Eνα αξιομνημόνευτο και πολυποίκιλα ωφέλιμο, ανέκαθεν, μέσο μαζικής ενημέρωσης ήσαν και στην Ελλάδα οι εφημερίδες, που πληροφορούν τον κόσμο, που ζει μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα και την Αθήνα, για τις διάφορες, κοινωνικές και πολιτικές, εξελίξεις, εντός και εκτός Ελλάδος.
Η πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα θεωρήθηκε η «χρυσή εποχή» των εφημερίδων. Η ραγδαία εξέλιξη των τεχνικών μέσων, η πρόοδος των μέσων επικοινωνίας και η οικονομική ενίσχυση των εφημερίδων επηρεάζει ριζικά την ύλη και εμφάνισή τους. Οι κυκλοφορίες αυξάνονται εκθετικά και τα πρώτα σωματεία δημοσιογράφων και διευθυντών εφημερίδων εμφανίζονται.
Από το 1935, μετά την ψήφιση του «νόμου περί Δημοσιογραφικών Συλλόγων», στην Αθήνα παρέμεινε μόνο η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (Ε.Σ.Η.Ε.Α).
Ο ελληνικός κρίκος της αλυσίδας της ενημέρωσης είχε ξεκινήσει αρχές του 20ου αιώνα, όταν το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων άρχισε τη διαδρομή του (1η Ιανουαρίου 1905), με διευθυντή τον Ιωάννη Παρρέν. Το νέο αυτό πρακτορείο γεννήθηκε μετά την εξαγορά από το ελληνικό δημόσιο του ιδιωτικού «Τηλεγραφικού Πρακτορείου Στεφανόπολι». Το 1931 το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων αναδιοργανώθηκε και απέκτησε δημοσιογραφική δομή, στην αρχή ως υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών και στη συνέχεια, ως υπηρεσία της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών.
Επιπλέον, ας θυμηθούμε πως ο Ι. Μεταξάς, από το 1936 και μετά, ίδρυσε το Υφυπουργείο Τύπου – Προπαγάνδας και Τουρισμού (Α.Ν. 45 της 29/31 Αυγούστου ’36), το οποίο στελέχωσε με πρόσωπα της τυφλής εμπιστοσύνης του (επικεφαλής τίθεται ο δημοσιογράφος Θ. Νικολούδης), ενώ επέβαλε και αυστηρότατη λογοκρισία, ακόμη και στους στίχους των (ρεμπέτικων, κυρίως) τραγουδιών!
Όπως σημειώνεται στις επίσημες ιστοσελίδες του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού για την εποχή του Μεταξά και το Τεταρτοαυγουστιανό καθεστώς, «ο Τύπος, το νεοσύστατο ραδιόφωνο, οι μεγάλες συγκεντρώσεις αποτέλεσαν τα μονοπωλιακά μέσα επαφής του καθεστώτος με το λαό. Με αυτό τον τρόπο εμποδίστηκε η αποκρυστάλλωση των δυσαρεσκειών, καθώς δεν επιτρεπόταν η επαφή των αντιπολιτευόμενων οργανωμένων ομάδων με τα λαϊκά στρώματα σε μαζικό επίπεδο. H λειτουργία των πολιτικών κομμάτων απαγορεύτηκε και όσοι θεωρήθηκαν αντίπαλοι του καθεστώτος υπέστησαν ποικίλες διώξεις: φυλακίσεις, βασανιστήρια, εξορίες. Απομακρύνοντας τους τελευταίους από το πολιτικό σκηνικό, ο Μεταξάς επικράτησε οριστικά, παρά το δεδομένο της περιορισμένης εμβέλειάς του στη λαϊκή βάση».
Ας ιδούμε, όμως, και κάποια ενδιαφέροντα στατιστικά στοιχεία που δημοσιοποίησε έρευνα του Πάντειου Πανεπιστημίου για τις εφημερίδες του ελληνικού μεσοπολέμου: «[…] Σύμφωνα με την Στατιστική του Ελληνικού Περιοδικού Τύπου που εξέδωσε το 1930 η ΕΣΥΕ (και αναφέρεται στα στοιχεία του 1927) εκδίδονταν τότε 261 εφημερίδες από τις οποίες 89 είναι ημερήσιες, 18 κυκλοφορούν 2 – 3 φορές την εβδομάδα, 133 είναι εβδομαδιαίες και οι υπόλοιπες 15ημερες ή μηνιαίες. Η Αθήνα διαθέτει 67 εφημερίδες, από τις οποίες 30 ημερήσιες, διπλάσιες από όσες είχε το 1883.
Αλλά και οι αριθμοί της Θεσσαλονίκης είναι εντυπωσιακοί: εκδίδονταν 28 εφημερίδες από τις οποίες 15 ημερήσιες. Ημερήσιες εφημερίδες υπάρχουν και σε πολλές μικρότερες πόλεις: Πάτρα (3), Πύργο (2), Δράμα (2), Ηράκλειο (4), Ιωάννινα, Καβάλα (4), Αργοστόλι, Βόλος (5), Λάρισα, Μυτιλήνη (4), Καλαμάτα (2), Κομοτηνή (3), Καρδίτσα (2), Τρίκαλα (3), Χανιά (3), Χίος. Στις 67 εφημερίδες των Αθηνών εργάζονται ως τακτικοί συντάκτες 425 άνδρες και 39 γυναίκες ενώ υπάρχουν περίπου 2.500 «τακτικοί ανταποκριτές» και 350 «τακτικοί συνεργάτες».
Από τις εφημερίδες των Αθηνών τέσσερις («Ελεύθερον Βήμα», «Ελληνική», «Καθημερινή», «Πρωία») έχουν τιράζ 60.000 φύλλα ημερησίως και άλλες εννιά («Βασιλικός Αετός», «Βραδυνή», «Δημοκρατία», «Έθνος», «Εσπερινή», «Εστία», «Εφημερίς Επαγγελματιών», «Προσφυγικός Κόσμος», «Σκριπ») από 20.000 – 50.000. Οι μεγαλύτερες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης είναι κατά σειράν Η «Μακεδονία», «Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος», «Το Φως», «Νέα Αλήθεια» με τιράζ 10.000 – 15.000 φύλλα. Στις μικρότερες πόλεις, με εξαίρεση τον «Νεολόγο» των Πατρών που έχει τιράζ 6.000, οι εφημερίδες έχουν τιράζ 1.000 – 3.000 φύλλα. Ας σημειώσουμε πως ο «Ριζοσπάστης» στην Αθήνα τυπώνει 10.000 φύλλα και το «Αβάντι» στη Θεσσαλονίκη 2.000 φύλλα ημερησίως[…]».
Στα πρώτα, λοιπόν, χρόνια του Μεσοπολέμου, και μάλιστα το 1926, στην Πάτρα, έχουμε την «Ένωση Συντακτών Πατρών», η οποία «[…] έπαψε να υπάρχει υποχρεωτικά και στη θέση της συγκροτήθηκε, με βάση το νόμο 1093 της μεταξικής δικτατορίας η ΕΣΗΕΠΗΝ. Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο της εν λόγω νέας Ένωσης είχε διορισθεί από το υφυπουργείο Τύπου και το είχαν αποτελέσει οι πατρινοί δημοσιογράφοι Μάκης Αθανασίου, ως πρόεδρος, Ηλίας Δημόπουλος, ως αντιπρόεδρος, Βρασίδας Λευτάκης, ως γενικός γραμματέας, Χρήστος Λαμπρόπουλος, ως ταμίας και Κώστας Καγκελάρης, ως απλός σύμβουλος.
Στις 10 Μάρτη του 1940 το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΣΗΕΠΗΝ οργάνωσε, με την ευκαιρία της Αποκρηάς, την πρώτη χοροεσπερίδα της Ένωσης στο Δημοτικό Θέατρο της Πάτρας, με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων, που θα αποτελούσαν σημαντικό πόρο για το σχεδιαζόμενο να συσταθεί τότε από την ΕΣΗΕΠΗΝ Ταμείο Αλληλοβοηθείας των συντακτών[…]».
Πρόβλημα, όμως, για την Ένωση των Πατρών αποτελούσε και η εξασφάλιση από μέρους της κάποιων γραφείων, που θεωρούνταν απαραίτητα για τη λειτουργία της. Τελικά, δόθηκε κάποια λύση, όταν, παραμονές του πολέμου, τον Σεπτέμβρη του 1940, κατόρθωσε να νοικιάσει ένα δωμάτιο, με μηνιαίο μίσθωμα 1.000 δραχμών, στο μέγαρο Ηλιόπουλου, στη διασταύρωση δύο κεντρικών οδών της πόλης της Πάτρας, της Ερμού και της Μαιζώνος.
Η ιστορία, όμως, του «Ριζοσπάστη» αποτελεί μέρος της ιστορίας του Κ.Κ.Ε. Κάθε φορά που το Κ.Κ.Ε. βρισκόταν υπό διωγμό, το ίδιο συνέβαινε και με τον «Ριζοσπάστη». Κατά τον Μεσοπόλεμο, η κυκλοφορία του απαγορεύθηκε επί δικτατορίας Πάγκαλου (1925 – ’26 ) και επί δικτατορίας Μεταξά (1936 – 1941). Κατά τη διάρκεια των δικτατοριών Πάγκαλου (1925) και Μεταξά, όπως και επί κατοχής (1941 έως 1945) ο «Ριζοσπάστης» τυπωνόταν και κυκλοφορούσε παράνομα, επί Μεταξά μάλιστα η κρατική ασφάλεια τύπωνε και κυκλοφορούσε και δικό της «Ριζοσπάστη», για να επιφέρει σύγχυση στις τάξεις του Κ.Κ.Ε..
Σ’ ό,τι αφορά τα νεανικά έντυπα στο μεσοπόλεμο, μαζύ με τη «Διάπλασι των Παίδων», η οποία – με ιδρυτή, διευθυντή και εκδότη τον Νικόλαο Π. Παπαδόπουλο, Υδραίο (1858 –1941) – κυκλοφόρησε από το 1879 έως το 1948, κυκλοφορούν η «Παιδική Xαρά» (1921 – 1931, 1935 – 1936), ο «Eλληνικός Σταυρός της Nεότητος» (1924 – 1941), η «Παιδική Ζωή» (1927 – 1932), ο «Παιδικός Kόσμος» (1930 – 1939).
Tο ίδιο χρονικό διάστημα, σε αρκετές πόλεις της Ελλάδας ομάδες νέων τύπωναν δικά τους έντυπα. «[…]Στη Μυτιλήνη τυπώνονται «Ο Φάρος» (1919), «Τα Νιάτα» (1919-1920), οι «Λεσβιακές Σελίδες» (1925 – 1926), «Η Τέχνη μας» (1930-1931), στη Σάμο η «Μηνιαία Επιθεώρησις» (1923 – 1925), στο Ρέθυμνο η «Αθηνά» (1923 – 1924), στα Τρίκαλα «Η Σπίθα» (1932 – 1934), στην Καβάλα οι «Νέοι» (1933). Στην Αθήνα εκδίδεται «Το Ξεκίνημα» (1933 – 1934) και στη Θεσσαλονίκη το «Μακεδονόπουλο» (1932 – 1936), η «Μακεδονική Νεολαία» (1934 – 1937), «Νέα Πνοή» (1936 – 1938). Λογοτεχνικά τα περισσότερα, αποκαλύπτουν όλο το δυναμισμό μιας γενιάς που αγωνιούσε να καταλάβει θέση στο προσκήνιο. H διάρκεια ζωής των εντύπων ήταν πάντως μικρή. Γρήγορα σταματούσε η κυκλοφορία τους μπροστά στα ανυπέρβλητα προβλήματα, οικονομικής κυρίως φύσεως, που αντιμετώπιζαν.
Τους πρώτους μήνες του 1938 εκδόθηκε η εβδομαδιαία εφημερίδα «Η Νεολαία». Συνέχειά της είναι το εβδομαδιαίο περιοδικό «H Nεολαία», που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 1938 και αποτελούσε το Eπίσημον Όργανον της Eθνικής Oργανώσεως της Nεολαίας της Eλλάδος. Tο χρονικό διάστημα από τις 15 Oκτωβρίου 1938 ως 26 Aπριλίου 1941 κυκλοφόρησαν 133 συνολικά τεύχη. Kαταβλήθηκε προσπάθεια –μέσα βέβαια στο ιδεολογικό κλίμα της E.O.N.– να καλύπτονται οι υποτιθέμενες ανάγκες όλης της νεολαίας. O στόχος φάνηκε να επιτυγχάνεται αν λάβουμε υπόψη ότι πολλοί νέοι από όλη την Eλλάδα -εκόντες άκοντες- πήραν μέρος στο εγχείρημα στέλνοντας πρωτόλεια κείμενά τους. Tο περιοδικό ήταν υποχρεωμένα να διαβάζουν όλα τα μέλη της E.O.N. ώστε να ενημερώνονται για τα «επιτεύγματα» της 4ης Aυγούστου. Kαθώς όμως είχε πλούσια ύλη –με συνεργασίες γνωστών λογοτεχνών της εποχής– προσήλκυε το ενδιαφέρον και του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού. Tην πρώτη περίοδο έκδοσης του περιοδικού, κάθε τεύχος του κυκλοφορούσε σε 50.000 αντίτυπα για να φτάσει σταδιακά στα 120.000 αντίτυπα. Το ίδιο χρονικό διάστημα ορισμένες Περιφερειακές Διοικήσεις της Ε.Ο.Ν. προχώρησαν στην έκδοση δικών τους εντύπων για την προπαγάνδιση των θέσεων του καθεστώτος. Τα χρόνια 1938 – 1939 εκδόθηκε στην Αμαλιάδα η εφημερίδα «Δημιουργία» και το 1939 στα Χανιά η «Κρητική Νεότης».
Η έκδοση μαθητικών εντύπων από διάφορα σχολεία συνεχίστηκε, αν και όχι με τους ρυθμούς της προηγούμενης περιόδου. Στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από την περιοχή της Αιγύπτου. Η έκδοση προσκοπικών εντύπων, ύστερα μάλιστα και από τη διάλυση με τον αναγκαστικό νόμο 1798/1939 των προσκοπικών οργανώσεων, σταδιακά μειώθηκε. Από τα έντυπα αυτής της κατηγορίας ξεχωρίζει η κυκλοφορία από το Σώμα Ελληνίδων Οδηγών τα χρόνια 1938 – 1939 του ευπρόσωπου περιοδικού «Η Χαρά της Οδηγού». Λιγοστά ήταν τα αντικαθεστωτικά έντυπα που κυκλοφορούσαν παράνομα με κυριότερη την εφημερίδα «Η Νεολαία» της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών της Ελλάδος […]» .
Ειδικά για τη λογοκρισία των εφημερίδων, αφού ο εκτός νόμου «Ριζοσπάστης» τον «κατακεραύνωνε» κάθε τρεις και λίγο [: «Μέσα σ’ ένα χρόνο ο μοναρχοφασισμός ξεπούλησε τη χώρα στο γερμανικό χιτλερισμό» (12–09–1937), «Η Ελλάδα κάτω από τη μοναρχοφασιστική διακυβέρνηση απειλείται να μετατραπεί ολοκληρωτικά σε προτεκτοράτο των γερμανοϊταλών φασιστών και όργανο στην εξυπηρέτηση των πολεμικών κατακτητικών σκοπών τους» (26–02–1938), «Ο Μεταξάς ο αρχικατάσκοπος του φασιστικού άξονα στην Ελλάδα» (20–04–1939)], ο ίδιος ο Μεταξάς έγραψε τη σχετική Εγκύκλιο. Έγραφε: «1) Απαγορεύεται απολύτως η εμφάνισις λευκού εις τας στήλας των εφημερίδων. Αι εφημερίδες υποχρεούνται να συμπληρώνουν τα δημιουργούμενα κενά εκ των διαγραφών εις τας οποίας προβαίνει η υπηρεσία εποπτείας Τύπου. Απαγορεύεται η συμπλήρωσις των κενών εις την πρώτην και τελευταίαν σελίδα με διαφημίσεις. Απαγορεύεται απολύτως η αναγραφή πληροφορίας η οποία να αποκαλύπτη την άσκησιν προληπτικής λογοκρισίας. 2) Απαγορεύεται οιαδήποτε κρίσις περί του έργου της κυβερνήσεως, εκτός αν είναι ευμενής …5)Περί ταξιδίων της Α.Μ. του Βασιλέως θα δημοσιεύωνται μόνον όσα ανακοινούνται επισήμως …7) Απαγορεύεται η αναγραφή πάσης πληροφορίας σχέσιν εχούσης με εργατικάς και επαγγελματικάς οργανώσεις και οιασδήποτε εκδηλώσεις αυτών, εκτός αν πρόκειται περί κινήσεων και εκδηλώσεων αι οποίαι είναι ενισχυτικαί του έργου της κυβερνήσεως, έχουν δε εγκριθή προηγουμένως υπό του υφυπουργού Εργασίας δια τας Αθήνας ή την αρμοδίαν υπηρεσίαν δια τας επαρχίας…9) Εν γένει αι εφημερίδες δέον όπως εκθύμως και ενθουσιωδώς δι’ άρθρων, σχολίων και πάσης φύσεως δημοσιευμάτων συμβάλλωσι εις το αναμορφωτικόν και δημιουργικόν έργον της Κυβερνήσεως».
-http://www.ana.gr/anaweb/user/showabout
-http://www.ime.gr/chronos/14/gr/1923_1940/society/facts/14.html
-Δες «Οι εφημερίδες στην Ελλάδα»http://www.panteion.gr/~psycho/media1/greek_papers.doc
-Για την ιστορία της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Πελοποννήσου και Νήσων (ΕΣΗΕΠΗΝ) δες όσα γράφει ο ιστορικός Β. Λάζαρης στο http://www.esiepin.gr/esiepin/istoriko.asp.
-Για τα νεανικά – μαθητικά έντυπα ανά την Ελλάδα στην περίοδο του Μεσοπολέμου δες http://www.istoria-neolaias.gr/eleftherosXronos/typos_1.html
-Δες Σπ. Λιναρδάτου, «Η 4η Αυγούστου» (εκδ. «Θεμέλιο», 1988), σελ. 72 και εξής.
