Η ὁμηρικὴ λέξη “σέβας” ἐδήλωνε τὴν εὐσέβεια, τὴν αἰδώ, τὴν ντροπὴ καὶ πρὸς θεοὺς καὶ πρὸς ἀνθρώπους, ἀλλὰ καὶ τὸ θαυμασμό, τὴν ἔκπληξη. Ἀργότερα, μὲ πρῶτο συνθετικὸ τὸ ἐπίρρημα εὖ προέκυψε τὸ ἐπίθετο εὐσεβὴς (=ὁ πιστὸς στὰ καθήκοντά του, κυρίως τὰ θρησκευτικά), ἀπὸ τὸ ὁποῖο προῆλθε ἡ εὐρέως μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενη λέξη εὐσέβεια. Δηλώνονται μὲ αὐτὴν ἡ εὐλάβεια, ὁ σεβασμὸς πρὸς τὸν Θεὸ καὶ ἡ ἀναγνώριση τῆς θεότητας.
Κατὰ καιρούς, καὶ ἀνάλογα μὲ τὰ συμφραζόμενα, ἡ σημασία τῆς λέξης σχετίσθηκε καὶ μὲ ἄλλα: ἦταν ὁ βαθὺς σεβασμὸς πρὸς τοὺς γονεῖς ἢ τοὺς δασκάλους (κατὰ τὴν ἀρχαιότητα), τὸ σύνολο τῆς χριστιανοσύνης ἢ τῶν ὀρθοδόξων, ἡ ἐνάρετη ζωή, ἡ καλὴ διαγωγή, ἡ ὀρθὴ ἢ ὀρθόδοξη πίστη (κατὰ τὴ μεσαιωνικὴ ἀλλὰ καὶ παλαιότερη ἐποχή). Μὲ στενότερη σημασία ἢ μέσα σὲ στερεότυπα ἐδήλωσε τὴν πίστη στὸν Μονογενῆ Θεό, τὴ στροφὴ στὴν ὀρθὴ πίστη, τὸ κλείσιμο σὲ μοναστήρι (“στρέφομαι εἰς τὴν εὐσέβειαν”), τὴ φήμη ἢ τὸ χαρακτηρισμὸ ποὺ προῆλθε ἀπὸ εὐσεβῆ διαγωγὴ (ἀρχαιότητα), χρησιμοποιήθηκε δὲ ὡς τιμητικὸ ἐπίθετο Ρωμαίων καὶ Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων (“ἡ Σὴ εὐσέβεια”, “ἡ Ὑμετέρα εὐσέβεια”). Στὸν πληθυντικὸ (“εὐσέβειαι”) ἡ λέξη δήλωνε τὶς ἀγαθοεργίες.
Ἡ ἔννοια τῆς εὐσέβειας εἶχε κυριαρχικὴ θέση στὴ ζωὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Θυμίζω ὅτι ἕνας ἀπὸ τοὺς λόγους γιὰ τοὺς ὁποίους ὁ Σωκράτης καταδικάστηκε σὲ θάνατο ἦταν ἡ (δῆθεν) ἀσέβειά του. Τὴν προσήλωση στὴν ἔννοια αὐτὴ δὲν ἔχαναν εὐκαιρία νὰ διακηρύσσουν κορυφαῖοι πνευματικοὶ δημιουργοὶ τῆς ἀρχαιότητας (καὶ ἄλλοτε εἶχα γράψει, μὲ λεπτομέρειες: Χ. Ν. 18-9-1992). Κατὰ τὴ Μυθολογία, ἡ Εὐσέβεια ἦταν ἡ προσωποποίηση ἀρχικὰ καὶ στὴ συνέχεια ἡ θεοποίηση τοῦ δέους πρὸς τὸ θεῖον. Καὶ χάρη στὴν εὐσέβειά τους οἱ εὐσεβεῖς ἔχουν πάντα “τέλος γλυκερώτερον”, ὅπως ἀναφέρεται στοὺς Ὀρφικοὺς Ὕμνους.
Σήμερα ἡ λέξη χρησιμοποιεῖται σχεδὸν πάντοτε μὲ τὴν ἀρχικὴ σημασία της (εὐλάβεια, σεβασμὸς πρὸς τὸν Θεό). Πέρα ὅμως ὰπὸ τὸ τί συμβατικὰ δηλώνει, ὑπάρχει καὶ ἡ οὐσία, ἡ ὁποία βρίσκεται στὸ πῶς καθένας ἀντιλαμβάνεται τὸ σεβασμὸ πρὸς τὸν Θεὸ καὶ στὸ πῶς αὐτὸς ὁ σεβασμὸς γίνεται πράξη στὴν καθημερινὴ ζωή. Γιατί, βέβαια, ἡ εὐσέβεια δὲν εἶναι κάτι ποὺ εὐκαιριακά, δηλαδὴ ὅταν χρειαστεῖ, μπαίνει στὴ ζωή μας καὶ στὴ συμπεριφορά μας. Ἡ εὐσέβεια ὁρίζει συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς, ἀνεξαρτήτως τοῦ τί συμβαίνει ἢ τί ἰσχύει σὲ ἐπὶ μέρους πτυχὲς τοῦ βίου, εἶναι δὲ ἀποτέλεσμα ἀδιάκοπης προσπάθειας: “γύμναζε σεαυτὸν πρὸς εὐσέβειαν”, ἔγραφε ὁ Ἀπ. Παῦλος στὸν Τιμόθεο (4, 7). Προφανῶς, σ’ αὐτὸ βοηθάει τὸ περιβάλλον μέσα στὸ ὁποῖο μεγαλώνει ὁ νέος ἄνθρωπος, ὅπως καὶ ἡ ἀγωγὴ τὴν ὁποία οἱ γονεῖς (γιατί ὄχι καὶ ἡ Πολιτεία…) δίνουν στὰ παιδιά τους: στὸν Κανόνα τῶν Χριστουγέννων ἀναφέρονται οἱ Τρεῖς Παῖδες ἀπὸ τὸν ποιητὴ Κοσμᾶ ὡς “συντραφέντες εὐσεβείᾳ”, στοιχεῖο ποὺ ἦταν τὸ θεμέλιο ἀκλόνητης πίστης στὸν Θεό.
Ὁ Ξενοφῶν (Ἀπομνημονεύματα 4, 6, 2) καταγράφει συνομιλία τοῦ Σωκράτη μὲ τὸν Εὐθύδημο. Στὴν ἐρώτηση τοῦ Σωκράτη τί θεωρεῖ ὁ Εὐθύδημος ὅτι εἶναι ἡ εὐσέβεια ἐκεῖνος ἀπάντησε “κάλλιστον” (κάτι ὑπέροχο, τὸ πιὸ ὡραῖο). “Καὶ ποιός εἶναι εὐσεβής;”, ξαναρώτησε ὁ φιλόσοφος, γιὰ νὰ πάρει τὴν ἀπάντηση “ὁ τοὺς θεοὺς τιμῶν”. Τὸ ἑπόμενο ἐρώτημα ἦταν σχετικὸ μὲ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο τιμῶνται οἱ θεοί. Ἡ ἀπάντηση ἦρθε εὔκολα: οἱ θεοὶ τιμῶνται σύμφωνα μὲ τοὺς “νόμους” ποὺ ὁρίζουν τὰ σχετικά, ἑπομένως δὲν μπορεῖ καθένας νὰ δείχνει τὴν εὐσέβειά του μὲ ὅποιον τρόπο θέλει ἀλλὰ ἀκολουθώντας καὶ ἐφαρμόζοντας τὰ “νόμιμα” – τὰ ὁποῖα καὶ ὀφείλει νὰ γνωρίζει. Καὶ μόνον “ὁ τιμῶν ὡς δεῖ” (ὅπως πρέπει) εἶναι εὐσεβὴς – ὁ ὁποῖος, ἐφ’ ὅσον εἶναι καὶ δίκαιος καὶ ἀγαθός, εἶναι καὶ “θεοφιλὴς” (Πλάτωνος, Φίληβος 39e, 10).
Ὅμως, ποιός καθορίζει τοὺς “νόμους” καὶ κατὰ συνέπεια τὰ “νόμιμα”; Διότι αὐτὰ ὑπάρχουν μὲν σὲ κάθε θρησκεία, συνήθως ὅμως διαφέρουν ἀπὸ τὴ μιὰ στὴν ἄλλη λιγότερο ἢ περισσότερο. Ὑπάρχουν, βέβαια, καὶ στὸν Χριστιανισμό, εἰδικότερα καὶ στὴν Ὀρθοδοξία. Καὶ ἀνακύπτει τὸ ἐρώτημα: τὰ σχετικὰ μὲ τὴν εὐσέβεια, κυρίως τὸ πῶς τὴ βιώνει καθένας καὶ πῶς τὴ φανερώνει, εἶναι προσωπικὴ ὑπόθεση ἢ μποροῦν νὰ προσδιοριστοῦν μὲ τρόπο ποὺ δὲν ἐπιδέχεται ἀμφισβήτηση;
Ἂν δεχτοῦμε πὼς πράγματι ὑπάρχουν “νόμοι” καὶ “νόμιμα”, θὰ ποῦμε ὅτι αὐτὰ δὲν ὁριοθετοῦνται ἀπὸ ἐκεῖνον πρὸς τὸν ὁποῖο ἐκδηλώνεται ἡ εὐσέβεια, δηλαδὴ ἀπὸ τὸν (κάθε θρησκείας) Θεό, ἀλλὰ ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ διαχρονικὰ διακονοῦν τὴ θρησκεία. Κομμάτι τοῦ ἔργου ποὺ ἐπιτελοῦν εἶναι τὸ νὰ καθορίσουν, μὲ βάση τὶς θέσεις τῆς θρησκείας τους, πλαίσιο μέσα στὸ ὁποῖο ὀφείλουν νὰ κινοῦνται καὶ νὰ ζοῦν οἱ πιστοί.
Μιλώντας γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία θὰ ποῦμε ὅτι μέσα σ’ αὐτὸ τὸ πλαίσιο εἶναι ἐνταγμένη ἡ Λατρεία, τὸ περιεχόμενο καὶ τὸ τυπικὸ τῆς ὁποίας ὑποβάλλουν τὴν ἀνάγκη, τὸ καθῆκον ἀλλὰ καὶ τὴν ἀξία τῆς εὐσέβειας. Μέσω τῆς Λατρείας δηλαδὴ οἱ πιστοὶ ὄχι μόνο “ἐπικοινωνοῦν” μὲ τὸν Θεό, ἀλλὰ καὶ διατηροῦν ζωντανὴ τὴν πίστη τους, ζωντανὴ ἑπομένως τὴν παρουσία τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή τους. Χωρὶς αὐτὴν εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ διατηρηθεῖ καθαρὸ καὶ ἀκμαῖο τὸ θρησκευτικὸ φρόνημα, γι’ αὐτὸ καὶ ἀπολυταρχικὰ καθεστῶτα, ἀκόμη καὶ στὴν ἐποχή μας, ἀπαγορεύουν τὶς θρησκευτικὲς ἐκδηλώσεις ἐξωθώντας τοὺς ἀνθρώπους στὴν ἀθεΐα.
Παράδοξο καὶ ἀνακόλουθο σὲ σχέση μὲ τὸ περιεχόμενο τῆς εὐσέβειας θὰ ἦταν τὸ νὰ χρησιμοποιεῖται γιὰ ἐπίδειξη καὶ προβολὴ – καὶ ὅμως, δυστυχῶς, συμβαίνει συχνά. Εἶναι τότε ποὺ βρισκόμαστε μάρτυρες περιστατικῶν κατὰ τὰ ὁποῖα σὲ πρόσωπα κυρίως τῆς δημόσιας ζωῆς ποὺ θεωροῦν ἀπαραίτητο νὰ ἐμφανίζουν εἰκόνα εὐσεβοῦς ἀνθρώπου περισσεύουν ἡ ὑποκρισία καὶ ὁ φαρισαϊσμός. Δὲν εἶναι, μάλιστα, λίγες οἱ περιπτώσεις ἀκόμη καὶ κληρικῶν καὶ ἄλλων προσώπων ἀπὸ τὸ (στενὸ) χῶρο τῆς Ἐκκλησίας ποὺ ἔχουν αὐτὴν τὴν ἔγνοια. Παρὰ τὸ ὅτι δὲ προσπαθοῦν, δὲν καταφέρνουν τελικὰ νὰ κρύψουν ἀπὸ τὸν κόσμο αὐτὸ τὸ πάθος – γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ Χριστὸς εἶχε ἐξαπολύσει τὰ πασίγνωστα “οὐαὶ ὑμῖν…”.
Ἀπὸ τὴν ἄλλη, εἶναι εὔκολο νὰ βροῦμε παραδείγματα ἀνθρώπων ποὺ μέσα ἀπὸ λεπτομέρειες τῆς καθημερινῆς ζωῆς, ὅπως τουλάχιστον ἐμφανίζονται, δείχνουν νὰ ἔχουν μέσα τους καθαρὸ τὸ σπόρο τῆς εὐσέβειας. Εἶναι ἀλήθεια πὼς συχνὰ παρατηρεῖται ὑπερβολὴ στὶς ἐνέργειες αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων, ἀποτέλεσμα τοῦ ζήλου μὲ τὸν ὁποῖο βιώνουν τὴν παρουσία τῆς θρησκείας στὴ ζωή τους. Ἔχω τὴ γνώμη πὼς καλὸ θὰ ἦταν νὰ ὑπῆρχε μέτρο καὶ σ’ αὐτὸ τὸ θέμα, ἐπειδὴ ἐλλοχεύει ὁ κίνδυνος τῆς διολίσθησης σὲ τρόπο ζωῆς ποὺ ἐκθέτει τὸ ἄτομο σὲ σχόλια κακόβουλα, σὲ χαρακτηρισμοὺς ἄδικους καὶ κακεντρεχεῖς – ἐπειδὴ συνήθως δὲν λείπουν ἐκεῖνοι ποὺ καραδοκοῦν ἕτοιμοι νὰ ρίξουν τὸ δηλητήριό τους.
Ὕστερα ἀπὸ ὅλα αὐτά, μποροῦμε νὰ ποῦμε (χωρὶς αὐτὸ νὰεἶναι προσπάθεια παρέμβασης) πῶς ὁρίζεται ἡ εὐσέβεια, γιὰ νὰ μὴν καταντᾶ ψευδεπίγραφη, καὶ ποιά εἶναι ἡ οὐσία της. Γιὰ τὸ λόγο ὅτι, ὅπως τονίστηκε παραπάνω, εἶναι ὑπόθεση προσωπική, ἡ οὐσία της δεν βρίσκεται στὴν εἰκόνα ποὺ καθένας βγάζει πρὸς τὰ ἔξω εἴτε γιὰ να τὴ δοῦν οἱ ἄλλοι εἴτε ἐπειδὴ αὐτὸ τὸ ταυτίζει μὲ τὴν εὐσέβεια. Δὲν βρίσκεται π. χ. (προκειμένου για γυναῖκες) στὸ μακρὺ μέχρι τοὺς ἀστραγάλους φόρεμα καὶ στὰ μακριά μανίκια ἢ (προκειμένου γιὰ τοὺς ἄνδρες) στὴ γραβάτα ἢ στὸ περιποιημένο μουστάκι. Δὲν βρίσκεται στὴν ἠθελημένη ἀποχὴ ἀπὸ κοινωνικὲς ἢ ἄλλες ἐκδηλώσεις, δὲν βρίσκεται στὴν ἀποστροφὴ γενικότερα πρὸς κάθε τι “κοσμικό”, γιὰ μόνο τὸ λόγο ὅτι αὐτὰ δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὴ θρησκεία καὶ μὲ τὴν Ἐκκλησία. Δὲν βρίσκεται σὲ “μεγάλους σταυροὺς” καὶ σὲ ἐδαφιαῖες μετάνοιες, μπροστὰ μάλιστα στὸ ὑπόλοιπο ἐκκλησίασμα. Δὲν βρίσκεται, ἐν τέλει, σὲ κάτι ποὺ γίνεται προκειμένου νὰ δημιουργηθοῦν εἴτε στοὺς ἄλλους εἴτε σ’ ἐμᾶς τοὺς ἴδιους ἐντυπώσεις ποὺ δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὴν πραγματικότητα.
Ὅλα αὐτά, καὶ ἄλλα παρόμοια, θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ χαρακτηρισθοῦν ὡς τὸ μέσον ἢ τὸ ὄργανο μὲ τὸ ὁποῖο “ἐκφράζεται” ἡ εὐσέβεια.Ἡ οὐσία της ὅμως βρίσκεται σὲ στάση ζωῆς ποὺ εἶναι συνέπεια γνήσιας ἐσωτερικῆς ἀνάγκης γιὰ ἐπικοινωνία μὲ τὸν Θεὸ καὶ γιὰ ἀναζήτηση πνευματικῆς ἀνάτασης. Αὐτὴν τὴν εὐσέβεια διδάσκει καὶ στηρίζει ἡ Ἐκκλησία. Αὐτὴν ἐννοεῖ ὅταν δέεται “ὑπὲρ τῶν εὐσεβῶν (καὶ ὀρθοδόξων) Χριστιανῶν”. Αὐτὴν καὶ ὅταν κατὰ τὴν ἀρχιερατικὴ Λειτουργία ὁ Διάκονος ἐκφωνεῖ τὸ “Κύριε, σῶσον τοὺς εὐσεβεῖς”. Διότι, ὅπως λέγει ὁ Ἅγιος Εὐφραὶμ ὁ Σύρος (“Παραινέσεις”, 18), “ἡ εὐσέβεια πρὸς πάντα ὠφέλιμός ἐστιν, ἐπαγγελίαν ἔχουσα τῆς νῦν ζωῆς καὶ τῆς μελλούσης”.
*Ο Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης
είναι φιλόλογος
