ΜΑΞ ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ, φιλόσοφος Εκδόσεις “ΕΨΙΛΟΝ” βιβλία
Αποσπάσματα από το φιλοσοφικό ημερολόγιο μέρος δεύτερο (1958 – 1969) του διάσημου Γερμανού στοχαστή και θεμελιωτή της κριτικής θεωρίας της σχολής της Φραγκφούρτης, ο οποίος μαζί με τον Αντόρνο και άλλους συμπρωταγωνιστές της σχολής της Φραγκφούρτης εκφράσανε τις σημαντικές θέσεις – απόψεις τους για μείζονος σημασίας πνευματικά, πολιτικά, κοινωνικά και άλλα θέματα.
Οπως το δίτομο έργο του Χορκχάιμερ, φιλοσοφίας και κοινωνικής κριτικής, με τίτλο “Φιλοσοφικό Σημειωματάριο” – μέρος πρώτο και δεύτερο).
Το κοινό έργο “Τέχνη και μαζική κουλτούρα” των Αντόρνο Λοβεντάλ, Μαρκούζε, Χορκχάιμερ, το άλλο έργο “Η Διαλεκτική του διαφωτισμού” Αντόρνο, Χορκχάιμερ καθώς και άλλα σημαντικά έργα προφητικής κριτικής, η οποία επεσήμανε τους μεταπολεμικούς κυρίως κινδύνους που είδαν ότι προοιώνιζαν διαπολιτισμική κρίση στην Ευρώπη των καταστροφικών προηγούμενων ολοκληρωτισμών – χιτλερισμού – σταλινισμού, φασισμού κ.λπ. Προρρήσεις που επαληθεύτηκαν ζωντανές και ολέθριες τώρα που τις ζούμε ως νικητές του χθες και ως ηττημένοι του σήμερα στη δική μας χώρα, αλλά και στην ευρωχώρα με τη Νέα Γερμανία.
Μηχανισμούς και καταναγκασμούς με τεράστια κρίση του καπιταλισμού σε όλες τις μορφές του. Ομως τόσο ο Χορκχάιμερ, ο Μαρκούζε, ο Αντόρνο, ο Χάμπερμας κ.λπ. αποδοκιμάστηκαν ως θεωρητικοί της παρακμής γιατί τολμήσανε την κριτική για όλες τις μορφές της υπερ-εξουσιαστικής ψευδοευημερίας… η οποία άπλωσε παντού την υπερ-εκμετάλλευση και την τραγική εξαθλίωση ανθρώπων και λαών για να μην υπάρχουν δυνατότητες για ευτυχία μέσα στην απέραντη δυστυχία που έχει απλωθεί στη χώρα μας, στη νότια Ευρώπη και σε πολλές άλλες περιοχές της γης…
Στο σημερινό κείμενό μας καταθέτουμε σημαντικά αποσπάσματα του Χορκχάιμερ εναντίον της φιλοσοφίας, το “Κακό στην ιστορία”, “Μέσα μαζικής ενημέρωσης” και “Τα τρία λάθη του Μαρξ”.
ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΑΣ ΑΝΤΟΧΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΞΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΑΠΕΙΛΟΥΝ
Στο δεύτερο άρθρο μας με επισχολιασμένα αποσπάσματα (δεύτερο μέρος) από το φιλοσοφικό ημερολόγιο του Μαξ Χορκχάιμερ επισημαίνεται και αποκαλύπτεται η α-ταξία και το χάος των καιρών που ζούμε. Μέσα σ’ ένα εντελώς αφιλοβόφητο εγκληματικό και παραδαρμένο κόσμο με ατελείωτους πάλι εξοντωτικούς πολέμους, διαλύσεις οικονομικών κρατών και με βασανισμούς λαών, όπως συμβαίνει με τον κατατρομοκρατημένο λαό δεν επιθυμώ να αναφερθώ σε καμιά πολιτική εφαρμογή και διαδρομή, αφού ο ίδιος λαός κρίνει και σταθμίζει τα παρελθόντα, τα παρόντα και τα μέλλοντα μέσα…
ΜΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ
Αντί, λοιπόν, τους όποιους πια κοινότυπους παραμορφισμούς νομίζουμε πως τιμώντας τον φιλόσοφο Μαξ Χορκχάιμερ οφείλουμε να αρχίσουμε με το τολμηρό κείμενό του με τίτλο “Κατά της φιλοσοφίας” για να πει αυτό το μονοσέλιδο (σελ. 25) συμπυκνωμένο κείμενό του ότι: «Η φιλοσοφία είναι η απεγνωσμένη προσπάθεια ν’ αναγνωριστεί ένα είδος γνώσης που δεν καταλήγει στον χειρισμό (με το απόσπασμα αυτό όπως αναφέρεται στην υποσημείωση 1), όπως και σε πολλά άλλα να δείχνουν την τάση του Χορκχάιμερ από το 1960 και μετά να στραφεί σε ορισμένες μεταφυσικές και θεολογικές παραδόσεις. Γιατί από εκείνη την εποχή ένιωθε πως δεν μπορούσε να υπερασπιστεί καμιά φιλοσοφία ή κριτική στάση που δεν είχε μέσα της θεολογικό στοιχείο…».
ΘΕΟΛΟΓΙΑ: ΕΚΦΡΑΣΗ ΑΣΙΓΑΣΤΗΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ
Δηλαδή μια επίγνωση του υπερβατικού ή του μη πεπερασμένου ή του εντελώς διαφορετικού. Ομως η σκέψη του γινόταν όλο και πιο θεωρητική (speculative) καθώς ο Χορκχάιμερ προσπαθούσε να αναπτύξει μια μη θρησκευτική σύλληψη της θεολογίας. Γι’ αυτόν η θεολογία ήταν η έκφραση της ασίγαστης λαχτάρας της ανθρωπότητας να πάει πέρα από την άμεση πραγματικότητά της και να εγκαθιδρύσει μια ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία. Επιστρέφοντας από τα σημαντικά λεγόμενα της παραπομπής στο κείμενο “Μετά της φιλοσοφίας” πέρα από τη μη κατάληξη στον χειρισμό ο Χορκχάιμερ συνεχίζει λέγοντας:
«Η φιλοσοφία είναι η προσπάθεια να παραχθεί μια αλήθεια που όχι μόνο
ΠΕΡΙπλΑΝΗΣΗ ΣΕ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟ ΕΥΣΕΒΩΝ ΕΛΠΙΔΩΝ
δεν έχει κανένα πρακτικό σκοπό, αλλά και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την τακτοποίηση και την πρακτική εφαρμογή της γνώσης που έχει αποκτήσει κανείς.
Ομως η φιλοσοφία είναι αλήθεια καθ’ εαυτήν. Πίσω της βρίσκεται ο θεολογικός σκοπός της αιώνιας σωτηρίας, τον οποίο ιδιοποιήθηκε η φιλοσοφία, η κληρονόμος και του χριστιανισμού.
Επειδή όμως δεν μπορεί να επαληθευθεί αυτός ο θεολογικός σκοπός, η φιλοσοφία περιπλανιέται μέσα σ’ έναν λαβύρινθο ευσεβών ελπίδων… Πράγμα, το οποίο κάνει βέβαια από κοινού με όλους τους ανθρώπους στον βαθμό που μπορούν να μιλούν. Αλλά η διαλεκτική που δεν ανεβαίνει πιο ψηλά ανοίγει μόνο φαινομενικά μια διέξοδο… Με την προσφυγή στην έμμεση λογική, η οποία ισχύει για το έργο τέχνης να μην μπορεί να βοηθήσει γιατί η φιλοσοφία έχει διαφορετική αξίωση αλήθειας από την τέχνη».
ΣΥΜΠΙΠΤΟΥΝ ΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ
Με αυτό που μένει να είναι η βαθιά γνώση της αδυναμίας κάθε τι του πνευματικού το οποίο δεν βρίσκει ικανοποίηση με τη δύναμη. Αυτό είναι η αλήθεια και σ’ αυτό το σημείο συμπίπτουν ο υλισμός και η σοβαρή θεολογία και είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο οι πραγματικοί φιλόσοφοι είναι σήμερα (1960-1970) εναντίον της φιλοσοφίας. Για να είναι τώρα 45 χρόνια μετά ακόμα πιο εναντίον, μέσα στον φοβερό τεχνοκρατικό αφιλοσόφητο κόσμο μας…
ΤΟ ΡΙΖΙΚΟ ΚΑΚΟ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ
Αλλά για το “Κακό της ιστορίας” τι γίνεται κατά τον Χορκχάιμερ; Αυτός λέει (σελ. 30) ότι: «Σύμφωνα με τον Καντ, το ριζικό κακό στην ανθρώπινη φύση είναι το ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό έμβιο ον που, ενώ γνωρίζει το καλό κάνει το κακό…
…Η γνώση του καλού είναι μέρος της γνώσης και εμμονής σε κάθε γνώση. Αν μέσα στον πολιτισμό υπάρχει αυτό που λέγεται πρόοδος, τότε η γνώση διαδίδεται κατ’ ανάγκη στους ανθρώπους. Οπου όλο και περισσότεροι απ’ αυτούς είναι σε θέση να έχουν καλύτερη και σαφέστερη γνώση του καλού απ’ ό,τι στις βάρβαρες φάσεις της ιστορίας… Αν όμως, οι άνθρωποι δεν γίνονται καλύτεροι καθώς ενισχύονται οι ικανότητές τους για τη μεσολάβηση της γνώσης αυτό σημαίνει ότι γίνονται χειρότεροι. Κι όταν η πορεία της γνώσης δεν εκφράζεται με μια ουσιαστική αλλαγή του υποκειμένου, τότε ζητά τον εξορθολογισμό, την ιδεολογική, ακόμα και σωματική οπισθοχώρηση. Και καθώς γίνονται πιο ευαίσθητα τηλεσκόπια και τα μικροσκόπια, τα μαγνητόφωνα και τα ραδιόφωνα των ανθρώπων».
ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΠΙΟ ΤΥΦΛΑ, ΠΙΟ ΚΟΥΦΑ
Τότε δεν υπήρχε ίντερνετ κι όλα τα συμπαρομαρτούντα της σύγχρονης επικοινωνιακής δορυφορικής, τηλεφωνικής και ψηφιακής επικοινωνίας, τα άτομα γίνονται πιο τυφλά, πιο κουφά, λιγότερα δεκτικά.
Με την κοινωνία να γίνεται πιο σκοτεινή δίχως ελπίδες και οι κακές πράξεις της (αυτές που μόλις έγιναν και αυτές που απειλούν να γίνουν) να είναι πιο μεγάλες, πιο απάνθρωπες απ’ ό,τι παλιότερα.
Με το ριζικό κακό να επιβεβαιώνει την κυριαρχία του σε όλα τα πλάσματα και να φτάνει ως τον ήλιο. Κατασπαράζοντας την ίδια στιγμή τον εαυτό του, που του σείει έχοντας σημασία του την ανθρωπότητα… Με τον κακό να έχει ξεχάσει τι είναι η σφοδρή επιθυμία για κάτι. Με το να γνωρίζει μόνο το αντίθετο, τη συμφωνία με το ήδη υπάρχον.
ΤΟ ΚΑΚΟ ΥΠΕΡΧΕΙΛΙΖΕΙ, ΦΘΑΝΟΝΤΑΣ ΩΣ ΤΟΝ ΗΛΙΟ
Αλλά μέσα σ’ αυτή την πραγματικότητα του υπερ-χειλίζοντος κακού τα Μ.Μ.Ε., ενώ ισχυρίζονται πως αγωνίζονται για το καλό των αναγνωστών, των ακροατών, των θεατών και των συνδεδεμένων στον ηλεκτρονικό κόσμο μας, απεργάζονται το κακό με την αποπροσανατολιστική μορφή του.
Γι’ αυτά τα μέσα ενημέρωσης εδώ και χρόνια έγραψε σ’ ένα ολιγόσειρο (20 αράδες) κείμενο και τα εξής: «Σ’ αυτόν τον καταδικασμένο πολιτισμό, που προσπαθεί με επισπευσμένη βιασύνη να αποφύγει την απειλή (το ’γραψε αυτό το κείμενο από τα μέσα της δεκαετίας του 1960) μιας καινούργιας μετανάστευσης των λαών παράγοντας μέσα για εκμηδένιση της ζωής και
ΜΟΝΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΧΡΗΜΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ…
χρησιμοποιώντας σαν πρότυπο της δικτατορίας φορτωμένος με όπλα χωρίς να υπάρχει άλλος σκοπός από το χρήμα και την εξουσία. Γι’ αυτό ξεσπά η παραφροσύνη κι αν θέλει κανείς ν’ακούσει την καθημερινή φωνή της ανοίγει το ραδιόφωνο (τότε δεν έχει αναπτυχθεί η τηλεόραση) και κατακλύζεται καρναβάλι κυρίως στην Αμερική. Αλλά και η ελπίδα για καλύτερη κατάσταση στην “επαρχιωτική Ευρώπη” διαψεύδεται από τον πρώτο κιόλας ήχο. Με παραφωνίες που εκφράζονται στο κιτς και στην τέχνη. Με την καθημερινή φωνή των εθνών να διακηρύσσει πως δεν βλέπουν πια κανένα καθήκον μπροστά τους, πως το πνεύμα τα έχει εγκαταλείψει. Γιατί έχει έρθει ο καιρός για μια νέα μετανάστευση των λαών…».
Ομως μέσα σ’ αυτή την τότε και περισσότερο στη σημερινή παραφροσύνη της οικονομικής κρίσης και υπερπλουτισμών και την υπερ-φτώχεια, ανεργία κ.λπ.
Ο ΜΑΡΞ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑΣ
Ο Μαρξ είπε και έγραψε πολλά σωστά και σπουδαία γενικά, αλλά με 3 λάθη κατά τον Χορκχάιμερ, που είναι ποια; Τα τρία αυτά λάθη του Μαρξ είναι: ΠΡΩΤΟΝ θεωρεί την ιστορία των λίγων ευρωπαϊκών – αμερικανικών λαών με την αστική – προοδευτική οικονομία τους ΜΟΝΑΔΙΚΗ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Για να σχολιάσει ο Χορκχάιμερ λέγοντας πως «το μόνο που μπορούμε να πούμε όμως είναι ότι οι λαοί αυτοί προκαλούν φοβερή αναταραχή στην παρούσα εποχή της παγκόσμιας ιστορίας». Για να πούμε εμείς ότι η παγκόσμια αυτή αναταραχή έχει μεγιστοποιηθεί από τις αρχές του 21ου αιώνα.
ΔΕΥΤΕΡΟ λάθος θεωρεί ο Χορκχάιμερ ότι ο Μαρξ, όπως ο ίδιος υποστήριζε, «η συνείδηση που καθοριζόταν στην πορεία της ιστορίας από την εξάρτησή της από υλικές συνθήκες θα γίνει “ελεύθερη” από τη στιγμή που οι άνθρωποι θα καταφέρουν να ελέγξουν τις υλικές αυτές συνθήκες (με τελευταίες τις οικονομικές) παρόλο που η οικονομία θα μείνει βασίλειο της αναγκαιότητας, η συνείδηση θα γίνει τόσο ελεύθερη, απόλυτη και αδέσμευτη που ούτε ο Fichre δεν θα μπορούσε να διανοηθεί. Για να θεωρήσει όπως και ο Lenin ότι όλη η αθλιότητα και η φρίκη που υπάρχει στον δρόμο προς αυτόν τον σκοπό πρέπει να θεωρηθεί αναπόφευκτη. Ομως οι θυσίες που θα προσφερθούν στον βωμό της ελευθερίας δεν θα είναι λιγότερες από τις ουσίες που προσφέρθηκαν στους πολύ μέτριους βωμούς των ειδωλολατρικών θεών».
ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΜΕΝΕΙ Η ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΜΕ ΤΗ ΖΩΗ
ΤΡΙΤΟ λάθος του Μαρξ θεωρεί ο Χορκχάιμερ που είναι ότι αυτός φαντάζεται πως η ειρήνη ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις θα είναι και ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους και με τη φύση. Με τη σωστή τάξη πραγμάτων να χρειάζεται μόνο την εξιδανίκευση και όχι την απώθηση. Οπου επομένως δεν χρειάζεται ο άνθρωπος το μίσος, τη μνησικακία, το ψυχολογικά κατά συνέπεια κοινωνικά προσδιορισμένο κακό. Η ιδέα αυτή που πηγάζει από τις δύο προηγούμενες, είναι η ωραιότερη σκέψη του Μαρξ. Τότε, οι άνθρωποι δεν βοηθούνταν μόνο μεταξύ τους, αλλά θα βοηθούσαν και τη φύση…
Για να γράψει ο Χορκχάιμερ ακόμα ότι στην ελευθερία μένει η αλληλεγγύη με τη ζωή, η πάλη με το σωστό (αλήθεια ποιο σωστό σήμερα που δεν ξέρουμε ποιο είναι αυτό;). Σωστό, εννοεί ο Χορκχάιμερ όχι μόνο μέσα στην κοινωνία, αλλά στη φύση γενικά. Με την ευτυχία να μην αναπτύσσεται όταν κάθεται μαζί με τη δυστυχία.
Αλλά όποιος μπορεί να δει, δεν ξεχνάει τον εαυτό του και όποιος ξεχνάει τον εαυτό του παύει στο τέλος να βλέπει… Ομως, η σωστή κατάσταση για την ανθρωπότητα, όπως την εννοεί ο Μαρξ, θάταν και η πιο βραχύχρονη με τους φιλοσόφους να έκαναν λάθος όταν πίστευαν πως η αλήθεια είναι το πιο σταθερό, το πιο στέρεο, το πιο έγκυρο πράγμα…
