Δόθηκε πρόσφατα στη δημοσιότητα (8-9-2022) η έκθεση του ΟΗΕ για την ανθρώπινη ανάπτυξη της περιόδου 2020-2021 με τίτλο “Αβέβαιοι καιροί, Απρόβλεπτες ζωές – Διαμορφώνοντας το μέλλον μας σε ένα κόσμο που μετασχηματίζεται” [Αγγλικός τίτλος: Uncertain times, Unsettled lives: Shaping our future in a transforming world].
Η έκθεση αυτή εστιάζει στις πολλές καταστάσεις αβεβαιότητας που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα, πρωτόγνωρες σε σχέση με το παρελθόν, οι οποίες επηρεάζουν τις ζωές μας. Οι σημερινές αβεβαιότητες σχετίζονται με τη πανδημία COVID-19 (η πρώτη μεγάλη πανδημία μετά την Ισπανική γρίπη του 1917), το πόλεμο στην Ουκρανία (το δεύτερο στην Ευρώπη μετά το 1945), την οικονομική κρίση (πληθωρισμός, αύξηση κόστους διαβίωσης), την ενεργειακή κρίση (τη πρώτη μετά τη δεκαετία του ’70) τη διατροφική κρίση και τη κλιματική-οικολογική κρίση (κλιματική αλλαγή, υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, υπερβολική χρήση εξαντλήσιμων φυσικών πόρων πέρα από τις δυνατότητες του πλανήτη). Ταυτόχρονα βιώνομε την αύξηση των ανισοτήτων (μεγάλες ανισότητες στο εισόδημα και το πλούτο και εντός των χωρών και μεταξύ των χωρών), τη νέα (4η) τεχνολογική-επιστημονική επανάσταση (όπου πραγματοποιούνται σημαντικές αλλαγές ταυτόχρονα σε πολλούς τομείς), τη πολύ-επίπεδη πόλωση των κοινωνιών μας (ΗΠΑ, Αγγλία, πρόσφατα Σουηδία κ.α.) και τη πρόκληση των μεγάλων κοινωνικών αλλαγών που απαιτούνται για να αντιμετωπισθούν οι πολλαπλές καταστάσεις αβεβαιότητος. Αν και αβεβαιότητες υπήρχαν και στο παρελθόν, τονίζει η έκθεση του ΟΗΕ, σήμερα αντιμετωπίζομε ταυτόχρονα πολλές καταστάσεις αβεβαιότητας, κάτι πρωτόγνωρο σε σχέση με το παρελθόν, οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με ένα σύνθετο και περίπλοκο τρόπο επηρεάζοντας όλους μας. Οι πολλαπλές αβεβαιότητες που αντιμετωπίζομε σήμερα μας οδηγούν σε αχαρτογράφητα νερά καθώς βιώνομε:
Α) Τις δυσμενείς και επικίνδυνες αλλαγές του παγκόσμιου οικοσυστήματος (κλιματική αλλαγή, μείωση της βιοποικιλότητας, ρύπανση και υποβάθμιση των οικοσυστημάτων κ.α.) στην εποχή του ανθρωπόκαινου. Χαρακτηριστικά η ξηρασία το καλοκαίρι στην Ευρώπη ήταν η χειρότερη που έχει καταγραφεί από την εποχή της Αναγέννησης, πριν περίπου 500 χρόνια, ενώ οι έντονες πλημμύρες στο Πακιστάν είχαν σαν αποτέλεσμα πολλούς νεκρούς και μεγάλες καταστροφές με αποτέλεσμα να αναμένεται σημαντική συρρίκνωση στο ΑΕΠ της χώρας.
Β) Την ανάγκη μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών που είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση των πολλαπλών προβλημάτων μας οι οποίες είναι ανάλογου μεγέθους με αυτές που έγιναν την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, και
Γ) Τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν οι σημερινές έντονα και πολλαπλά πολωμένες κοινωνίες μας.
Όπως αναφέρει η έκθεση του ΟΗΕ βιώνομε μια πρωτόγνωρη και αντιφατική κατάσταση όπου ενώ – στην εποχή του ανθρωπόκαινου – έχομε πολύ μεγάλη δύναμη για να διαμορφώσομε το μέλλον μας δεν έχομε – λόγω των πολλαπλών αβέβαιων καταστάσεων – τον απαραίτητο έλεγχο γι’ αυτό. Ο σύγχρονος άνθρωπος εκτός από τις συνηθισμένες αβεβαιότητες που ανέκαθεν αντιμετώπιζε σήμερα βρίσκεται αντιμέτωπος με τη παγκόσμια οικονομική κρίση, τη κλιματική και οικολογική κρίση, τη κρίση της πανδημίας και την αναδυόμενη διατροφική κρίση. Σταδιακά αισθάνεται ότι χάνει σε σημαντικό βαθμό τον έλεγχο της ζωής του, χάνει την εμπιστοσύνη που παλαιότερα είχε σε διάφορους θεσμούς ενώ θεωρεί ότι πλέον η ζωή του είναι άστατη, ασταθής και απρόβλεπτη. Συνεπώς η ανασφάλεια και το άγχος του αυξάνονται. Η όποια πρόοδος συνυπάρχει με αυξημένη ανασφάλεια και με προβλήματα που συνδέονται με τη έντονη πόλωση στη κοινωνία. Η πρόσβαση στον εμβολιασμό για τη πανδημία COVID-19 είναι άνιση και άδικη αφήνοντας σημαντικό μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ακάλυπτο.
Η τεχνολογική πρόοδος, αναφέρει η έκθεση, έχει δύο όψεις. Αφ’ ενός μπορεί να προσφέρει σημαντικά οφέλη στον άνθρωπο και αφ’ ετέρου να δημιουργήσει πολλά προβλήματα. Η πρόοδος στη τεχνητή ευφυία, στη τηλε-εκπαίδευση τη τηλε-ιατρική, τη συνθετική βιολογία, στη νανοτεχνολογία κ.α. προσφέρει νέες δυνατότητες στον άνθρωπο. Το διαδίκτυο όμως μπορεί να περιορίσει τη κοινωνικότητα του ατόμου και να το ωθήσει να ζει περισσότερο σε ένα εικονικό παρά στο φυσικό πραγματικό κόσμο. Αυτό φαίνεται ότι θα επιταθεί με την έλευση του metaserve. Σημαντικό επίτευγμα της σημερινής επιστήμης, αναφέρει η έκθεση, αποτελεί η ταχύτατη ανάπτυξη ενός εμβολίου για τη πανδημία το οποίο έσωσε εκατ. ζωές. Θεωρεί δε ότι γενικότερα η ανάπτυξη των εμβολίων τα οποία έχουν σώσει πολλά εκατ. ανθρώπινων ζωών αποτελεί τη λαμπρότερη καινοτομία όλων των εποχών και με όρους οικονομίας τη πιο αποδοτική οικονομικά.
Η ψυχική υγεία επηρεάζεται. Η αυξημένη αβεβαιότητα στη σημερινή εποχή του ανθρωπόκαινου επηρεάζει τη ψυχική υγεία και ψυχική ευημερία του ατόμου. Τραυματικά γεγονότα, ασθένειες, το άγχος της κλιματικής αλλαγής και το άγχος της διατροφικής ανασφάλειας δημιουργούν ψυχικά και συναισθηματικά τραύματα σε σημαντικό αριθμό ατόμων.
Η αβεβαιότητα ενέχει ελπίδες και ευκαιρίες οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν σε ένα καλύτερο μέλλον. Η τέταρτη επιστημονική-τεχνολογική επανάσταση που βιώνομε σήμερα επηρεάζει ταυτόχρονα πολλούς επιστημονικούς-τεχνολογικούς κλάδους ενώ δημιουργεί νέους που δεν προ-υπήρχαν. Η θετική ή αρνητική επίπτωση κάποιας τεχνολογίας στον άνθρωπο και τη κοινωνία εξαρτάται από το πώς θα χρησιμοποιηθεί. Η τεχνητή ευφυία μπορεί να αυτοματοποιήσει ορισμένες εργασίες και να οδηγήσει σε τεχνολογική ανεργία. Μπορεί όμως να επαυξήσει τις ικανότητες και τις δυνατότητες του ατόμου. Μπορεί επίσης να διαχειριστεί πολύπλοκα θέματα που βρίσκονται πέραν των σημερινών δυνατοτήτων του ανθρώπου.
Οι ενδεικνυόμενες πολιτικές για την αντιμετώπιση της δέσμης των πολλαπλών καταστάσεων αβεβαιότητας οι οποίες χαρακτηρίζουν την εποχή μας διέπονται από τα εξής 4 χαρακτηριστικά.
Α) Ευελιξία,
Β) Αλληλεγγύη,
Γ) Δημιουργικότητα, και
Δ) Συμπερίληψη.
Η παρούσα έκθεση του ΟΗΕ διερευνά το πώς η δέσμη των πολλαπλών καταστάσεων αβεβαιότητας οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και μας περιβάλλουν θα γίνει καλύτερα κατανοητή και θα βοηθήσει στη διαχείριση και αντιμετώπιση της σύνθετης και περίπλοκης κατάστασης που βιώνουμε σήμερα.
Οι Προτάσεις της έκθεσης του ΟΗΕ
Για την αντιμετώπιση των προαναφερθέντων πολλαπλών καταστάσεων αβεβαιότητας που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες ο ΟΗΕ προτείνει επεμβάσεις σε τρείς πυλώνες που σχετίζονται με τη προώθηση επενδύσεων, τη προώθηση της ασφάλειας των πολιτών και τη προώθηση της καινοτομίας.
1. Επενδύσεις
Α) Για τη παροχή των αναγκαίων δημόσιων αγαθών στους πολίτες,
Β) Ανάπτυξη χωρίς τη διατάραξη των οικοσυστημάτων, και
Γ) Προετοιμασία για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών-κλιματικών αλλαγών.
Π.χ. επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στην αντιμετώπιση ακραίων κλιματικών φαινομένων, σε υποδομές για την αντιμετώπιση της επόμενης πανδημίας κ.α.
2. Προώθηση της ασφάλειας των πολιτών
Α) Βελτίωση της κοινωνικής προστασίας τους,
Β) Πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες ιδίως μόρφωσης και υγείας οι μειώνουν το άγχος και την ανασφάλεια για το μέλλον,
Γ) Προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,
Δ) Δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, και
Ε) Προώθηση των δημόσιων διαβουλεύσεων για τη λήψη αποφάσεων.
3. Προώθηση της καινοτομίας
Α) Δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για τη προώθηση της ειρήνης,
Β) Προώθηση της αειφόρου ενέργειας,
Γ) Προώθηση κοινωνικών καινοτομιών,
Δ) Βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου των πολιτών.
Π.χ. τεχνολογικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές κ.α. Ο ρόλος των κυβερνήσεων στη προώθηση των καινοτομιών είναι κομβικός.
Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης
Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (Human Development Index- HDI) μιας χώρας είναι ένας σύνθετος δείκτης που συνίσταται από τρεις επί μέρους δείκτες οι οποίοι σχετίζονται με:
1. Το κατά κεφαλή εισόδημα,
2. Το προσδόκιμο επιβίωσης, και
3. Το επίπεδο μόρφωσης.
Η δημιουργία του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης βασίστηκε στις εργασίες των Mabbub ul Haq και Amartya Sen (Βραβείο Νομπέλ Οικονομικών) οι οποίοι συνέδεσαν την ανθρώπινη ανάπτυξη με την ύπαρξη δυνατοτήτων στον άνθρωπο να κάνει πράγματα που επιθυμεί έχοντας την ελευθερία της επιλογής. Στη πορεία του χρόνου ο δείκτης αυτός βελτιώθηκε με τη συμβολή και άλλων επιστημόνων και σήμερα αποτελεί ένα ευρύτερα αποδεκτό και αντιπροσωπευτικό δείκτη της ανθρώπινης ανάπτυξης σε μία χώρα.
Η κατάταξη των χωρών του πλανήτη σύμφωνα με το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης
Η έκθεση του ΟΗΕ αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της πρόσφατης πανδημίας COVID-19 – τη διετία 2020-2021 – ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης μειώθηκε. Η μείωση δε του παγκόσμιου δείκτη ήταν τόση όση ήταν η αύξηση των προηγούμενων πέντε ετών της περιόδου 2015-2019. Η κατάταξη των 20 πρώτων χωρών του πλανήτη σύμφωνα με το δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης φαίνεται στο παρατιθέμενο πίνακα. Σε άλλους πίνακες φαίνεται η κατάσταση των χωρών BRICS καθώς και των Βαλκανικών χωρών. Τα στοιχεία της πρόσφατης έκθεσης του ΟΗΕ αναφέρονται στη περίοδο 2019-2020.
ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ 20 ΠΡΩΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΔΕΙΚΤΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΧΩΡΑ ΚΑΤΑΤΑΞΗ
Ελβετία 1η
Νορβηγία 2η
Ισλανδία 3η
Χονγκ-Κονγκ 4η
Αυστραλία 5η
Δανία 6η
Σουηδία 7η
Ιρλανδία 8η
Γερμανία 9η
Ολλανδία 10η
Φινλανδία 11η
Σιγκαπούρη 12η
Βέλγιο 13η
Νέα Ζηλανδία 14η
Καναδάς 15η
Λιχτενστάιν 16η
Λουξεμβούργο 17η
Αγγλία 18η
Ιαπωνία 19η
Νότια Κορέα 20η
ΗΠΑ 21η
Ελλάδα 33η
Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ BRICS
[Brazil-Russia-India-China-South Africa]
ΧΩΡΑ ΚΑΤΑΤΑΞΗ
ΡΩΣΙΑ 52η
ΚΙΝΑ 79η
ΒΡΑΖΙΛΙΑ 87η
ΝΟΤΙΑ ΑΦΡΙΚΗ 109η
ΙΝΔΙΑ 132η
Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ
ΧΩΡΑ ΚΑΤΑΤΑΞΗ
ΤΟΥΡΚΙΑ 48η
ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΟ 49η
ΡΟΥΜΑΝΙΑ 52η
ΣΕΡΒΙΑ 63η
ΑΛΒΑΝΙΑ 67η
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 68η
ΒΟΣΝΙΑ-ΕΡΖΕΓΟΒΙΝΗ 74η
ΒΟΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 78η
Από τους παρατιθέμενους πίνακες και από τα δεδομένα της έκθεσης του ΟΗΕ συμπεραίνομε ότι:
1. Στις 10 πρώτες θέσεις της κατάταξης περιλαμβάνονται 8 Ευρωπαϊκές χώρες από τις οποίες οι 4 είναι Σκανδιναβικές (Νορβηγία, Ισλανδία, Δανία, Σουηδία). Η 5η Σκανδιναβική χώρα η Φινλανδία βρίσκεται στην 11η θέση.
2. Στις 20 πρώτες θέσεις περιλαμβάνονται 13 Ευρωπαϊκές χώρες ενώ στις 30 πρώτες θέσεις βρίσκονται 20 Ευρωπαϊκές χώρες.
3. Η Ελλάδα καταλαμβάνει τη 33η θέση ενώ 2 χρόνια πριν είχε τη 32η θέση. Το 2015 – δηλαδή 5 χρόνια πριν – είχε την 31η θέση.
4. Η Ελλάδα έχει υψηλότερο δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης σε σχέση με τη Τουρκία και τις Βαλκανικές χώρες. Έχει επίσης μεγαλύτερο δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης από τις χώρες BRICS.
5. Είκοσι-δύο (22) Ευρωπαϊκές χώρες έχουν υψηλότερο δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης από την Ελλάδα.
Το πλέγμα των πολλαπλών καταστάσεων αβεβαιότητας που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και μας περιβάλλει:
1. Οι συνήθεις καταστάσεις αβεβαιότητας που ανέκαθεν αντιμετωπίζαμε,
2. Οι καταστάσεις αβεβαιότητας που σχετίζονται με τις επικίνδυνες πλανητικές αλλαγές στη εποχή του ανθρωπόκαινου,
3. Οι καταστάσεις αβεβαιότητας που σχετίζονται με την έντονη πόλωση μεταξύ και εντός των χωρών (κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές),
4. Οι καταστάσεις αβεβαιότητας που σχετίζονται με την υλοποίηση των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των σημερινών προκλήσεων.
Στο κείμενο αυτό έγινε προσπάθεια να σκιαγραφηθούν τα σημαντικότερα σημεία της πρόσφατης έκθεσης του ΟΗΕ για την ανθρώπινη ανάπτυξη στο μέτρο βέβαια που επιτρέπει το μέγεθος του. Για περισσότερες πληροφορίες θα πρέπει ο αναγνώστης να ανατρέξει στο πλήρες κείμενο της έκθεσης.
* Ο Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς
είναι Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
