Η διαχρονική αξία των εορτών

Παλαιότερα στὴν τελευταία τάξη τοῦ Γυμνασίου ἢ τοῦ Λυκείου, ὅπως καὶ στὶς ἐξετάσεις γιὰ εἰσαγωγὴ στὰ Πανεπιστήμια, ζητοῦσαν ἀπὸ τοὺς μαθητὲς νὰ ἀναπτύξουν (στὸ μάθημα τῆς Ἔκθεσης) θέμα ποὺ βασιζόταν σὲ σύντομη φράση, κατὰ κανόνα κάποιο ρητὸ ἢ γνωμικὸ ἀπὸ τὴν ἀνεξάντλητη δεξαμενὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων συγγραφέων.
Ηταν τόσο μικρὸς ὁ κύκλος τῶν θεμάτων αὐτῶν, ὥστε μποροῦσαν οἱ ἐνδιαφερόμενοι νὰ βροῦν βοηθήματα, στὰ ὁποῖα μὲ τρόπο στερεότυπο ἐπαναλαμβάνονταν   θέματα μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς διατύπωση. Κάποια ἀπὸ αὐτὰ ἦταν ἰδιαιτέρως «ἀγαπητά», ἀνάμεσά τους δὲ ὑπῆρχε καὶ μιὰ ρήση (τοῦ Δημόκριτου), σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία «βίος ἀνεόρταστος μακρὰ ὁδὸς ἀπανδόκευτος»: ζωὴ χωρὶς γιορτὲς μοιάζει μὲ δρόμο μεγάλο στὸν ὁποῖο δὲν βρίσκει ὁ ὁδοιπόρος πανδοχεῖο νὰ ξεκουραστεῖ.
Δὲν εἶναι δύσκολο νὰ φανταστοῦμε πὼς μὲ τὴ φράση του αὐτὴ ὁ Δημόκριτος ἀφ’ ἑνὸς ἐξέφραζε τὴν ἄποψή του γιὰ τὸ συγκεκριμένο θέμα, ἀφ’ ἑτέρου προσδιόριζε μὲ θαυμαστὴ ἀκρίβεια καὶ συγχρόνως λιτότητα γνώρισμα θεμελιῶδες τῆς ζωῆς τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, ἑπομένως καὶ τῆς ἰδιοσυστασίας τους. Πρόκειται, ὅπως εἶναι ὁλοφάνερο, γιὰ τὶς ἑορτὲς μὲ τὶς ὁποῖες ἡ καθημερινὴ ζωὴ ἀποκτοῦσε χρῶμα διαφορετικὸ δίνοντας στοὺς ἀνθρώπους τὴν εὐκαιρία καὶ τὴ δυνατότητα νὰ ξεχάσουν ἔστω καὶ γιὰ λίγο τὰ βάσανά τους καὶ νὰ ἔρθουν πιὸ κοντὰ ὁ ἕνας στὸν ἄλλο. Καὶ ἂν σκεφτοῦμε ὅτι ἡ σημασία τῆς λέξης ἦταν «πανήγυρις», «διασκέδαση», θὰ καταλάβουμε πῶς προέκυψε ἡ συγκεκριμένη φράση. Μάλιστα, ὁ ποιητὴς Θεόκριτος σὲ ἕνα στίχο του εἶχε ἀποφανθεῖ (ἐνδεχομένως μὲ σκωπτικὴ διάθεση) ὅτι «ἀεργοῖς αἰὲν ἑορτὰ» – κάθε μέρα εἶναι γιορτὴ γιὰ τοὺς ἄεργους.
Σχεδὸν ὅλες οἱ ἑορτὲς συνδέονταν εὐθέως ἢ ἐμμέσως μὲ τοὺς θεοὺς εἴτε τοὺς σημαντικοὺς εἴτε τοὺς μικρότερους ἀλλὰ καὶ μὲ ἡμίθεους ἢ ἥρωες. Μὲ τὴν ἐμφάνιση ὅμως καὶ τὴν ἐν συνεχεία ἐξάπλωση καὶ ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐγκαταλείφθηκαν, λόγω καὶ σχετικῶν ἀπαγορεύσεων. Ἀντικαταστάθηκαν ἀπὸ νέες, ἀρχικὰ ἀπὸ ἑορτὲς γιὰ τὸν Χριστὸ (Δεσποτικές, κινητὲς καὶ ἀκίνητες) καὶ γιὰ τὴν Μητέρα του Θεοτόκο (Θεομητορικές). Πολὺ νωρὶς ἐντάχθηκαν στὴ θρησκευτικὴ ζωὴ τῶν πιστῶν καὶ ἑορτὲς πρὸς τιμὴν πρῶτα τῶν Μαρτύρων (τῆς περιόδου τῶν Διωγμῶν) καὶ κατόπιν Ὁμολογητῶν καὶ Ἀσκητῶν ἀλλὰ καὶ ἐκπροσώπων ὁρισμένων τάξεων τῆς Ἐκκλησίας ποὺ διακρίθηκαν γιὰ τὴν ἁγιότητά τους. Ἡ εἰσαγωγὴ τῶν ἑορτῶν αὐτῶν στὸ ἑορτολόγιο, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι ἔφερνε στὴ ζωὴ τῶν πιστῶν παραδείγματα ἁγιότητας ἀπὸ τὰ ὁποῖα μποροῦσαν νὰ παίρνουν δύναμη καὶ τὰ ὁποῖα καλοῦνταν νὰ μιμηθοῦν,  εἶχε τὴν ἔννοια καὶ τοῦ συνδέσμου ἀνάμεσα στὴν ἐπίγεια καὶ τὴν οὐράνια Ἐκκλησία. Σήμερα, ὅπως εἶναι γνωστό, δὲν ὑπάρχει στὸν ἐτήσιο κύκλο ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία νὰ μὴν τιμᾶται ἡ μνήμη ἑνὸς τουλάχιστον ἁγίου (ὁσίου, μάρτυρος κ.λπ.). Ἐπιδίωξη τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νὰ παγιωθεῖ τὸ στοιχεῖο τῆς πνευματικότητας στὴ ζωὴ τῶν πιστῶν, κάτι ποὺ βέβαια δὲν εἶναι εὔκολο λόγω τῶν περισπασμῶν ποὺ ὑπάρχουν.
Ὅμως, ἂν καὶ ἄλλαξε τὸ περιεχόμενο τῶν ἑορτῶν σὲ σχέση μὲ τὴν πρὸ Χριστοῦ ἐποχή, καὶ στὶς χριστιανικὲς ἑορτὲς ὑπάρχει τὸ στοιχεῖο τῆς ψυχαγωγίας, τοῦ πανηγυριοῦ. Ἡ κοινωνικὴ διάσταση τὴν ὁποία ἔχουν πολὺ συχνὰ στὸ πλαίσιο καὶ τῶν θρησκευτικῶν τελετῶν (ὀνομαστικὲς ἑορτές, γάμος, βάπτιση κ.λπ.) ἀποτελεῖ οὐσιαστικὰ τὸ σύνδεσμο ποὺ ἑνώνει τὶς δύο ἐποχές. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ ἐπιβιώσεις ποὺ ἔχουν ἐνσωματωθεῖ σὲ ποικίλες δράσεις οἱ ὁποῖες ἔχουν ἄμεση σχέση μὲ τὸ χριστιανικὸ ἑορτολόγιο, ὅπως εἶναι π. χ. οἱ ἐκδηλώσεις στὸ πλαίσιο τῶν Ἀπόκρεων.
Στὴ σημερινὴ ἐποχὴ ὑπάρχουν οἱ γενικὲς ἑορτὲς (Χριστούγεννα, Πάσχα,  Θεοφάνεια, Πεντηκοστὴ κ.λπ.) ἀλλὰ καὶ οἱ τοπικὲς (συνήθως μνῆμες ἁγίων). Κατὰ τὴν ἀρχαιότητα κάθε περιοχὴ εἶχε τὶς δικές της ἑορτές, ὅπως ὅμως εἶναι εὐνόητο οἱ περισσότερες καὶ πιὸ γνωστὲς συνδέονταν μὲ τὴν Ἀθήνα ἢ γενικότερα μὲ τὴν Ἀττική. Ὁ Περικλῆς στὸν περιώνυμο Ἐπιτάφιό του, ὅπως τὸν μεταφέρει ὁ Θουκυδίδης (Β, 38), ἔλεγε μὲ ὑπερηφάνεια: «Ἐπὶ πλέον μὲ πολλοὺς τρόπους προνοήσαμε καὶ γιὰ τὴν ἀνάπαυση τοῦ πνεύματος μὲ τοὺς ἀγῶνες καὶ τὶς πανηγύρεις ποὺ ἔχουμε καθιερώσει γιὰ ὁλόκληρο τὸ ἔτος (…). Ἡ καθημερινὴ εὐχαρίστηση ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ αὐτὰ διώχνει τὶς μέριμνες τῆς ζωῆς». Πράγματι, ὅλοι οἱ μῆνες τοῦ ἀττικοῦ ἡμερολογίου (ἡ διάρκεια καὶ τὰ ὀνόματά τους διέφεραν ἀπὸ τὰ σημερινὰ) ἦταν κατάφορτοι ἀπὸ ἑορταστικὲς ἐκδηλώσεις.
Οἱ περισσότερες ἑορτὲς περιελάμβαναν καὶ παιγνίδια μὲ μορφὴ ἀγώνων ἀθλητικῶν, λυρικῶν, μουσικῶν, δραματικῶν (τραγωδίας καὶ κωμωδίας). Ἀναφέρονται καὶ ἀγῶνες ὀμορφιᾶς στοὺς ὁποίους συμμετεῖχαν καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες, ὁ διαγωνισμὸς δὲ ἦταν γιὰ τὸ παράστημα καὶ τὴ συνολικὴ ἐμφάνισή τους.
Στὴν Ἀθήνα κορυφαία ἑορτὴ ἦταν τὰ Παναθήναια πρὸς τιμὴν τῆς πολιούχου Παλλάδος Ἀθηνᾶς. Διακρίνονταν σὲ Μεγάλα (ἀνὰ τετραετία) καὶ σὲ Μικρὰ (κάθε χρόνο). Τὴν ἐποχὴ τοῦ Περικλῆ εἶχαν ἀποκτήσει ἰδιαίτερη αἴγλη, γενικὰ δὲ ἡ λαμπρότητα τοῦ ἑορτασμοῦ εἶχε πανελλήνια ἐμβέλεια. Τελοῦνταν στὸ τέλος τοῦ μήνα Ἑκατομβαιῶνος (15 Ἰουλίου – 15 Αὐγούστου. Ἦταν ὁ πρῶτος μήνας τοῦ ἀττικοῦ ἡμερολογίου). Τὸν μήνα Βοηδρομιῶνα (Σεπτ. – Ὀκτ.) τελοῦνταν γιὰ τὴν Δήμητρα καὶ τὴν Κόρη (Περσεφόνη) τὰ Ἐλευσίνια Μυστήρια, ποὺ κατεῖχαν περίοπτη θέση σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς Ἀρχαιότητας. Ἀπὸ τὶς ὑπόλοιπες ἀθηναϊκὲς ἑορτὲς ἀναφέρω τὶς ἑξῆς (μήνας – ὀνομασία ἑορτῆς – θεὸς γιὰ τὸν ὁποῖο εἶχαν καθιερωθεῖ – ἄλλες λεπτομέρειες).
Ἑκατομβαιών.  Ἑκατόμβαια. Ἀπόλλων Ἑκατομβαῖος.
Μεταγειτνιὼν (Αὔγ. – Σεπτ.). Μεταγείτνια. Ἀπόλλων Μεταγείτνιος.
Βοηδρομιών.  Βοηδρόμια. Ἀπόλλων Βοηδρόμιος, ἐκεῖνος δηλαδὴ ποὺ ἔρχεται γιὰ βοήθεια στὴ μάχη. – Γενέσια. Ἄρτεμις Ἀγροτέρα.
Πυανεψιὼν (Ὀκτ. – Νοέμ.). Πυανέψια. Ἀπόλλων. Ἑορτὴ γιὰ τὰ σπαρτά. Πύανοι ἦταν τὰ κουκιά. – Ὀσχοφόρια. Διόνυσος. Ὄσχος (ἢ ὦσχος) ὀνομαζόταν τὸ νεαρὸ κλῆμα μὲ τὰ σταφύλια του. – Θεσμοφόρια.  Δημήτηρ Δ(ήμητρα) Θεσμοφόρος, ποὺ προστατεύει τὰ σπαρτὰ καὶ τὴ γονιμότητα τῶν γυναικῶν. – Ἀπατούρια.  Πολιτικὴ ἑορτὴ τῶν φρατριῶν. Προσέφεραν θυσίες στὸν Δία καὶ στὴν Ἀθηνᾶ. – Χαλκεῖα. Ἀθηνᾶ Ἐργάνη (=ἐργάτρια), Ἥφαιστος.
Μαιμακτηριὼν (Νοέμ. – Δεκ.). Μαιμακτήρια. Ζεὺς (Δίας) Μαιμάκτης (=σφοδρός, θυελλώδης).
Ποσειδεὼν (Δεκ. – Ἰαν.). Ποσείδεα. Ποσειδῶν. – Ἁλῷα. Δημήτηρ, Κόρη (Περσεφόνη), Ποσειδῶν. Γιὰ προστασία τῆς βλάστησης καὶ τῶν καρπῶν. Ἅλως=ἁλώνι, καλλιεργημένο χωράφι. – Μικρὰ ἢ κατ’ ἀγροὺς Διονύσια. Διόνυσος.
Γαμηλιὼν (Ἰαν. – Φεβρ. Κατὰ τὴ διάρκειά του συνάπτονταν οἱ γάμοι). Γαμήλια. Ἀνάμνηση τῆς ἕνωσης τοῦ Δία μὲ τὴν Ἥρα. – Λήναια. Διόνυσος.
Ἀνθεστηριὼν (Φεβρ. – Μάρτ.). Ἀνθεστήρια. Διόνυσος.
Ἐλαφηβολιὼν (Μάρτ. – Ἀπρ.). Ἐλαφηβόλια. Ἄρτεμις. – Μεγάλα ἢ ἐν ἄστει Διονύσια. Διόνυσος. Κατὰ τὴ διάρκειά τους γίνονταν ἀγῶνες δράματος.
Μουνιχιὼν (Ἀπρ. – Μάιος). Μουνίχια. Ἄρτεμις. Πίστευαν ὅτι ἡ Ἄρτεμις ὡς πανσέληνος ἐφώτισε τοὺς Ἀθηναίους κατὰ τὴ ναυμαχία τῆς Σαλαμίνας.
Θαργηλιὼν (Μάιος – Ἰούν.). Θαργήλια. Ἀπόλλων Δήλιος. Θάργηλος=τὸ ψωμὶ ποὺ ἔφτιαχναν μὲ τοὺς πρώτους σπόρους τῶν δημητριακῶν. – Πλυντήρια. Ἀθηνᾶ. – Καλλυντήρια. Ἀθηνᾶ.
Σκιροφοριὼν (Ἰούν. – Ἰούλ.). Σκιροφόρια ἢ ἁπλῶς Σκίρα. Ἀθηνᾶ Σκιράς. Σκίρον=λευκὸ σκιάδιο, σύμβολο (ἐδῶ) τῆς προστασίας ποὺ παρεῖχε ἡ Ἀθηνᾶ στοὺς ἀγροὺς καὶ στὴν πόλη. – Ἀρρηφόρια. Ἀθηνᾶ, Ἀφροδίτη ἐν Κήποις, Ἔρση (θυγατέρα τοῦ Κέκροπος). Τὸ ὄνομα ἀπὸ τὶς «Ἀρρηφόρους», νεαρὲς κοπέλες ποὺ κατὰ τὴ διάρκεια λαμπρῆς τελετῆς μετέφεραν κάνιστρα μὲ ἄγνωστο περιεχόμενο.
Ὁρισμένες ἀπὸ τὶς ἑορτὲς αὐτὲς τελοῦνταν καὶ σὲ ἄλλες πόλεις ἢ περιοχές. Προσθέτω λίγες ἀκόμη: Σεπτήρια στοὺς Δελφοὺς γιὰ τὸν Ἀπόλλωνα. Κάρνεια στὴ Σπάρτη (καὶ στὴν ὑπόλοιπη Πελοπόννησο, ἀπὸ τοὺς Δωριεῖς) γιὰ τὸν Ἀπόλλωνα Καρνεῖο. Ὑακίνθια στὴ Σπάρτη γιὰ τὸν Ὑάκινθο. Θεοξένια στοὺς Δελφοὺς καὶ ἀλλοῦ γιὰ διάφορους θεούς. Ἐλλώτια στὴν Κρήτη γιὰ τὴν Εὐρώπη. Καὶ ἀλλοῦ γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ Ἐλλωτίδα.Ὅπως εὔκολα διαπιστώνεται, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὀνόματα θεῶν συνοδεύονται ἀπὸ λέξη ποὺ δηλώνει κάποια ἰδιότητά τους. Βρίσκω τὴν εὐκαιρία νὰ προσθέσω ὅτι ἀνέρχονται σὲ ἑκατοντάδες οἱ χαρακτηρισμοὶ αὐτοί. Χωρίζονται δὲ σὲ δύο βασικὲς κατηγορίες· πρώτη εἶναι ἐκείνη ποὺ δηλώνει γνώρισμα σχετικὸ μὲ μυθολογικὲς πτυχὲς τῆς ἱστορίας κάθε θεοῦ, δεύτερη ἐκείνη ποὺ περιλαμβάνει χαρακτηρισμοὺς οἱ ὁποῖοι ὀφείλονται σὲ λογοτεχνικὲς δημιουργίες, προϊὸν τῆς ἔμπνευσης καὶ τῆς φαντασίας ποιητῶν, συγγραφέων καὶ ἄλλων προσώπων. Δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ σκεφτοῦμε ὅτι τὸ ἴδιο ἀκριβῶς παρατηρεῖται καὶ στὴ χριστιανικὴ γραμματεία (ὕμνους, εὐχὲς κ.λπ.), ὅπου πλῆθος παρόμοιων χαρακτηρισμῶν βοηθάει τοὺς πιστοὺς νὰ ἔρθουν πιὸ κοντὰ στὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, νὰ ὑμνήσουν, νὰ ἀναπέμψουν ἱκεσίες καὶ εὐχαριστίες, νὰ βροῦν στηρίγματα στὶς δυσκολίες τῆς ζωῆς (π. χ., εἶναι ἀπροσδιόριστος ὁ ἀριθμὸς τῶν χαρακτηρισμῶν ποὺ ὑπάρχουν γιὰ τὸν Χριστὸ καὶ τὴν Θεοτόκο). Πρόκειται γιὰ ἕνα ἀκόμη στοιχεῖο ποὺ φέρνει πιὸ κοντὰ τὸν νεότερο Ἑλληνισμὸ μὲ τοὺς ἀρχαίους προγόνους, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ περιεχόμενο καὶ τὴν οὐσία τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ποὺ κατὰ καιροὺς ὑπῆρχαν.