονομία γενναιοδωρίας και αφοσίωσης στην υπόθεση της ποίησης και του βιβλίου”.
-(3)Γιώργης Μανουσάκης, “Τα Ποιήματα”, 1967-2007, τόμος Α΄ Οι δημοσιευμένες συλλογές, Κίχλη, 2021.
-(4) Μου είχε εξομολογηθεί στα 2004: “Όταν εδιάβασα τα πρώτα υπαρξιακά κείμενα ήταν σαν ν’ αντίκριζα τον εαυτό μου σ’ έναν καθρέφτη» (συνέντευξη, 21/3/2004)
