» Στα χρόνια της οικονομικής κρίσης
Η ενεργειακή φτώχεια δηλαδή η αδυναμία εξασφάλισης από ένα νοικοκυριό της απαραίτητης ποσότητας ηλεκτρικής ενέργειας και καυσίμων που απαιτούνται σε μία κατοικία για την αξιοπρεπή διαβίωση των ενοίκων αποτελεί ένα σύγχρονο πρόβλημα το οποίο συναντάται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας. Η τελευταία παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-2008 η οποία έπληξε ιδιαίτερα έντονα και την Ελλάδα έχει αυξήσει τον αριθμό των Ευρωπαίων και Ελλήνων που διαβιούν σε συνθήκες ενεργειακής φτώχειας. Αν και έχουν γίνει ορισμένες προσπάθειες για την αποτύπωση του φαινομένου αυτού στην Ελληνική περιφέρεια δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα στοιχεία για την έκταση της ενεργειακής φτώχειας στη Κρήτη. Σκοπός του σύντομου κειμένου που ακολουθεί είναι α) Η αποτίμηση της ενεργειακής φτώχειας στη Κρήτη, β) Η παρουσίαση των υπαρχουσών πολιτικών για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού στην Ελλάδα, και γ) Η παρουσίαση της δυνατότητας χρήσης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε κατοικίες της Κρήτης για τη μείωση του φαινομένου της ενεργειακής φτώχειας.
Ενεργειακή φτώχεια είναι η κατάσταση εκείνη κατά την οποία ένα νοικοκυριό δεν μπορεί να εξασφαλίσει την απαραίτητη ενέργεια στη κατοικία του [για φωτισμό, θέρμανση, ψύξη, παραγωγή ζεστού νερού, λειτουργία διαφόρων συσκευών και τη μετακίνηση του] λόγω του συνδυασμού διαφόρων παραγόντων που περιλαμβάνουν το χαμηλό του εισόδημα, το υψηλό κόστος της ενέργειας και της χαμηλής ενεργειακής αποδοτικότητας της κατοικίας του. Σε πολλές χώρες όταν ένα νοικοκυριό χρειάζεται να ξοδέψει πάνω από το 10% του ετήσιου εισοδήματος του σε ενεργειακές δαπάνες θεωρείται ενεργειακά φτωχό.
Το ποσοστό των Ελληνικών νοικοκυριών τα οποία διαβιούν σε συνθήκες ενεργειακής φτώχειας είναι υψηλό σύμφωνα με διάφορες μελέτες όπως φαίνεται στο πίνακα 1.
Τα νοικοκυριά που ζουν σε συνθήκες ενεργειακής φτώχειας έχουν πολλά προβλήματα όπως
1. Η ποιότητα της ζωής τους δεν είναι καλή,
2. Είναι πιο ευάλωτα σε προβλήματα υγείας τα οποία επιδεινώνονται σε μη κανονικές συνθήκες θερμοκρασίας ιδίως σε άτομα μεγάλης ηλικίας,
3. Τα σπίτια όταν δεν θερμαίνονται σωστά αναπτύσσουν μύκητες στους τοίχους και στην οροφή λόγω συμπύκνωσης υδρατμών με δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία των ενοίκων
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης έχει ευαισθητοποιηθεί και δραστηριοποιηθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια στο θέμα αντιμετώπισης της ενεργειακής φτώχειας. Στα πλαίσια αυτά έχει επανειλημμένως διοργανώσει ημερίδες για το θέμα αυτό στις εγκαταστάσεις της στο Κολυμπάρι Χανίων με προσκεκλημένους ομιλητές από Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς και Ιδρύματα (όπως το ίδρυμα Heinrich Boll Stiftung) με σημαντική εμπειρία και γνώση στα θέματα αυτά.
Η πρόσφατη οικονομική κρίση στην Ελλάδα
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του ’07-’08 είχε επώδυνες επιπτώσεις στην Ελλάδα η οποία υπέφερε για πολλά χρόνια από την οικονομική ύφεση. Τη περίοδο 2007-2018 το κατά κεφαλή Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) της χώρας μειώθηκε σημαντικά όπως φαίνεται στο σχήμα 1 [και παραμένει μέχρι σήμερα ακόμη χαμηλό σε σχέση με το 2008] ενώ η ανεργία αυξήθηκε σε πάνω από 20%. Ταυτόχρονα σημαντικός αριθμός νέων, συμπεριλαμβανομένων και πολλών εξειδικευμένων επιστημόνων, μετανάστευσαν σε άλλες χώρες αναζητώντας καλύτερη τύχη. Ταυτόχρονα οι τιμές των καυσίμων και της ηλεκτρικής ενέργειας (Η.Ε.) αυξήθηκαν σημαντικά αφενός λόγω φορολογικής επιβάρυνσης και αφετέρου λόγω αύξησης των τιμών του αργού πετρελαίου. Ο συνδυασμός της μεγάλης μείωσης των εισοδημάτων των πολιτών και της αύξησης των τιμών της ενέργειας και των ενεργειακών προϊόντων τη περίοδο της οικονομικής κρίσης είχε σαν αποτέλεσμα την αδυναμία μεγάλου αριθμού των συμπολιτών μας να προμηθευτεί τις απαραίτητες ποσότητες ενέργειας για τη κατοικία τους με αποτέλεσμα
Α) Να μην πληρώνουν τους λογαριασμούς Η.Ε.,
Β) Να καθυστερούν τη πληρωμή των λογαριασμών Η.Ε.,
Γ) Να συνδέονται παράνομα με το δίκτυο Η.Ε.,
Δ) Να σταματήσουν τη χρήση πετρελαίου θέρμανσης στη κατοικία τους και να χρησιμοποιούν άλλους πιο οικονομικούς τρόπους θέρμανσης της,
Ε) Να μην θερμαίνουν καθόλου τη κατοικία τους, και
ΣΤ) Να θερμαίνουν μόνο ορισμένα δωμάτια της κατοικίας τους.
Σχήμα 1. Κατά κεφαλή ΑΕΠ της Ελλάδας τη περίοδο 2007-2018 σε τρέχοντα δολάρια ΗΠΑ (Πηγή: Παγκόσμια Tράπεζα)
Η κατανάλωση ενέργειας στις κατοικίες
Οι κατοικίες καταναλώνουν ενέργεια για να καλύψουν τις ανάγκες τους για θέρμανση, ψύξη, φωτισμό, παραγωγή ζεστού νερού και λειτουργία διαφόρων ηλεκτρικών συσκευών. Οι κύριες ενεργειακές πηγές που χρησιμοποιούνται σήμερα σε κατοικίες στη Κρήτη περιλαμβάνουν:
1. Την ηλεκτρική ενέργεια του δικτύου (φωτισμό, θέρμανση, παραγωγή ζεστού νερού, ψύξη, λειτουργία ηλεκτρικών συσκευών(,
2. Το πετρέλαιο θέρμανσης (θέρμανση, παραγωγή ζεστού νερού),
3. Το ξύλο και τα προϊόντα του (θέρμανση, παραγωγή ζεστού νερού),
4. Την ηλιακή ενέργεια (παραγωγή ζεστού νερού και ηλεκτρικής ενέργειας), και
5. Το υγραέριο (μαγείρεμα, θέρμανση)
Από τις προαναφερόμενες ενεργειακές πηγές αυτές που προσφέρονται δωρεάν σε μία κατοικία είναι η ηλιακή ενέργεια και ορισμένες φορές το ξύλο. Για την εξασφάλιση των υπόλοιπων ενεργειακών πηγών το νοικοκυριό είναι υποχρεωμένο να δαπανήσει λιγότερα ή περισσότερα χρήματα. Η ενεργειακή κατανάλωση των κατοικιών στη Κρήτη, παρά το ήπιο κλίμα, είναι μεγάλη σε σχέση με την αντίστοιχη κατανάλωση άλλων χωρών με δυσμενέστερες κλιματολογικές συνθήκες. Αυτό οφείλεται στην ανεπαρκή θερμική μόνωση των κατοικιών της Κρήτης ιδιαίτερα αυτών που είχαν κατασκευασθεί πριν το 2010.
Η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στη Κρήτη
Η μείωση της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στη Κρήτη τη περίοδο αυτή δεν ήταν ανάλογη της μείωσης του κατά κεφαλή ΑΕΠ της χώρας. Όπως φαίνεται και στο σχήμα 2 η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στη Κρήτη μειώθηκε τη περίοδο 2007-2013 αλλά μέχρι το 2018 επανήλθε στα επίπεδα του 2008. Εκτός όμως από τις κατοικίες τα παρατιθέμενα στοιχεία περιλαμβάνουν και τη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας σε εμπορικά κτίρια και στη βιομηχανία. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης πολλά νοικοκυριά αύξησαν τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας στις κατοικίες τους (χρησιμοποιώντας για τη θέρμανση και τη ψύξη της είτε ηλεκτρικές σόμπες ή αντλίες θερμότητας-κλιματιστικά) ενώ μείωσαν τη χρήση πετρελαίου θέρμανσης.
Σχήμα 2. Κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στη Κρήτη τη περίοδο 2007-2018 σε γιγαβατώρες (GWh). Εκτός των κατοικιών περιλαμβάνεται και η ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνεται σε εμπορικά κτίρια και βιομηχανίες (Πηγή: ΔΕΔΔΗΕ).
Η κατανάλωση πετρελαίου θέρμανσης στη Κρήτη
Το πετρέλαιο θέρμανσης χρησιμοποιείται για τη παραγωγή θερμότητας σε κατοικίες και σε άλλα ιδιωτικά ή δημόσια κτίρια. Η μείωση της χρήσης του κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης ήταν μεγάλη στη Κρήτη όπως φαίνεται στο σχήμα 3 ενώ η ίδια τάση παρατηρήθηκε και σε άλλες περιφέρειες της χώρας. Τη περίοδο αυτή πολλοί εγκατέλειψαν τη χρήση πετρελαίου για τη θέρμανση των κατοικιών τους και στράφηκαν σε άλλους τρόπους θέρμανσης όπως με τη χρήση ξύλου και προϊόντων του (με σόμπες, τζάκια ή συστήματα κεντρικής θέρμανσης) ή με τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας (με αντλίες θερμότητας και ηλεκτρικές σόμπες). Άλλοι σταμάτησαν τελείως τη θέρμανση των κατοικιών τους ή θέρμαιναν μόνο ορισμένα δωμάτια της. Σε ορισμένες πολυκατοικίες σταμάτησε η συλλογική θέρμανση των διαμερισμάτων τους με πετρέλαιο και κάθε ιδιοκτήτης/ενοικιαστής επέλεξε είτε να θερμαίνει ατομικά το διαμέρισμα του με όποιο τρόπο επιθυμεί ή να μην το θερμαίνει καθόλου.
Σχήμα 3. Η κατανάλωση πετρελαίου θέρμανσης σε τόνους στη Κρήτη τη περίοδο 2007-2018 (Πηγή: Ελληνική στατιστική υπηρεσία).
Πολιτικές για τη μείωση της ενεργειακής φτώχειας στην Ελλάδα
Διάφορες πολιτικές για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας στην Ελλάδα εφαρμόζονται σήμερα οι οποίες είναι παρόμοιες με τις αντίστοιχες πολιτικές άλλων Ευρωπαϊκών χωρών. Αυτές στοχεύουν είτε στη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς των κατοικιών ή στην (οικονομική) ενίσχυση της ικανότητας του νοικοκυριού να προμηθευτεί την ενέργεια που χρειάζεται στη κατοικία του. Οι πολιτικές αυτές περιλαμβάνουν:
1. Μειωμένες τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας που προσφέρονται σε φτωχά και ευάλωτα νοικοκυριά,
2. Προστασία των ευάλωτων νοικοκυριών από τη διακοπή της σύνδεσης τους με το ηλεκτρικό δίκτυο,
3. Διευκόλυνση των ευάλωτων νοικοκυριών στη πληρωμή των λογαριασμών ηλεκτρικής ενέργειας,
4. Επιδότηση της αγοράς του πετρελαίου θέρμανσης,
5. Δυνατότητα εγκατάστασης φωτοβολταϊκών συστημάτων σε κατοικίες για τη παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνουν,
6. Επιδότηση/δανειοδότηση της επένδυσης συστημάτων εξοικονόμησης ενέργειας και συστημάτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε κατοικίες. Το ποσοστό επιδότησης/δανειοδότησης εξαρτάται από το ετήσιο εισόδημα του ωφελούμενου νοικοκυριού καθώς και από τη βελτίωση της ενεργειακής συμπεριφοράς της κατοικίας,
7. Ενημερωτικές και συμβουλευτικές υπηρεσίες.
Η δυνατότητα χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) σε κατοικίες στη Κρήτη για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας
Η παραγωγή ενέργειας σε μία κατοικία με ανανεώσιμες πηγές, όπως ενδεικτικά με τη χρήση ηλιακής ενέργειας ή βιομάζας, θεωρείται σαν μία αποτελεσματική μέθοδος άμβλυνσης της ενεργειακής φτώχειας ιδιαίτερα αφού το κόστος της ενεργειακής πηγής είναι είτε μηδενικό (ηλιακή ενέργεια) ή χαμηλό (βιομάζα). Με τον τρόπο αυτό μειώνονται οι δαπάνες ενός νοικοκυριού για τη κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της κατοικίας του. Η χρήση ΑΠΕ σε κατοικίες, παράλληλα με την άμβλυνση της ενεργειακής φτώχειας, συμβάλλει και στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής καθώς μειώνονται οι εκπομπές του άνθρακα στην ατμόσφαιρα λόγω της χρήσης ενέργειας σε αυτές. Πολλές ΑΠΕ αφθονούν στη Κρήτη και η χρήση τους σε κατοικίες έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση της χρήσης των ρυπογόνων ορυκτών καυσίμων. Οι τεχνολογίες τους είναι ώριμες, αξιόπιστες και οικονομικές ενώ χρησιμοποιούνται ευρύτατα σήμερα στα κτίρια, στη γεωργία και στη βιομηχανία. Για όλους αυτούς τους λόγους η πολιτεία επιδοτεί σήμερα μέσω του ΕΣΠΑ τη χρήση τους σε κατοικίες, όπως γινόταν και τα προηγούμενα χρόνια, ενώ υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον των συμπολιτών μας για την ένταξη στο πρόγραμμα εξοικονόμησης ενέργειας σε κατοικίες. Οι ΑΠΕ των οποίων η χρήση ενδείκνυται σε κτίρια της Κρήτης παρουσιάζονται στο πίνακα 2.
Συμπεράσματα
Η ενεργειακή φτώχεια αποτελεί ένα σύνθετο και πολυδιάστατο κοινωνικο-οικονομικό πρόβλημα το οποίο πλήττει σημαντικό αριθμό (μη προνομιούχων) συμπολιτών μας. Το φαινόμενο αυτό έχει ενταθεί στη χώρα μας κατά τη διάρκεια της πολυετούς οικονομικής κρίσης ενώ εκφράζονται φόβοι για την επίταση του λόγω των οικονομικών επιπτώσεων του κορωνοιού. Συνεπώς θα πρέπει να ενταθούν και οι προσπάθειες για την άμβλυνση του τα προσεχή χρόνια.
Περισσότερες πληροφορίες για την ενεργειακή φτώχεια στη Κρήτη είναι διαθέσιμες στο άρθρο με τίτλο “Energy poverty during the era of economic crisis in the island of Crete, Greece” το οποίο υπογράφεται από τους Γιάννη Βουρδουμπά, Γιώργο Πλοκαμάκη και Αντιόπη Γιγαντίδου και το οποίο δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο διεθνές Αγγλόφωνο επιστημονικό περιοδικό “Journal of Business and Social Sciences Review” τεύχος 1(4), σελ. 18-28, 2020.
