Είναι γεγονός ότι η ελιά είτε στην άγρια ή στην καλλιεργήσιμη μορφή της ήταν ανέκαθεν σημαντικό μέρος της ελληνικής χλωρίδας, ήδη από τα αρχαία χρόνια και έτσι καταλαμβάνει ένα μερίδιο στη συλλογική συνείδηση και φαντασία των Ελλήνων αλλά και των υπόλοιπων μεσογειακών λαών.
Στην πρώτη εικόνα βλέπουμε ένα γνωστό επεισόδιο από τα πάθη του Ιησού, τον Ιησού στο Όρος των Ελαιών του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ο οποίος γεννήθηκε στον Χάνδακα το 1544 και πέθανε στο Τολέδο της Ισπανίας το 1614. Το έργο είναι λάδι σε καμβά του 1600-1607, 108Χ76 εκ. και βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Ηνωμένου Βασιλείου στο Λονδίνο. Ο Ελ Γκρέκο όπως έμεινε γνωστός ο Θεοτοκόπουλος έμαθε να ζωγραφίζει στην Κρήτη αλλά το 1566 πήγε στη Βενετία όπου επηρεάστηκε από το εικαστικό κλίμα της Γαληνοτάτης και τον μανιερισμό, τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις και τον ειδικό και ενίοτε εκκεντρικό χειρισμό του χώρου και της ανατομίας των φιγούρων που πρωταγωνιστούν σε αυτόν. Μετά τη Βενετία, ο Θεοτοκόπουλος μετακόμισε στη Ρώμη και το 1576 μετακόμισε στην Ισπανία όπου και εγκαταστάθηκε μέχρι το θάνατό του. Το χρώμα και η πινελιά του είναι πολύ προσωπικά, καθώς εισάγουν τολμηρές ανατομικές καινοτομίες προάγοντας τη λεγόμενη επιμήκυνση της ανθρώπινης φιγούρας και αγνοώντας επιδεικτικά την απαίτηση για αληθοφάνεια στο χώρο και τη γραμμική προοπτική της Ιταλικής Αναγέννησης. Ο Ιησούς εμφανίζεται προσευχόμενος στο Όρος των Ελαιών πριν από τη σύλληψη και την σταύρωσή του. Η παρουσία του είναι σύμφωνη με τις περιγραφές στα Ευαγγέλια κατά Ματθαίου, κατά Λουκά και κατά Μάρκου αλλά και με την παραδοσιακή Ευρωπαϊκή εικονογραφία του θέματος στην ζωγραφική. Χαμηλά και αριστερά στον πίνακα βλέπουμε τις φιγούρες του Ιωάννη και του Ιάκωβου που κοιμούνται ο ένας απέναντι από τον άλλο και του Πέτρου που κοιτά προς τα δεξιά. Το όρος των ελαιών σηματοδοτείται μόνο από δύο μικρά ελαιόδεντρα, βαριά κλαδεμένα τα οποία κρύβουν τα σκοτεινά ρήγματα με τα οποία σημαίνεται η γη, ζοφερή και παράλογη, εφήμερη και σκοτεινή, ο τόπος που καταδικάζει σε θάνατο το γιο του Θεού ο οποίος ήρθε για να σώσει τον κόσμο . Αντίθετα από πάνω αριστερά εμφανίζεται ο άγγελος του Κυρίου κρατώντας ένα δισκοπότηρο και λούζει με φως τη σκηνή και τον ίδιο τον Ιησού που βρίσκεται γονατιστός σε στάση προσευχής και ο θεατής τον φαντάζεται ήδη να προφέρει τα λόγια που του αποδίδονται από το Ευαγγέλιο του Λουκά (22:42): «Πατέρα, εάν θέλης να απομακρύνης από εμέ το πικρόν τούτο ποτήριον του θανάτου, απομάκρυνε το, πλην όμως ας μη γίνη το θέλημά μου, αλλά το ιδικόν σου θέλημα.” Κάτω δεξιά μια ομάδα άτακτα συντεταγμένων στρατιωτών πλησιάζει και στο βάθος υπό το φεγγαρόφως μόλις που αχνά διακρίνεται η Ιερουσαλήμ. Ο φωτισμός της σκηνής λαμβάνει χώρα με λευκές πινελιές σε όλη την επιφάνεια του πίνακα επιβεβαιώνοντας τον αυθαίρετο και απόκοσμο φωτισμό της σκηνής. Οι ανθρώπινες φιγούρες και τα πράγματα έχουν ξαφνικά χάσει το βάρος και την υπόστασή τους και μακριές, σπασμένες και διακεκομμένες πινελιές καθορίζουν το ιδιαίτερα ανακριβές περίγραμμά τους. Οι μορφές που αναδύονται μέσα από το ημίφως και η αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς, όπως και οι απότομες αλλαγές σε κλίμακα, όλα συμβάλουν στη δραματική ένταση της σκηνής και στην ατμόσφαιρα που είναι τόσο βαριά και πλήρης με κακούς οιωνούς. Ο Ελ Γκρέκο ζωγράφισε διάφορες εκδοχές του θέματος αυτού από τα 1580 κι έπειτα σε δύο φορμάτ, πρώτα οριζόντια και κατόπιν μετά το 1600 κάθετα όπως στην περίπτωση του έργου που βλέπουμε στη 2η εικόνα, από την Πινακοθήκη Καλών Τεχνών της Αργεντινής. Υπάρχουν τουλάχιστον έξι εκδοχές ή παραδείγματα του έργου αυτού και η μία που βρίσκεται στην εκκλησία της Αγίας Μαρίας της Andujar στην Jaen (λάδι σε καμβά, 169Χ112 εκ) θεωρείται από τις καλύτερες και ίσως από τις πρώτες του είδους. Ο Ελ Γκρέκο αναπαράστησε όλους τους χαρακτήρες σε όλες τις εκδοχές χρησιμοποιώντας μια παρόμοια διάταξη και ίδιες στάσεις. Χειρίστηκε επίσης με ανάλογο τρόπο το χώρο, την ανατομία, το ρουχισμό, το χρώμα και το φως. Στις κάθετες εκδοχές ο χώρος ανταποκρίνεται σε ένα πιο φυσικό ιδεώδες παρά την αποσπασματικότητα και την ασυνέχειά του. Στις κάθετες εκδοχές η ομάδα των αποστόλων είναι μεγαλύτερη σε μέγεθος και καταλαμβάνει ολόκληρη τη χαμηλή περιοχή του πίνακα. Η ελιά έχει βαριά κλαδευτεί, έχει σχεδόν πληγωθεί θανάσιμα, αλλά μικροί βλαστοί φρέσκοι φυτρώνουν δηλώνοντας ότι η ανάσταση θα επιτευχθεί και η πίστη θα παραμείνει. Η κομμένη ελιά είναι και μια αλληγορία για τον Πέτρο και τη μετάνοιά του, ένα θέμα που ήταν ιδιαίτερα προσφιλές στον καλλιτέχνη αλλά και σε όλη την πορεία της εκκλησιαστικής Αντιμεταρρύθμισης που έδινε τόσο μεγάλη έμφαση στη μετάνοια και στην επιστροφή στη μητέρα εκκλησία. Το έργο αγοράστηκε στη Μαδρίτη το 1908 όταν ο Μανουέλ Κόσιο δημοσίευσε την μονογραφία του για τον Ελ Γκρέκο που ήταν κομβική για την επιστημονική μελέτη της ζωής και της δουλειάς του ζωγράφου. Το 1962 δημοσιεύτηκε από τον Harold Wethey ο πιο σημαντικός κατάλογος των έργων του Ελ Γκρέκο ο οποίος περιλαμβάνει την Προσευχή στο Όρος των Ελαιών, παρά κάποιες επιφυλάξεις που είχαν διατυπωθεί αναφορικά με το πόσο οι μαθητές του εργαστηρίου του Ελ Γκρέκο είχαν μια παρέμβαση στη σύνθεση. Αν και το έργο είναι υπογεγραμμένο, σήμερα μόνο λίγα, και ατελή γράμματα σώζονται από την επιφάνεια του έργου που είχε υποστεί βλάβες στο σημείο εκείνο της υπογραφής. Τόσο ο August Mayer το 1928 όσο και ο Juan Corradini που αποκατέστησε το έργο το 1957 υποδεικνύουν την ύπαρξη της υπογραφής με το όνομα του καλλιτέχνη στα ελληνικά: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Βλέπε www.bellasartes.gob.ar/en/collection/work/2659, ανάκτηση 17/6/2021)
Βλέπουμε στο έργο αυτό πώς η ελιά συμβάλλεται με τη γη και αντιπαρατίθεται προς τον ουρανό. Πώς ακόμα η ελιά γίνεται φορέας ελπίδας και σύμβολο πίστης και πώς συνεχίζει να έχει μια κυρίαρχη θέση στη συνείδηση αλλά και στο ασυνείδητο των Ελλήνων.
