Η Ελληνική Καμάρα*

Η Ελληνική Καμάρα είναι λίθινη μονότοξη γέφυρα που βρίσκεται στο φαράγγι του Αρμυρού. Τη συναντάμε στο 28ο χλμ. της Εθνικής οδού Ρεθύμνου – Χανίων ¹, νότια της νεώτερης γέφυρας του Εθνικού Δρόμου που έχει κατασκευαστεί σε αυτό το σημείο.

Στις βιβλιογραφικές αναφορές τη συναντάμε με την ονομασία “Καμάρα” ή “Ελληνική Καμάρα”, όπου το επίθετο Ελληνική δείχνει ότι υπήρχε η δοξασία ότι πρόκειται για αρχαία ελληνική γέφυρα. Η αρχαιολόγος Μαρία Βλαζάκη αναφέρει ότι «η γέφυρα είναι έργο των κλασικών χρόνων, που έγινε στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος ομαλοποίησης των κρητικών δρόμων της εποχής» ².
Η γέφυρα έχει μήκος στη βάση της 11.20 μ., μέγιστο ύψος από την κοίτη του ποταμού 6.80 μ. και πλάτος στο μέσον της 4.25 μ. Τα βάθρα της είναι θεμελιωμένα στις χωμάτινες παρειές της κοίτης του ποταμού, κατασκευασμένα από λαξευτό ασβεστόλιθο και είναι επιχρισμένα. Το τόξο είναι καλοσχηματισμένο, κατασκευασμένο με λαξευτούς, κανονικούς ασβεστόλιθους, παρουσιάζει όμως αρκετές ζημιές όπως αποκολλήσεις, ρωγμές και σπασίματα λίθων. Το κατάστρωμα είναι στρωμένο με μεγάλους ακανόνιστους λίθους από τον ποταμό και έχει σε πολλά σημεία καταστραφεί. Το ίδιο ισχύει και για τα στηθαία που είναι χτισμένα με ακανόνιστους ασβεστόλιθους και έχουν σημειακά καταπέσει.
Σύμφωνα με τον περιηγητή Μιχαήλ Δέφνερ, η γέφυρα κατασκευάστηκε κατά τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους, αλλά αργότερα παρασύρθηκε από το ποτάμι και επισκευάσθηκε. Ετσι υποθέτουμε ότι το γεφύρι που βλέπουμε σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό μεταγενέστερο. Στο ανατολικό βάθρο, κατάντη παρατηρείται έλλειψη επιχρίσματος και η λιθοδομή είναι από αργούς ακανόνιστους λίθους, σημάδια πιθανής ακόμη μεταγενέστερης επισκευής. Η θέση της γέφυρας -πάνω στον παλιό οδικό άξονα Χανίων Ρεθύμνου- καθώς και το γεγονός ότι επρόκειτο για αρχαία κατασκευή, έκαναν πολλούς περιηγητές, ιστορικού και γεωγράφους να την αναφέρουν.
Στη Χωρογραφία του Ι. Νουχάκη, όπου καταγράφονται όλοι οι ποταμοί της Κρήτης αναφέρεται: Βρυσιανό ή Μπούτακας ποτ. […] Ζεύγνυται δια μεγάλης λιθοκτίστου γέφυρας καλούμενης “Ελληνικής Καμάρας” ³.
Επίσης ο G. Gerola τοποθετεί τη γέφυρα στην αρχαία εποχή: Στην κλασική αρχαιότητα θα πρέπει αντίθετα να αποδοθεί η Ελληνική Καμάρα στη Masa (Bicorne) που αναφέρει και ο Μπουοντελμόντι 4. Οι περισσότεροι από τους περιηγητές στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας περνούν από τη γέφυρα και την αναφέρουν. Ετσι ο Spratt γράφει: Το μόνο αξιοθέατο στην περιοχή είναι τα ερείπια μιας θαυμάσιας και γραφικής ελληνικής γέφυρας, περίπου 3-4 μίλια μέσα στο φαράγγι του Αλμυρού στον δρόμο για τα Χανιά…5.
Επίσης ο Pashley αναφέρει: Κατηφορίσαμε προς την πεδιάδα από ένα πετρώδες μονοπάτι. Αφού προσπεράσαμε μια πλούσια πηγή που λέγεται Ασπρο Νερό φτάσαμε στην Ελληνική Καμάρα 6.
Οι Γάλλοι Bonneval και Dumas, αξιωματικοί του Γαλλικού Στρατού, σε μυστική έκθεση του 1784 σημειώνουν: Στρεφόμαστε λίγο προς τα δεξιά, για να περάσουμε ένα πολύ μεγάλο ρυάκι, πάνω σε μια πέτρινη γέφυρα, η οποία φαίνεται πολύ παλιά από το κόψιμο των λίθων, τις ωραίες καμπύλες του τόξου και το είδος του χτισίματος χωρίς κονίαμα 7.
Ο Ενετός μηχανικός Francesco Basilicata στην αναφορά που υπέβαλε για το νησί και τις οχυρώσεις του, το 1630, αναφέρει: Είναι ένας άλλος ποταμός που καμιά φορά ενώνεται με τον παραπάνω Αρμυρό, που λέγεται Καμάρα από μια αρχαία γέφυρα από την οποία περνά κανείς για να πάει στον δρόμο προς τα Χανιά 8. Ο ίδιος είχε ήδη από το 1618 παρουσιάσει τη θαυμάσια χαρτογραφία του για το νησί όπου στον Χάρτη με θέμα την παραλία του Αλμυρού αναγράφει “CAMARA E” για να επισημάνει τη θέση της γέφυρας 9.
Η παλαιότερη ωστόσο αναφορά στη γέφυρα γίνεται από τον Φλωρεντινό ιερωμένο Χριστόφορο Μπουοντελμόντι, που περιόδευσε στην Κρήτη το 1415 και έγραψε: Επειτα, εγκαταλείποντας αυτόν τον τόπο και παραπλέοντας τους βράχους, βλέπομε σε μικρή απόσταση το ρεύμα της Κεφαλόβρυσης. Στην εκβολή του χαιρετούμε ένα μικρό νεόκτιστο εκκλησάκι κοντά στα νερά. Τα βήματά μου με φέρνουν σε μια καλλιεργημένη πεδιάδα ως τη στιγμή που συναντώ μια πολύ αρχαία πέτρινη γέφυρα 10.
Ο περιηγητής Μιχαήλ Δέφνερ, που επισκέφθηκε την Κρήτη τον Μάιο του 1918, πέρασε από την Ελληνική Καμάρα πηγαίνοντας από τις Βρύσσες στη Γεωργιούπολη, οπότε και έγραψε: Αφού εφύγαμε λοιπόν από τες Βρύσσες, απαντήσαμεν ύστερα από λίγα λεπτά προς τα δεξιά μας την Ελληνική Καμάρα. Αυτή είναι γέφυρα μονότοξος, κτισμένη κατά τους Ελληνορωμαϊκούς χρόνους με ογκόλιθους χωρίς λάσπη. Από την αρχαίαν αυτήν γέφυραν σώζονται ακόμη δεξιά και αριστερά τα δύο βάθρα του τόξου εις ύψος τριών περίπου μέτρων και εις 7-8 οριζόντιους σειράς (δόμους). Το επάνω μέρος της γέφυρας αυτής, αφού το πήρε μια φορά το ποτάμι, το ξανάκτισαν οι μεταγενέστεροι με το παλαιόν υλικό και με λάσπη από άμμο του ποταμού και ασβέστη.
Κατά την επιστροφή από τη Γεωργιούπολη στις Βρύσσες, ο Δέφνερ σταματά, φωτογραφίζει τη γέφυρα, την περιγράφει και αναφέρεται στους μύθους γύρω από τη θεμελίωσή της: Στις 9 (η ώρα) εφτάσαμε στην Ελληνική Καμάρα. Απ’ αυτήν επεράσαμε και την πρώτην ημέρα, όταν με το ταχυδρομικό αμάξι επηγαίναμε από τα Χανιά στη Γεωργιούπολη, τότε όμως δεν είχαμε καιρό ούτε να την φωτογραφήσουμε, ούτε τα μέτρα να πάρωμεν. Αυτή τη φορά την εφωτογραφήσαμε γρήγορα. Ιδού και τα μέτρα του γεφυριού: Κάτω το άνοιγμα του τόξου είναι μ.11,10, το ύψος του τόξου από την κοίτην του ποταμού μ. 8,40, το πάχος του τείχους μ. 4,80. Τα αγκωνάρια των κάτω σειρών (δομών) έχουν μήκος μ.1,35 και ύψος (πάχος) μ. 0,65, των ανωτέρων μήκος μ.1,20 και πάχος 0,50. Προηγουμένως είπα ότι τα δύο βάθρα των τόξων σώζονται ακόμη εις ύψος 3 περίπου μέτρων και εις 7-8 σειράς, και ότι το επάνω μέρος της γέφυρας, αφού το πήρε μια φορά το ποτάμι, το ξανάκτισαν οι μεταγενέστεροι με το παλαιόν υλικόν και με λάσπη από ασβέστη και άμμο του ποταμού ενώ αρχικώς ήτο κτισμένη από ογκόλιθους χωρίς λάσπη. Δια πολλές αρχαίες γέφυρες ο λαός διέσωσε την παράδοσιν, πως στην αρχή δεν ήτο δυνατόν να στερεωθούν τα θεμέλια, και όσα εκτίζανε την ημέρα, εγκρεμνίζονταν το βράδυ. Ως που μια φορά διάβηκεν ένα πουλάκι, έκατσεν αντίκρυ στο ποτάμι και κελαϊδούσε με ανθρώπινη λαλίτσα:
Αν δεν στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει,/ και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,/ παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα/ πώρχεται αργά τ’ αποταχύ, και πάρωρα το γιώμα.
Αυτοί οι στίχοι είναι παρμένοι από το πανελλήνιον τραγούδι του γεφυριού της Αρτας. Παραλλαγαί αυτού του τραγουδιού σώζονται δια πολλά γεφύρια, λ.χ. του Σπερχειού, του Πηνειού κλπ. Και δια την Ελληνικήν Καμάραν υπάρχει τέτοια παράδοσις, τέτοιο τραγούδι. Το άκουσεν ο φίλος Σπυρ. Βαρδάκης από χωρικόν του Μπρόσνερου στα 1906 και μου το ανακοίνωσε, δυστυχώς όμως λείπουν κάμποσοι στίχοι. Ας σώσω τουλάχιστον τους σωθέντας.
Οντε ν’ εθεμελιώνανε την ελληνική καμάρα/ ουλιμερίς τη χτίζανε κι από βραδύς εχάλα./ Από κεια πουλιά περάσανε και γλυκοκελαϊδούσα:/ “Ετού καμάρα δε στέκεται μουδέ θεμέλιο κάνει,/ όξω ανέ (εκτός εάν) βάλη ο πρωτομάστορας θεμέλιο τη γυναίκα του”./ Κι ο μάστορας ως τάκουσε, πολλά του βαροφάνη/ Πάει και βρίσκει τηνε και ζύμων αφράτο παξιμάδι.
…
Αφες κερά το ζυμωτό και βρες ρούχα να βάλεις,/ γιατί σε ζουγραφήσανε θεμέλιο τση καμάρας.
…
Κούνια μου, κούνιε το παιδί, κούνια, νανάριζέ το,/ και συ καλή γειτόνισσα, άμε ξετύλιξέ το.
…
Οι όρθες (όρνιθες) τρώνε το ψωμί κι οι σκύλοι το παιδί τση.
…
Αφήστε με να σας ειπώ αν είναι τρία λόγια:/ “Τρεις αδελφήδες είμαστε κι οι τρεις μας κακομοίρες,/ η μια επήγε από φωθιά, η γι’ άλλη από πηγάδι/ κι εγώ το κακορίζικο θεμέλιο τση καμάρας./ Πάρε, τριγώνι, ωμορφιά και συ, παγώνι, κάλλη/ Και συ, το σφακολούλουδο, πάρε την ωμορφιά μου,/ Και συ, το ξενικόσταρο, πάρε τα τα μαλλιά μου,/ να μην τα πάρει άλλη καμμιά, να ‘χει τα βάσανά μου.
…
Ο γ’ εις τση ‘χτύπα με πηλό κι άλλος με το χαλίκι,/ κι ατός του ο πρωτομάστορας με το βαρύ πελέκι”.
…
Ετσι έγινε δυνατό να θεμελιωθεί το γιοφύρι αυτό. Λέγουνε δε, πως από τον καιρό που εθεμελιώθη το γιοφύρι τούτο, το τρυγώνι είναι όμορφο, το παγώνι έχει κάλλη, το άνθος της σφάκας (της πικροδάφνης) είναι ωραίο και το ξενικόσταρο (το αραποσίτι) έχει ξανθιά και σγουρά μαλλιά 11.
Επί Τουρκοκρατίας το γεφύρι έγινε θέατρο μαχών, όπως αναφέρει στη Γεωγραφία του ο Ε. Λαμπρινάκης: Οι κάτοικοι (του Βάμου) υδρεύονται εκ δεξαμενών και του ποταμού Βρυσσών (Κεφαλοβρύσια) απέχοντος ώραν, επί της γέφυρας (Ελληνική Καμάρα) του οποίου οι Κρήτες επολιόρκησαν τους Αιγυπτίους και αιχμαλώτισαν 4 χιλιάδες το 1866 (31 Αυγούστου) 12.
Σήμερα η Ελληνική Καμάρα έχει εγκαταλειφθεί και αφεθεί στην τύχη της. Ο χρόνος, το ποτάμι και τα φυτά, που ριζώνουν στους αρμούς, τη φθείρουν σιγά σιγά και ανεπανόρθωτα.

*Κεφάλαιο από το βιβλίο ‘’Τα λίθινα γεφύρια του νομού Ρεθύμνου’’, Αριστόδημος Λ. Χατζηδάκης και Ζωή Ι. Εύδου, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος Τμήμα Δυτικής Κρήτης, Ρέθυμνο 2003.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η Ελληνική Καμάρα ανήκει στο νομό Χανίων. Κρίθηκε ωστόσο σκόπιμο να αναφερθεί σε αυτή την εργασία λόγω της σπουδαιότητάς της και της ανάγκης που υπάρχει, πιστεύουμε για την ανάδειξή της.
2. Μαρία Βλαζάκη, Ο Νομός Χανίων μέσα από τα μνημεία του, Αθήνα 1996, 49.
3. Ιωάννης Εμμ. Νουχάκης, Κρητική Χωρογραφία, Αθήνα 1903, 48.
4. G. Gerola, I. Monumenti Veneti Dell’ Isola Di Creta, Venezia 1932, τομ. IV, 80.
5. Captain T.A.B. Spratt, Travels and researches in Crete, London, John Van Voorst, Paternost Row, 1865, tom. 2, 126.
6. Robert Pashley, Ταξίδια στην Κρήτη, Ηράκλειον Κρήτης 1991, τομ. Α’ 72.
7. Philippe de Bonneval – Mathiene Dumas, Αναγνώριση της Νήσου Κρήτης, Μια ανέκδοτη μυστική έκθεση του 1783, Ρέθυμνο 2000, 58.
8. Στέργιος Σπανάκης, Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, Ηράκλειο 1969, τομ. 5, 36.
9. Francesco Bassilicata, Το Βασίλειον της Κρήτης – Crete Regnum 1618, Ηράκλειον 1994.
10. Χριστόφορος Μπουοντελμόντι, Ενας γύρος της Κρήτης στα 1415, Ηράκλειο 1983, 54.
11. Μιχαήλ Δέφνερ, Οδοιπορικαί εντυπώσεις από την Δυτικήν Κρήτη, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, αρ. 49, 77-80.
12. Ε. Λαμπρινάκης, Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυμνο 1890, 42.

Οι λίθινες γέφυρες και η σημασία τους

«Οι λίθινες γέφυρες είναι ασφαλώς ένα μέρος της τεχνικής και πολιτιστικής κληρονομιάς που έχουν μέχρι σήμερα συγκεντρώσει ελάχιστο ενδιαφέρον. Μονάχα τα τελευταία χρόνια και μετά τον κίνδυνο κατάρρευσης του περίφημου γεφυριού της Aρτας και τις εργασίες επισκευής που ακολούθησαν στράφηκε η προσοχή μας και σ’ αυτές». Με τα λόγια αυτά οι Αριστόδημος Χατζηδάκης και Ζωή Εύδου, ξεκινούσαν την εισαγωγή του βιβλίου τους, μέσα από το οποίο επιχειρούσαν να καταγράψουν τα γεφύρια του νομού Ρεθύμνου.
Πέρα από τις περιγραφές τους, στεκόμαστε στις επισημάνσεις που έκαναν οι συγγραφείς από τότε και παραμένουν – δυστυχώς – μέχρι σήμερα επίκαιρες.
Έγραφαν λοιπόν: «Τα λίθινα γεφύρια σαν τεχνικές κατασκευές ενσωματώνουν την τεχνογνωσία των δημιουργών τους και είναι μάρτυρες μιας ολόκληρης τεχνικής παράδοσης βασισμένης στη θολοδομία. Αποτελούν κατ’ εξοχήν έκφραση και κορυφαία δείγματα της παράδοσης αυτής.
Σαν τμήματα των δρόμων και φορείς αποκατάστασης της επικοινωνίας ανάμεσα στις ανθρώπινες κοινότητες έχουν ασφαλώς συμβολικό χαρακτήρα, που έχει αποτυπωθεί στη λαογραφική μας παράδοση.
Η θέση τους είναι μάρτυρας της οργάνωσης του χώρου που επέβαλε την κατασκευή τους, ξεχασμένων σήμερα δρόμων, ανταλλαγών και λειτουργιών.
Από τα Ρωμαϊκά χρόνια έχουμε το γεφύρι της Ελεύθερνας που έχει δομηθεί με το εκφορικό σύστημα πού μαζί με την «Ελληνική Καμάρα», στα σύνορα των Νομών Ρεθύμνου και Χανίων, αποτελούν σπάνια δείγματα Ρωμαϊκών γεφυρών στην Ελλάδα.
Από τη Βενετοκρατία έχουμε την κομψή γέφυρα του San Marco στον ποταμό Πλατανιά λίγο έξω από το Ρέθυμνο, που έχει καταγραφεί και φωτογραφηθεί από τον Gerola στις αρχές του 20ού αιώνα. Βενετσιάνικη ήταν πιθανότατα και η κατεστραμμένη σήμερα γέφυρα του Ατσιποπούλου, που τόσο εντυπωσίασε τους περιηγητές των περασμένων αιώνων με το περίεργο σχήμα της.
Από την Τουρκοκρατία και την Αιγυπτιακή Κατοχή έχουμε πολλά δείγματα γεφυρών που κατασκευάστηκαν είτε με μοναστηριακή πρωτοβουλία, όπως τα γεφύρια του Πρέβελη, είτε με λαϊκή, όπως η «Καμάρα του Μανουρά».
Υπάρχουν αρκετά δείγματα από τα τέλη του 19ου αιώνα που σχετίζονται με τα πρώτα Δημόσια Έργα στο νησί μας,την ψήφιση το 1881 από την Γενική Συνέλευση των Κρητών του πρώτου Νόμου περί Οδοποιίας και την πρόσκληση των πρώτων ξένων μηχανικών.
Υπάρχουν, τέλος, τα έργα της Υπηρεσίας Δημοσίων Εργων της Κρήτης που από τη δημιουργία της, το 1901, από την Κρητική Πολιτεία και με προεξέχουσα τη μορφή του μηχανικού Μιχάλη Σαββάκη, έδωσε λαμπρά έργα που χρησιμοποιούνται ακόμα, όπως τη γέφυρα των Ποταμών Αμαρίου (Καμάρα του Σίμα) και τη γέφυρα του Γαράζου πάνω στην παλαιά Εθνική Οδό Ρεθύμνου – Ηρακλείου.
Η ιστορική τεκμηρίωση,  δεν στάθηκε δυνατή για όλα τα γεφύρια που καταγράφηκαν. Και για την απλή φωτογραφική τεκμηρίωσή τους, όμως, συναντήσαμε πολλές δυσκολίες, μια που τα περισσότερα απ’ αυτά βρίσκονται σε πλήρη εγκατάλειψη. Τα ρέματα που κάποτε γεφύρωναν έχουν γίνει πολύ συχνά σκουπιδότοποι, η βλάστηση έχει καλύψει τα περισσότερα και η απότομη τοπογραφία δυσκολεύει συχνά και την απλή προσέγγιση. Αλλά ακόμα και ο εντοπισμός των γεφυριών αποτέλεσε ένα δύσκολο έργο, αφού τα περισσότερα είναι μακριά από τους σημερινούς οδικούς άξονες και η βασική πηγή πληροφοριών για την ύπαρξή τους και τη θέση τους υπήρξαν οι πληροφορίες των κατοίκων των γύρω χωριών και οι εφημερίδες της Κρητικής Πολιτείας, που αναφέρονται σε δημοπρατήσεις γεφυρών. Υπήρξαν επίσης πολλές γέφυρες τις οποίες δεν κατορθώσαμε να εντοπίσουμε, αν και είχαμε βρει αναφορές σε εφημερίδες, κυρίως της Κρητικής Πολιτείας».
Στο εισαγωγικό τους σημείο, οι συγγραφείς τόνιζαν επίσης: «Θεωρούμε επίσης απαραίτητο να γίνει κάποια μελέτη για την αποκατάσταση αλλά και ανάδειξη των γεφυριών αυτών. Έχουμε επίγνωση ύτι η ιστορική μας αναδρομή απλώς άνοιξε το θέμα της κατασκευαστικής μας ιστορίας και παράδοσης και ότι η μελέτη του θα απαιτήσει χρόνο και προσπάθεια πέρα από τις δυνατότητές μας.
Είναι εξαιρετικά επείγον, σε πρώτη φάση, να προστατευτούν τα γεφύρια αυτά από την περαιτέρω καταστροφή με τον καθαρισμό των γύρω χώρων, την απομάκρυνση της πυκνής βλάστησης που τα φθείρει, καθώς και την απαγόρευση ρίψης απορριμμάτων και μπαζών. Αυτό θα είναι προϋπόθεση ώστε σε δεύτερη φάση να γίνει η πληρέστερη μελέτη τους. Είναι επίσης σημαντικό να επισημανθούν κατάλληλα οι θέσεις τους, τόσο στους οδικούς χάρτες όσο και επί τύπου, ώστε να είναι επισκέψιμα από κάθε ενδιαφερόμενο, όπως αρμόζει σε κάθε τέτοιο δείγμα της τεχνικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς».