Η ρεθυμνιώτικη εφημερίδα «Αναγέννησις» στις 23/11/1899 σε εκτενές άρθρο στη δεύτερη σελίδα αναφέρει την κατάσταση στη δημόσια εκπαίδευση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί από τις αρχές της Κρητικής Πολιτείας. Ο δημοσιογράφος αναφέρει τον αριθμό των Δημοτικών Σχολείων ανά νομό, ξεκινώντας από τα Χανιά, όπου είχαν ιδρυθεί συνολικά 111 σχολεία (98 αρρένων, 11 θηλέων), τα οποία ήταν τεταρτάξια, τριτάξια, διτάξια, μονοτάξια και Γραμματοδιδασκαλεία, σε σύνολο χριστιανικού πληθυσμού 42.729 (απογραφή Σταυράκη), δηλαδή ένα σχολείο ανά 385 κατοίκους. Στο νομό Ηρακλείου ιδρύθηκαν 109 Δημοτικά Σχολεία (96 αρρένων, 13 θηλέων) σε σύνολο χριστιανικού πληθυσμού 54.287, αναλογία ένα σχολείο ανά 877 κατοίκους. Ο νομός Ρεθύμνου απέκτησε 98 σχολεία (90 αρρένων και 8 θηλέων) σε σύνολο χριστιανικού πληθυσμού 41.237, αναλογία ένα σχολείο ανά 421 κατοίκους, ενώ ο νομός Λασιθίου 99 (80 αρρένων, 19 θηλέων) με συνολικό χριστιανικό πληθυσμό 43.301 απέκτησε ένα σχολείο ανά 437 κατοίκους. Τέλος, στο νομό Σφακίων με χριστιανικό πληθυσμό 21.380 ιδρύθηκαν 48 σχολεία (42 αρρένων και 6 θηλέων), αναλογία ένα σχολείο ανά 445 κατοίκους.
Ο αρθρογράφος σχολιάζει αρνητικά τις αποφάσεις της κεντρικής διοίκησης στα Χανιά, καθώς όπως έδειχναν οι αριθμοί, το Ηράκλειο είχε αδικηθεί σε σχέση με τους άλλους νομούς και κυρίως ως προς τα Χανιά. Εντούτοις, η ίδρυση 465 Δημοτικών Σχολείων στην Κρήτη φανερώνει πόσο σημαντική θεωρούσε την εκπαίδευση η Κρητική Πολιτεία, καθώς και τη στροφή στον πολιτισμό της Δύσης. Ο εξευρωπαϊσμός φαίνεται και από την ίδρυση σχολείων για τα κορίτσια, όπου ο νομός Λασιθίου πρωτοστατεί σε σχέση με τους άλλους νομούς. Η μόρφωση της νεολαίας θα συμβάλλει στην αστικοποίηση του πληθυσμού, καθώς οι μαθητές θα μεταβούν στις πόλεις και τα μεγάλα χωριά όπου ιδρύθηκαν τα σχολεία, στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου, καθώς και στη βελτίωση των συνθηκών ζωής και του βιοτικού επιπέδου τόσο των κατοίκων της πόλης όσο και της υπαίθρου. Ο μουσουλμανικός πληθυσμός δεν ακολουθεί αυτή τη νέα τάση, καθώς η θρησκεία, η κουλτούρα και η κοινωνία τους παραμένει προσκολλημένη στην αγροτική ζωή του παρελθόντος.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η Κρητική Πολιτεία πρωτοπορούσε και προσπαθούσε να εκσυγχρονίσει την κοινωνία μέσα από την παιδεία, παρέχοντας τη στοιχειώδη εκπαίδευση σε όσο το δυνατόν περισσότερους νέους.
ΥΓ. Περισσότερες πληροφορίες στο Αντώνη Χουρδάκης, «Η παιδεία στην Κρητική Πολιτεία 1898-1913», εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2011.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
