B’ MEΡΟΣ
Η Κρητική Αναγέννηση
1400- 1700 μ.Χ. Παρά τους πολιτικούς και θρησκευτικούς περιορισμούς, η βενετοκρατούμενη Κρήτη απολάμβανε ένα αέρα ελευθερίας . Προτεραιότητα των Βενετών, όντας δαιμόνιοι έμποροι, ήταν το εμπόριο αντί της θρησκείας. Σύνθημά τους, «πρώτα είμαστε Βενετοί και μετά Χριστιανοί».
Υπό αυτές τις συνθήκες, την περίοδο της Ενετοκρατίας, η Κρήτη στράφηκε «στις τέχνες και τα γράμματα». Αναδείχθηκε ως η ελληνική γεωγραφική περιφέρεια δημιουργικής επικοινωνίας της ελληνικής και της δυτικής πολιτιστικής παράδοσης με συνέπεια την σημαντική αναγέννηση της τέχνης και της ελληνικής λογοτεχνίας, γνωστή ως Κρητική Αναγέννηση.
Κρητική Λογοτεχνία
Οι Κρητικοί συγγραφείς καλλιέργησαν τη γλώσσα που μιλούσε ο λαός (κρητική διάλεκτος) την απάλλαξαν από ιταλικά δάνεια και την εξέλιξαν σε ένα εκλεπτυσμένο και ζωντανό μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης.
Ονομαστή είναι η μεγάλη ποικιλία θεατρικών έργων, τραγωδίες, κωμωδίες ποιμενικά ειδύλλια αλλά και το θρησκευτικό δράμα, με αντιπροσωπευτικότερο, την «Θυσία του Αβραάμ».
Ενώ πολλές φορές το περιεχόμενο είναι βασισμένο σε ιταλικά πρότυπα, ο ευπατρίδης Κ.Θ. Δημαράς εύστοχα παρατηρεί, «πόσο βαθειά ελληνικότητα μπόρεσαν να προσδώσουν οι διασκευαστές στα ξενικά τους πρότυπα, έτσι που να μπορέσουν να φθάσουν σε ολότελα πρωτότυπες, για την ουσία τους, δημιουργίες».
Ενδεικτικά και μόνο αναφέρονται:
Ο πολυπράγμων με άσωτη νιότη, δικηγόρος Στέφανος Σαχλίνης , χρησιμοποιώντας τον «πολιτικό στίχο», τον δεκαπεντασύλλαβο ομοιοκατάληκτο ιαμβικό μέτρο του δημοτικού τραγουδιού, νουθετούσε τους νεότερους με κυνικό ρεαλισμό για τις εμπειρίες του στα σκοτεινά σοκάκια της Κρήτης.
Ο Μπεργαδής με τον «Απόκοπο», ένα αγαπητό ανάγνωσμα στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα (τυπώθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα).
Ο Ρεθυμνιώτης Γεώργιος Χορτάτσης, με ιδιαίτερη στιχουργική και εκφραστική δύναμη μεταφέρει στην κρητική γλώσσα αναγεννησιακά ποιητικά στοιχεία και συνθέτει αριστουργήματα. Μετά τον «Κατζούρμπο» και την ποιμενική κωμωδία «Πανώρια ή Γύπαρης», σειρά έχει το κορυφαίο έργο του «Η Ερωφίλη» (1637).
Ο «ευγενέστατος Βιτσέντζος Κορνάρος από τη Σητεία συνθέτει τον «Ερωτόκριτο» που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1713. Το έργο αυτό δικαίως αποτελεί τον κολοφώνα της ακμής της κρητικής λογοτεχνίας. Οι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι του ποιητικού μυθιστορήματος με ξεχωριστή εκφραστικότητα και μελωδικότητα ζωντανεύουν αισθήματα και εικόνες ζωής γεμάτες χαρά, πόνο, και απόσταγμα σοφίας. Το ιδιαίτερο ποιητικό ταλέντο του Κορνάρου έκανε γνωστές τις δυνατότητες της κρητικής λογοτεχνίας να απλωθεί πέραν από τα όρια του νησιού. Ο καθηγητής Χ.Π. Συμεωνίδης υποστηρίζει ότι η γλώσσα αυτή «με ορισμένες προϋποθέσεις θα μπορούσε να καθιερωθεί ως πανελλήνιο γλωσσικό όργανο».
Σημαντική κρίνεται η επιστημονική συνεισφορά του Νικόλαου Κοντοσόπουλου στη διάσωση του γλωσσικού θησαυρού της κρητικής διαλέκτου. Η έκδοση του πρωτοποριακού «Γλωσσικού Άτλαντα της Κρήτης αποτύπωσε γεωγραφικά με τη χρήση χαρτών τις πιο χαρακτηριστικές ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές, αλλά και τις φωνητικές και μορφολογικές διαφοροποιήσεις της διαλέκτου.
Κρητικοί Ζωγράφοι
Η Κρητική Σχολή Αγιογραφίας δημιουργήθηκε την εποχή της Βενετοκρατίας και ανέδειξε τους «φουμιστούς μαϊστορες», (τεχνοτροπία με βάση το μαύρο χρώμα για φόντο στη δημιουργία της εικόνας).
Στους Κρητικούς ζωγράφους έχει αναγνωριστεί η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση των έργων και ο εκλεκτικισμός της τεχνοτροπίας τους αφού κατάφεραν να ισορροπήσουν στην ιταλική τέχνη του 14ου -15ου και στην ώριμη παλαιολόγεια αγιογραφική αναγέννηση.
Μεταξύ των σημαντικότερων Κρητικών ζωγράφων:
Μιχαήλ Δαμασκηνός (έργα του ανάμεσα 1570-1591)
Ο Μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας ή «Μπαθάς» ή «Θεοφάνης ο Κρης», αγιογράφησε τη μονή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα και το καθολικό των μονών Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα στο Άγιο Όρος.
Ο Ανδρέας Ρίτζος (Rico) 1492 με τις «μαντόνες» του, ο Γεώργιος Κλώντζας, ο Θεόδωρος Πουλάκης και ο Εμαμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλής.
Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος ο περίφημος El Greco (1541-1614) από το Φόδελε. Μόλις σε ηλικία 15 ετών μυήθηκε από μεγάλους δασκάλους στη Βυζαντινή τέχνη στο Σιναϊτικό μετόχι της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο. Πολύ νέος πήγε στη Βενετία, αργότερα στη Ρώμη και εγκαταστάθηκε στο Τολέδο της Ισπανίας, όπου σύμφωνα με τον ελληνιστή Mario Vitti, « θα επιδοθεί με τα γεμάτα παραισθήσεις οράματά του στον εντελώς ιδιότυπο μανιερισμό του (αναζήτηση του επιτηδευμένου και την προτίμηση στις αλλόκοτες φιγούρες, Ιταλική τεχνοτροπία 16ου αιώνα)».
Σημαντική επίσης χαρακτηρίζεται η συνεισφορά των Κρητικών στη δημιουργία των πρώτων ελληνικών τυπογραφείων στη Βενετία, με κορυφαίο τον Ζαχαρία Καλλ(ι)έργη που μαζί με την συνεργασία του συμπατριώτη του Νικολάου Βλαστού χάραξε τα πρώτα ελληνικά στοιχεία και εξέδωσε ελληνικά κείμενα. Στις 9/7/1499 εκδόθηκε το «Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό» με επιμέλεια του Ρεθύμνιου δασκάλου του Erasmus, Μάρκου Μουσούρου, που θεωρείται το ανυπέρβλητο αριστούργημα της ελληνικής τυπογραφίας και έργο αποκλειστικά και μόνο Κρητικών.
Από την πολιορκία του Χάνδακα στους «Χαίνηδες»
1644 μ.Χ. Ο Κρητικός Πόλεμος. Ξεκίνησαν οι πολυετείς πολιορκίες και μάχες κατάληψης της Κρήτης από τους Οθωμανούς.
Ένα πειρατικό ρεσάλτο των περιβόητων Ιωαννιτών ιπποτών της Μάλτας στο καράβι με το όνομα «Σουλτάνα» που μετέφερε «χατζήδες» προσκυνητές στη Μέκα, στάθηκε η αφορμή της εισβολής των Οθωμανών στο νησί. Ο μύθος λέει ότι στους ταξιδιώτες ήταν και η «βαλιδέ σουλτάνα» η βασιλομήτωρ, γεγονός που επιτάχυνε την προειλημμένη απόφαση των Τούρκων για την απόβαση στα Χανιά.
Τον Αύγουστο 1645 ο Γιουσούφ Πασάς με μια κολοσσιαία αρμάδα και ύστερα από αντίσταση 2 μηνών εξανάγκασε τους ηρωικούς Έλληνες και Βενετσιάνους υπερασπιστές του κάστρου των Χανίων να παραδοθούν. Έτσι ξεκίνησε ο ονομαστός Κρητικός Πόλεμος, μια από τις μακροχρονιότερες πολεμικές συρράξεις στην ευρωπαϊκή ιστορία.
Το 1648 ξεκίνησε η πολιορκία των υπερασπιστών του Χάνδακα, πίσω από τις απόρθητες «ντάπιες» του, που κράτησε μέχρι το 1699, όταν υπογράφηκε η συνθήκη παράδοσης της πόλης.
1699 – 1830 μ.Χ. Τουρκοκρατία. Ο Μέγας Βεζύρης Αχμέτ Κιοπρουλής (Κύπριος) κυρίευσε το κάστρο όταν ο Ανδρέας Μπαρότσης πρόδωσε τα σχέδια οχύρωσης του κάστρου και εξανάγκασε τον γενναίο υπερασπιστή Φραντζέσκο Μοροζίνι να δηλώσει την υποταγή ολόκληρου του νησιού στους Τούρκους.
Η πτώση του Χάνδακα σηματοδότησε την αρχή του τέλους της βενετικής κυριαρχίας στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ και για τους Οθωμανούς ήταν μια από τις τελευταίες αναλαμπές της παραπαίουσας αυτοκρατορίας τους.
Η Τουρκοκρατία στην Κρήτη, προκάλεσε, τον μαρασμό των αστικών κέντρων και της ακμάζουσας πολιτιστικής τους ζωής, την υποχώρηση του εμπορίου και τη μετατόπιση της γεωργίας σε άλλες καλλιέργειες. Μια σοβαρή αιτία της εξέλιξης αυτής εντοπίζεται στις απώλειες του πολυετούς πολέμου αλλά και στη μαζική φυγή του πληθυσμού.
Την περίοδο αυτή οι Κρητικοί στράφηκαν στην εκτεταμένη καλλιέργεια της ελιάς. Οι Τούρκοι , σε αντίθεση με τους Βενετούς που προωθούσαν την αμπελοκαλλιέργεια (παραγωγή της φημισμένης ποικιλίας κρασιού, “Malvasia di Candia”, με την αρνητική τους διάθεση για εμπόριο επέβαλαν την καλλιέργεια της ελιάς. Οι κακές εσοδείες ελαιολάδου, στο τέλος του 17ου αιώνα στη Γαλλία ώθησε τους εμπόρους να στραφούν στο ελληνικό ελαιόλαδο. Η ποιοτική ανωτερότητά του και τα οικονομικά οφέλη από την διάθεσή του στο εξωτερικό, αποτέλεσαν ισχυρό κίνητρο για τη βελτίωση των τεχνικών στις καλλιέργειες και στα ελαιοτριβεία. Έτσι αναδείχθηκε ακόμη περισσότερο η ποιότητα του λαδιού, αυξήθηκε η παραγωγή του και αργότερα τον 20ο αιώνα ανακηρύχθηκε το εμβληματικό προϊόν της κρητικής διατροφής.
Την εποχή της Τουρκοκρατίας, η ζωή των Κρητικών σημαδεύτηκε με αρκετούς μεικτούς γάμους. Τούρκοι έποικοι παντρεύτηκαν Χριστιανές, αλλά και Κρητικοί με Τουρκάλες. Ο εξισλαμισμός των Κρητικών πήρε διαστάσεις πρωτοφανείς, εκείνη την εποχή, αφού ο ασπασμός και μόνο στο Ισλάμ, τους απάλλασσε από την πληρωμή του «κεφαλικού φόρου», Οι ατομικές και ομαδικές μεταστροφές Κρητικών στο Ισλάμ, διαμόρφωσε ομάδες πληθυσμού που ονομάστηκαν Τουρκοκρητικοί. Το 1699 αριθμούσαν 60000 ψυχές, διατηρούσαν όμως την κρητική τους συνείδηση, την αγάπη τους για τον τόπο και ήταν πιστοί στις παραδόσεις σύμφωνα με τον περιηγητή Pitton de Toumefort.
Στην Επανάσταση του 1821 η προσωρινή Κυβέρνηση της Κρήτης για να εξασφαλίσει την ανοχή και την ουδετερότητά των Τουρκοκρητικών έγραφε: «γιατί τα σπήθια σας είναι μαζί με τα δικά μας, γιατί φοράτε τα ίδια ρούχα με μας, γιατί έχετε την ίδια παλικαριά, το ίδιο ζάλο (βήμα), την ίδια γλώσσα…. Γιατί απατοί σας δεν είστε από την Ανατολή, μηδέ από την Αραπιά, μοναχάς είστε χαλίσικοι (γνήσιοι Κρητικοί, έχετε αίμα ελληνικό γροικήσετε το…». Παρόλα αυτά, όπως συνέβαινε πάντα με όλους τους «μουρτάτες» (εξωμότες), μοιράζονταν εξίσου την καχυποψία των Τούρκων και την αντιπάθεια των Ελλήνων.
Από την πρώτη μέρα που οι Τούρκοι πάτησαν το πόδι τους στην Κρήτη , βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις επιδρομές και τη συνεχή και άγρια διαμαρτυρία των «χα΄ίνηδων», (η λέξη προέρχεται από αραβική , hain, σκληρός, προδότης, ύπουλος), που ζούσαν στα βουνά και στα μοναστήρια,. Οι ανήλεοι αυτοί εκδικητές έγιναν οι πρόδρομοι της Κρητικής αντίστασης εναντίον του κατακτητή.
Μετά την πτώση του Χάνδακα είχαν καταφύγει στα φρούρια της Γραμπούσας, της Σούδας και της Σπιναλόγκας, που μέχρι το 1715 κατείχαν πεισματικά οι Βενετσιάνοι με το όνειρο πάντα να ανακαταλάβουν την Κρήτη
Από τον Δασκαλογιάννη στον Θέρισο του Βενιζέλου
Η Βενετία με τη συνθήκη του Πασάροβιτς (1718), εγκατέλειψε οριστικά το Αιγαίο Πέλαγος. Ο υπόδουλος ελληνισμός στράφηκε στους Ρώσους που σύμφωνα με τους παλαιούς χρησμούς ήταν εκείνοι που θα τον ελευθέρωναν.
1770 μ.Χ. Τα σχέδια της Μεγάλης Αικατερίνης για τη συμμετοχή της Ρωσίας στον ξεσηκωμό των Ελλήνων εναντίον του Τούρκου κατακτητή απέτυχαν παταγωδώς, είναι γνωστά ως «Ορλαφικά».
Ο στόλος του Θεόδωρου Ορλώφ κατέπλευσε στο Οίτυλο και με τους Μανιάτες στην πρώτη γραμμή, εξεγέρθηκε όλος ο Μοριάς, αλλά γρήγορα καταπνίγηκε στο αίμα.
Τους πρώτους μήνες της ίδιας χρονιάς ο πλούσιος εμποροπλοίαρχος Ιωάννης Βλάχος (Δασκαλογιάννης) μετά από συνεννόηση με τους απεσταλμένους της Ρωσίας ξεκίνησε την επανάσταση στα Σφακιά. Η επίσης βιαστική προετοιμασία παρόλο που είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την περιφέρεια καταπνίγηκε γρήγορα από τους Τούρκους με λεηλασίες, καταστροφές και σφαγές γερόντων και γυναικόπαιδων. Ο Δασκαλογιάννης μετά την τραγική εξέλιξη του ξεσηκωμού και την απέλπιδα αναμονή του Ρωσικού στόλου, ανέλαβε την ευθύνη και παραδόθηκε στον Πασά του Χάνδακα που τον έγδαρε ζωντανό. Τα κατορθώματα του ήρωα Σφακιανού το1786 ενέπνευσαν τον αγράμματο τυροκόμο από το Πουρί, τον μπάρμπα-Παντ(ζ)ελιό να συνθέσει το «τραγούδι του Δασκαλογιάννη»).
1821 μ.Χ. (Απρίλιος). «Καγκελαρία Σφακίων». Στη συνέλευση της μετά την απόφαση του έθνους για ξεσηκωμό, αποφασίστηκε η άμεση συμπαράταξη των Κρητικών. Εξέλεξε τους αρχηγούς του Αγώνα. Το εναρκτήριο σάλπισμα δόθηκε στις 14 Ιουνίου με τη νίκη στο Λούλο Χανίων.
Ακολούθησε το εκδικητικό μένος των Τούρκων. Έστειλε στην αγχόνη επισκόπους, ηγουμένους μοναστηριών και πολλούς επιφανείς Κρητικούς. Στο «Μεγάλο Κάστρο», το Ηράκλειο ο τούρκικος όχλος διέπραξε τη μεγαλύτερη σφαγή που γνώρισε η Κρήτη, γνωστή ως «ο μεγάλος αρπεντές», με 800 και πλέον νεκρούς.
Όμως η επανάσταση των Σφακιών στέριωσε και εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το νησί, αναδεικνύοντας πολλές μορφές ηρωικών αγωνιστών.
1824 μ.Χ. Καμπή στα γεγονότα αποτέλεσε η απόβαση στο νησί του Αιγυπτιακού στρατού του Μεχμέτ Αλή, ύστερα από πρόσκληση του Σουλτάνου. Ανέλαβε τις επιχειρήσεις εναντίον των επαναστατών υπό τον «αρμοστή» Εμμανουήλ Τομπάζη και κατάπνιξαν τον ξεσηκωμό τους στο τέλος του Μαίου του ίδιου χρόνου.
1830 (3 Φεβρουαρίου)-1840. Αιγυπτιοκρατία. Η Μ. Βρετανία, η Γαλλία, και η Ρωσία αναγνώρισαν την ανεξαρτησία της Ελλάδας αλλά ταυτόχρονα παράδωσαν την Κρήτη στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή.
Η Κρήτη πέρασε σε μια «εστιλβωμένη δουλεία», (Β.Ψιλάκης, ιστορικός Καστέλι Κίσσαμου). Η σημασία της κατοχής και οι βλέψεις για μονιμότερη εξουσία, οδήγησαν τον Αιγύπτιο μονάρχη, στην άμεση λήψη μέτρων εξασφάλισης της εσωτερικής γαλήνης των Κρητικών.. Εξάγγειλε πολιτική ισότητα και δικαιοσύνη σε χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ανασυγκρότησε το νησί με κοινωφελή έργα (δρόμοι, λιμενικά έργα , δημόσια κτίρια και άλλες υποδομές.
1840 -1898. Επανάκτηση και τερματισμός της Τουρκοκρατίας.
Η εμπλοκή του Μεχμέτ Αλή σε πόλεμο με την Τουρκία και η ήττα του στην Συρία, κλόνισαν την Αιγυπτιακή εξουσία στην Κρήτη. Οι Μ. Δυνάμεις, με την Συνθήκη του Λονδίνου, την 3η Ιουλίου 1840, απόσπασαν την Κρήτη από την Αιγυπτιακή κατοχή και την επανέφεραν στην Οθωμανική κυριαρχία.
1866-1869. «Κρητικό Ζήτημα» Η επανάσταση αυτή χαρακτηρίστηκε ως η κορυφαία περίοδος της νεότερης κρητικής ιστορίας και συντάραξε τον ελληνισμό και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.
Η άρνηση της Υψηλής Πύλης να εφαρμόσει τις φιλελεύθερες διακηρύξεις του Χάτι Χουμαγιούν (1856) στα εκκλησιαστικά και κοινοτικά ζητήματα των Κρητικών οδήγησε σε σκληρό ανταρτοπόλεμο που προκάλεσε πολύ αίμα και πόνο.
1866 (8 Νοεμβρίου), Το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Το καστρομονάστηρο του Αρκαδίου ήταν η έδρα της επαναστατικής Επιτροπής του Ρεθύμνου. Ο ηρωικός ηγούμενος Γαβριήλ Μαρινάκης αρνήθηκε να παραδώσει τα 600 γυναικόπαιδα και τους 300 στρατιώτες που είχαν βρει καταφύγιο εκεί, υπακούοντας τις ανυπόταχτες παραδόσεις του λαού. Όταν η «Κουτσαχείλα» μπουρμπάδα(μεγάλο κανόνι), γκρέμισε την πύλη της Μονής ο Κωστής Γιαμπουδάκης, ή κατ΄άλλους, ο Ανωγειανός Εμμανουήλ Σκουλάς έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη συμπαρασύροντας στον θάνατο τους περισσότερους Έλληνες υπερασπιστές και αρκετούς Τούρκους εισβολείς.
Το «ολοκαύτωμα του Αρκαδίου» σφράγισε την πανελλήνια εθνική μνήμη. Το νησί κατακλύστηκε με όπλα, τρόφιμα και εθελοντές από όλη την Ελλάδα. Η εξωτερική πολιτική των μεγάλων Δυνάμεων επηρεάστηκε αποφασιστικά από την Κρητική ανδρεία.
Ο Σουλτάνος υπό την πίεση των γεγονότων παραχώρησε στο νησί τον «Οργανικό Νόμο», μια μορφή τοπικού διατάγματος που προέβλεπε τη συμμετοχή χριστιανών αντιπροσώπων στη Γενική Διοίκηση, κρητικών υπαλλήλων στις υπηρεσίες, ισότιμη χρήση της ελληνικής γλώσσας, και μεικτά δικαστήρια με μέλη από τις δύο θρησκευτικές κοινότητες.
1878. «Σύμβαση της Χαλέπας» . Το νησί βράζει, ξεσπά νέα επανάσταση. Με τη σύμβαση που υπογράφηκε, υποχρεώθηκε η Πύλη να παραχωρήσει ημιαυτονομία στην Κρήτη.
1889. Η επανάσταση αυτή οδήγησε στην αναστολή των πιο πάνω ρυθμίσεων, υπέρ των Κρητικών.
1895-1897 Η νέα εξέγερση και οι συνθήκες του τραγικού ελληνοτουρκικού πολέμου που ακολούθησε, οδήγησαν στην ουσιαστική παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και τη δημιουργία της, Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.
1898-1913. «Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία». Οι αιματοβαμμένοι αγώνες των Κρητικών, πολλών γενεών, βρήκαν τη δικαίωσή τους. Ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης υπέστειλε την ημισέληνο στις 2 Νοεμβρίου 1898.
1898. Στις 9 Δεκεμβρίου, με την Ρωσική Ναυαρχίδα «Νικόλαος Α΄» κατέπλευσε στη Σούδα ο Πρίγκιπας Γεώργιος, ως Ύπατος Αρμοστής στην Κρήτη.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος , ο νέος πολιτικός που σημάδεψε την πολιτική ιστορία των νεότερων χρόνων, ανέλαβε το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Αναδείχθηκε με το έργο του κορυφαία πολιτική προσωπικότητα των κρητικών πραγμάτων και ενσάρκωσε τους πόθους των συμπατριωτών του για την ένωση με την Ελλάδα.
1905, 10 Μαρτίου. Η δεσποτική πολιτική του Αρμοστή Πρίγκιπα Γεωργίου, οδήγησε στην έκρηξη της επανάστασης στον Ορεινό Θέρισο της Κυδωνίας με επικεφαλής τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Πρωταρχικό μέλημα της «Προσωρινής Κυβέρνησης της Κρήτης» ήταν η ένωση της Κρήτης με την ελεύθερη Ελλάδα. Η ολιγόχρονη καθυστέρηση στην υλοποίηση του εθνικού πόθου των Κρητικών οφείλεται στο ξέσπασμα του κινήματος του Στρατιωτικού Συνδέσμου στου Γουδή το 1909.
1913, 1η Δεκεμβρίου. Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Μετά τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους, με τη Συνθήκη του Λονδίνου, η ιστορία θα επιφυλάξει στον «Γιο του Ψηλορείτη» την επίσημη ανακήρυξη της πολυπόθητης ένωσης με την Ελλάδα.
1923, 24 Ιουλίου. Συνθήκη Της Λωζάννης. Οι Κρητικοί με την Μικρασιατική καταστροφή υποδέχτηκαν 8270 οικογένειες προσφύγων με 33900 ψυχές. Η συνθήκη αυτή, εκτός των άλλων, επέβαλε και την ανταλλαγή πληθυσμών. Εγκατέλειψαν τότε το νησί 33000 Τουρκοκρητικοί, που εγκαταστάθηκαν στα Μικρασιατικά παράλια, κυρίως στα Μοσχονήσια και το Αϊβαλί.
1941, τον Μάϊο, Η Μάχη της Κρήτης. Το τελευταίο χρονικά ηρωικό κεφάλαιο της ιστορίας ενός λαού που σημάδεψε την εθνοπολιτιστική του ταυτότητα με το ανυπότακτο πνεύμα, τη φιλελεύθερη ψυχή και τον πλούτο του λαϊκού του πολιτισμού. Είναι αυτός ο λαός που είναι έτοιμος με οδηγό την εθνική και πατρογονική του υπερηφάνεια να θυσιαστεί υπερασπιζόμενος την εθνική ακεραιότητα του νησιού και της χώρας, μόλις του ζητηθεί.
