Οι ενετικές οχυρώσεις – μνημεία της πόλης των Χανίων

Α) ΕΡΕΥΝΑ – ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Σήμερα, παρότι υπάρχουν μεγάλες τεχνικές δυνατότητες και θα μπορούσε εύκολα να πραγματοποιηθεί η αποκατάσταση των ενετικών οχυρώσεων και μνημείων της πόλης μας, εντούτοις προκύπτουν μεγάλες δυσκολίες ως προς το επίτευγμα αυτό και οι λόγοι είναι, πέραν του οικονομικού, η αλόγιστη και άναρχη οικιστική δόμηση που υπήρξε την τελευταία εκατονταετία και οι μεγάλες καταστροφές που επέφεραν οι ένοπλες συρράξεις και κυρίως οι τελευταίοι βομβαρδισμοί που υπέστη η περιοχή των Χανίων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και το αντιφατικό νομικό πλαίσιο, η έλλειψη μιας ισχυρής βούλησης εκ μέρους της πολιτείας για ολοκλήρωση προς την κατεύθυνση αυτή.

Κίνητρο της έρευνάς μας αποτελεί το ενδιαφέρον και η προσπάθεια των αρμόδιων αρχών, που έχει επιδειχθεί τα τελευταία χρόνια, για αναστήλωση και αποκατάσταση των μνημείων και των περιμετρικών οχυρώσεων της παλιάς πόλης μας, καθώς και ο προβληματισμός, αν θα πρέπει να γκρεμιστούν τα υφιστάμενα κτίρια, οικοδομήματα που παρεμποδίζουν την υλοποίηση του έργου αυτού.
Η έρευνάς μας αποσκοπεί στο να υπάρξει κατανόηση από τις διισταμένες πλευρές, δηλαδή από όσους υποστηρίζουν ότι η ενέργεια αυτή είναι εφικτή και πραγματοποιήσιμη, έστω και με σημαντικό κόστος, και των όσων πάλι διατυπώνουν την αντίθετη άποψη ότι ένα τέτοιο εγχείρημα θα έβαζε σε απόλυτο κίνδυνο τη σημερινή μορφή της πόλης, οι δαπάνες θα ήταν ανυπολόγιστες και το όφελος μικρότερο της ζημιάς που θα υφίστατο το κοινωνικό σύνολο.
Στην έρευνα είμαστε υποχρεωμένοι να επιστρατεύσουμε την κατάλληλη βιβλιογραφία, τους απαραίτητους χάρτες και υπολογισμούς, που θα μας καταδείξουν πως ήταν τα οχυρωματικά έργα – μνημεία στην αρχική τους μορφή και στη συνέχεια τις αλλοιώσεις τις οποίες στο πέρασμα του χρόνου υπέστησαν.
Οφείλουμε να προβούμε σε επιτόπιες επισκέψεις, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις δυσκολίες που υπάρχουν, καθώς επίσης και σε ποια κατάσταση βρίσκονται τα σημερινά τείχη.
Τα συμπεράσματα τα οποία θα εκδοθούν θα είναι αποτελέσματα μιας μελέτης που θα στηρίζεται στο τι υπήρχε χθες και στο τι υπάρχει σήμερα.
Μια περιήγηση στις ενετικές οχυρώσεις – μνημεία θα μας αποκαλύψει, σε ποια σημεία η αποκατάστασή τους είναι έργο εύκολο και σε ποια σημεία είναι πολύ δύσκολο ή μάλλον απραγματοποίητο.

Β) ΠΡΩΙΜΗ ΦΑΣΗ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ CASTEL VECHIO

Η περίοδος της Ενετοκρατίας ξεκίνησε για την Κρήτη το 1204 με την Δ΄ Σταυροφορία, όπου η Μεγαλόνησος πέρασε στα χέρια των κατακτητών της Βασιλεύουσας υπό την ηγεσία του Βονιφάτιου του Μομφερατικού.
Ο διαμοιρασμός των κτήσεων της Δ΄ Σταυροφορίας μεταξύ Βενετών και Γενουατών ήταν δύσκολος και ήταν φυσικό και η Κρήτη να αποτελέσει «τo μήλον της έριδος» σε αυτή τη διαμάχη.
Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός θα εκχωρήσει τη Μεγαλόνησο στους Ενετούς έναντι αμοιβής 1.000 αργυρών μάρκων, πράγμα που ώθησε το 1206 τον Γενουάτη Enrico Pescatore, Κόμη της Μάλτας, να καταλάβει το νησί αλλά στη συνέχεια, το 1211, μετά από πενταετή πόλεμο με τους Ενετούς, ο επίδοξος κατακτητής θα αναγκαστεί να παραδώσει την Κρήτη στον Βενετό Δούκα Ιάκωβο Τιεπόλο με συνθηκολόγηση.
Για την Γαληνότατη Δημοκρατία το νησί θα πάρει την ονομασία Regno di Candia, Βασίλειο της Κρήτης, με ανώτατο πολιτικό διοικητή τον Δούκα, με έδρα το Ηράκλειο, και ανώτατο στρατιωτικό διοικητή τον Kapitano. Στις άλλες μεγάλες πόλεις του νησιού, Χανιά, Ρέθυμνο, Σητεία, θα εγκατασταθούν ρέκτορες με πολιτικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες, ενώ θα υπάρξει και ευρύτερη περιφερειακή κατάτμηση της Μεγαλονήσου σε καβαλαρίες.
Το 1252 οι Ενετοί, μετά από αθρόα άφιξη αποίκων της Γαληνοτάτης θα ανοικοδομήσουν το πάλαι Βυζαντινό τείχος, στο παραθαλάσσιο ύψωμα που δεσπόζει μπροστά στο λιμάνι, το Castel Vechio. Το Castel Vechio, όπως το ονόμασαν οι Βενετοί, είναι η νέα περιτειχισμένη οικιστική οργάνωση που αποτελείται από ένα φρούριο, το Καστέλλι με 13 πολεμικούς πύργους, τον Καθεδρικό Ναό «Duommo», το Palazzo του Rectora και τις πολυτελείς οικίες ευγενών και αξιωματούχων. Τον οικισμό διέσχιζε ένας κεντρικός δρόμος, το Corso που ταυτίζεται με τη σημερινή οδό Κανεβάρο. Το Corso είχε προσανατολισμό από τα δυτικά προς τα ανατολικά, ήταν συνδεδεμένο με τις δυο βασικές πύλες του Κάστρου και ταυτόχρονα χώριζε την εντειχισμένη πόλη σε δύο τμήματα, Βόρειο και Νότιο.
Η Κεντρική Πλατεία του Καστελλίου, σύμφωνα με την έκθεση Basilicata, συγκέντρωνε το ενδιαφέρον μιας και αποτελούσε το διοικητικό κέντρο και στο χώρο αυτό υπήρχε κρήνη της οποίας το υδραγωγείο έφερνε το νερό από απόσταση 4 χιλιόμετρα της περιοχής Γαρίπα, Περιβόλια.

Γ) ΝΕΑ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΑ ΕΡΓΑ
Έξω από τον οχυρωμένο λόφο του Καστελλίου αναπτύσσεται «η νέα πόλη», κάτι που οδήγησε τους Ενετούς στη συνέχεια να κατασκευάσουν νέα τείχη ως απόρροια επιτακτικής ανάγκης, μιας και η εξάπλωση των Οθωμανών, μετά την άλωση της Πόλης, 1453 στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής και της Μεσογείου έθετε σαν στόχο της και την κατάληψη της Κρήτης.
Το 1536 αρχίζουν τα μεγάλα έργα στην Κρήτη για την περίοδο της Ενετοκρατίας. Αρχικά χτίζεται ένα μεγάλος ορθογώνιος φρουριακός περίβολος με αναλημματικούς τοίχους και βαθειά τάφρο, σύμφωνα με το νέο προμαχωνικό σύστημα της εποχής εκείνης, το περίφημο Fronte Bastionato, το οποίο ήταν σε θέση να ανταποκριθεί στα νέα αμυντικά συστήματα μετά την επικράτηση της πυρίτιδας και των νέων πολυβόλων όπλων. Επικεφαλής του έργου είναι ο Βερονέζος μηχανικός Michele Sammichieli.
Το τείχος αυτό, σύμφωνα με την έκθεση Fr. Basilicata, περιλαμβάνει ευθύγραμμα τμήματα (Cortina) διακοπτόμενα από τέσσερις καρδιόσχημους προμαχώνες (baloardi) και παραπλεύρως επιπρομαχώνες (cavalieri) καθώς και μια Piatta Forma (δυναμική οχύρωση). Η κεντρική πύλη του φρουρίου βρίσκεται στο κέντρο της νότιας πλευράς και επειδή βλέπει στο δρόμο προς το Ρέθυμνο, ονομάζεται Porta Retimiotta. Δύο επιπλέον πόρτες υπάρχουν, μια στο βορειανατολικό τμήμα της Πόλης, με την ονομασία Porta Sabbionara που οδηγούσε στη σημερινή παραλία του Κουμ Καπί και μια δεύτερη στη δυτική πλευρά των τειχών, η Porta San Salvatore, παρακείμενη του Φρουρίου Φιρκά (Rivellino del Porto).
Ο Φιρκάς (Rivellino del Porto) ήταν στρατώνας, έδρευε στρατιωτικός διοικητής, o προβλεπτής, και στον ίδιο χώρο υπήρχαν αποθήκες πολεμοφοδίων αλλά και φυλακές για τους κρατούμενους.
Αναλύοντας τους προμαχώνες και επιπρομαχώνες των οχυρώσεων, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι στο βορειοδυτικό τμήμα υπάρχει ο προμαχώνας Griti ή San Salvatore με τον επιπρομαχώνα Santa Caterina. Στο δυτικό μέρος του τείχους, στο μέσον του, υπήρχε ο επιπρομαχώνας Priuli και στη νοτιοδυτική γωνία του τείχους δημιουργείτο ο προμαχώνας, με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα Lando, ή San Dimitri, ή Schiavo. Στο μέσο του Νότιου τμήματος, υπήρχε ο μεγάλος προμαχώνας Piatta Forma, βασικός ρόλος του οποίου, μαζί με τους επιπρομαχώνες τον Santa Maria και San Jovani, ήταν η φύλαξη της Κεντρικής Πύλης Porta Retimiotta καθώς και της νότιας πλευράς του τείχους. Στη Νοτιανατολική γωνία του φρουρίου ήταν ο προμαχώνας Santa Lucia (Αγίας Φωτεινής) με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα του. Στην συνέχεια το τείχος στρέφεται Βόρεια για να καταλήξει στην Porta Sabbionara ή Κουμ Καπισί, αν λάβουμε υπόψη την Τουρκική ονομασία, δηλ. Πύλη της Άμμου. Βόρεια της Πύλης υπάρχει ο προμαχώνας Sabbionara, ή Mocenigo, στην πρόσοψή του  φέρει το ανάγλυφο με το φτερωτό λέοντα του Αγίου Μάρκου, με τον ομώνυμο επιπρομαχώνα του.
Στη βραχώδη περιοχή που ακολουθεί προς τα Βόρεια και που η έκθεση Basilicata ονομάζει Λαγονήσι, οικοδομείται ο λιμενοβραχίονας που κλείνει το τείχος προς δυτικά και σχηματίζει το παλιό λιμάνι των Χανίων. Στη Βόρεια πλευρά του τείχους υπήρχε μια κρυφή μικρή πύλη, το ονομαζόμενο Πορτάκι, που εξυπηρετούσε στρατιωτικές ανάγκες.

Δ) ΠΛΑΤΕΙΕΣ «ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΟΛΗΣ»
Η θέση του νέου οχυρού περιβόλου των Ενετών σε σχέση με το παλαιό οχυρό στο Καστέλλι εξασφάλισε αρκετό χώρο, ώστε εντός των τειχών να διαμορφωθούν τέσσερις εντυπωσιακές πλατείες, της Σπλάντζιας, του Σαντριβανιού, των Αγίων Αναργύρων και του Κάτωλα.
Στην πλατεία της Σπλάντζιας υπήρχε υδραγωγείο που διατηρήθηκε μέχρι το 1915. Κυρίαρχο στοιχείο της πλατείας ήταν ο Ναός του Τάγματος των Δομηνικανών μοναχών του Αγίου Νικολάου.
Στο μέσον της πλατείας Σαντριβανιού, υπήρχε μεγαλοπρεπές μαρμάρινο αναβρυτήριο από το οποίο πήρε την ονομασία της, και στην Πλατεία των Αγίων Αναργύρων ανοίχτηκε πηγάδι που διατηρήθηκε μέχρι το 1850.
Η πλατεία του Κάτωλα πήρε την ονομασία της, επειδή στη μέση υπήρχε ένα μεγάλο άνοιγμα του κεντρικού υπονόμου που δεχόταν τα απόβλητα των σπιτιών και τα νερά της βροχής. Στο άνοιγμα αυτό επειδή έπεφταν κάτω όλα πήρε την ονομασία Κάτωλας. Κατά άλλη, ερμηνεία η λέξη προέρχεται από το ενετικό gatolo που δηλώνει οχετός. Η πλατεία του Κάτωλα ήταν πολυσύχναστη. Από αυτή γινόταν η έξοδος των κατοίκων της πόλης στην ύπαιθρο, καθώς και η είσοδος, μιας και η Κεντρική Πύλη Porta Retimiotta βρισκόταν εκεί κοντά.

Ε) ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ, ΦΑΡΟΣ, ΝΕΩΡΙΑ

Η απουσία φυσικού λιμανιού δημιούργησε προβλήματα στην πόλη των Χανίων και από πολύ νωρίς, τον 14ο αιώνα 1320-1356 εξιστορούνται προσπάθειες πραγματοποίησης λιμενικών έργων.
Το μεγάλο πρόβλημα όμως για το επίνειο της πόλης ήταν οι βόρειοι άνεμοι που το έπλητταν και η διαρκής προσάμμωση.
Τα βράχια, όμως στη βόρεια πλευρά σε μορφή σκοπέλου, ευνόησαν την κατασκευή λιμενοβραχίονα που το 1515 ενισχύθηκε με την κατασκευή τείχους «το κορδόνι» που έλεγαν οι παλιοί Χανιώτες. Στο μέσον του τείχους αυτού κατασκευάστηκε προμαχώνας με επάλξεις που ονομάστηκε του Αγίου Νικολάου, γιατί στο εσωτερικό του υπήρχε μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον ομώνυμο Άγιο. Το μικρό αυτό οχύρωμα είχε την ονομασία Κουλέ «πύργος», ενώ σήμερα είναι γνωστό με την ονομασία Fortezza. Σ’ αυτό τον προμαχώνα εκτελούνταν όλες οι θανατικές ποινές.
Ο Φάρος οικοδομήθηκε πάνω σε πυργοειδή βάση στην άκρη του λιμενοβραχίονα, απέναντι ακριβώς από το Φρούριο του Φιρκά. Το ενδιάμεσο διάστημα μεταξύ Φάρου και Φιρκά αποτελούσε το στόμιο του λιμανιού που έκλεινε με χοντρή αλυσίδα σε περίπτωση εχθρικής εισοβολής.

Ο Φάρος που βλέπουμε σήμερα είναι o Αιγυπτιακός και θυμίζει μιναρέ, γιατί κατασκευάστηκε την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840) στην Κρήτη.
Νεώρια (Arsenali) ήταν χώροι ναυστάθμου και ναυπηγείων τον 14ο-16ο αιώνα από όπου πήρε και το όνομά της η περιοχή. Τα Νεώρια αρχικά ήταν 17 στον αριθμό, αλλά σήμερα από αυτά διασώζονται μόνο 7. Η συγκεκριμένη περιοχή είναι γνωστή και με την ονομασία χιόνες, επειδή οι στέγες των προαναφερθέντων κτισμάτων ήταν καλυμμένες από μόλυβδο και από μακριά υπό το φως του ήλιου φαίνονταν, όταν έβρεχε, σαν να ήταν χιονισμένες.
Ξεχωριστό στο συγκρότημα των Νεωρίων είναι το μεγάλο Arsenali που υπήρξε οπλοστάσιο, πυριτιδαποθήκη, αργότερα και κατοικία του Ενετού αρμοστή.
Το 1599 ο ρέκτορας D. Gradenigo θεμελίωσε το συγκρότημα των ανατολικών νεωρίων στον προμαχώνα Sabbionara, το έργο συνέχισε ο B. Moro και το 1614 είχαν ολοκληρωθεί τα δυο, ενώ το τρίτο παρέμεινε ημιτελές, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κρήτη.
Ο Fr. Basilicata στην έκθεσή του το 1620 αναφέρει ότι στα Χανιά υπάρχουν 17 νεώρια καλοκατασκευασμένα και άλλα 5 πάνω στο Λαγονήσι που δεν έχουν αποπερατωθεί.
Τα Νεώρια ήταν χώροι στους οποίους οι Ενετοί απέσυραν τα πλοία τους, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, προκειμένου να τα επισκευάσουν ή να τα προστατέψουν. Ήταν οικοδομήματα μακρόστενα, θολοσκέπαστα, με αετωματική απόληξη. Βρίσκονταν στραμμένα στη θάλασσα και του κυρίως συγκροτήματος η βορινή πλευρά ήταν ανοικτή. Στη Νότια πλευρά ήταν η είσοδος των Νεωρίων όπως και οι φεγγίτες και τα παράθυρα που εξασφάλιζαν φωτισμό. Με το πέρασμα του χρόνου, θα αλλοιωθεί η μορφή τους, αφού θα μπαζωθούν στην είσοδο τους, για να σχηματισθεί η σημερινή προκυμαία και θα κλεισθεί με τοίχο το μπροστινό άνοιγμά τους. Στα Νεώρια του συγκροτήματος Moro Βορειοανατολικά του λιμανιού, το 2004 ναυπηγήθηκε ένα αντίγραφο μινωικού πλοίου για τους ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας.

Ζ) ΕΝΕΤΙΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Οι Ενετικές οχυρώσεις υπέστησαν ιδιαίτερη φθορά τα τελευταία 150 χρόνια και γίνεται ολοφάνερο το παραπάνω κάνοντας μια ιστορική αναδρομή ενός αποκαρδιωτικού απολογισμού.
Οι πυρκαγιές του 1897 αλλά και του 1936 κατέκαψαν ένα μεγάλο τμήμα της παλαιάς πόλης και κατέστρεψαν μέρος των οχυρώσεων.
Η θεμελίωση του 1910 της Δημοτικής Αγοράς πάνω στο νότιο τμήμα του εξωτερικού τείχους της πόλεως, Piatta Forma, μπορεί να κατέστρεψε τμήμα του τείχους και τον ομώνυμο Προμαχώνα, καθώς και την πύλη Porta Retimiotta, αλλά ταυτοχρόνως συνέζευξεν κατά τρόπον ατυχή την παλαιά πόλη με την καινούρια επιφέροντας σημαντικά προβλήματα πολεοδομικά, συγκοινωνιακά και αποχετευτικά.
Οι βομβαρδισμοί του 1941 κατέστρεψαν μεγάλος τμήμα των οχυρώσεων του Καστελλίου αλλά και των ενετικών αρχοντικών της περιοχής.
Οι χωροταξικές επεμβάσεις των κατά καιρούς δημοτικών αρχών θα αλλοιώσουν την Πλατεία του Συντριβανιού, αφού θα καταστρέψουν οικοδομικά συγκροτήματα, όπως το Ξενοδοχείο Αγγλίας, Γαλλίας, καθώς και τη μεγαλοπρεπή Πόρτα Ντε Κολόμπο, που αποτελούσε είσοδο και έξοδο του λιμανιού.
Μεγάλες αλλοιώσεις έχουμε και στη δυτική πλευρά του τείχους προς τη Ντάμπια, διανοίχτηκε κάθετος προς αυτήν, οδός που δεν υπήρχε προηγουμένως. Η υπάρχουσα τάφρος στο σημείο αυτό μπαζώθηκε σε αρκετά μεγάλη έκταση.
Επιπλέον κτίσθηκε πάνω στον προμαχώνα Schiavo, το 2ο Δημοτικό Σχολείο Χανίων, γνωστό με την ονομασία «της Βασίλισσας», κάτι που αποτέλεσε κακή απαρχή να κτίζονται ξενοδοχεία, κινηματογράφοι, εμπορικά καταστήματα πάνω στα τείχη, όπως το ξενοδοχείο ΞΕΝΙΑ χτίστηκε πάνω στον προμαχώνα San Salvatore και το ξενοδοχείο ΚΡΗΤΗ στον προμαχώνα Santa Lucia, καθώς και ο κινηματογράφος Ρεγγίνα, που πρόσφατα μάλιστα κατεδαφίστηκε
Ο κινηματογράφος Αστέρι, σημερινό κατάστημα Κωτσόβολος, είναι μπροστά στον προμαχώνα Schiavo. Το ξενοδοχείο Porto Venechiano είναι κτισμένο προ του προμαχώνα Mocenigo και στην περιοχή των Νεωρίων.
Συμπληρωματικά, η πλατεία Σαντριβανιού από πλακόστρωτη θα καλυφθεί με άσφαλτο. Το νέο υλικό, που αφειδωλώς θα πλημμυρίσει την Παλαιά Πόλη δεκαετία του ΄70, όπως είναι το τσιμέντο, το αλουμίνιο, το ελενίτ, το γυαλί, το πλαστικό, το νάυλον και η τέντα, θα αποτελέσουν στοιχεία κακοποίησης της αυθεντικότητας του τοπίου. Την ίδια περίοδο πολλά ετοιμόρροπα κτίρια στην παλαιά πόλη γκρεμίζονται ή αφήνονται ημιερειπωμένα, άλλα κτίζονται εκ θεμελίων και άλλα επισκευάζονται με νόθο ρυθμό και ούτε παλαιά μπορούν να θεωρηθούν.
Στα τείχη της παλαιάς πόλης παρατηρούνται, οικοδόμηση σπιτιών, καταλυμμάτων στα πλαίσια μιας ανεξέλεγκτης και ασεβής ιδιωτικής πρωτοβουλίας που υπηρετεί στενά το ατομικό και μόνο συμφέρον. Αλλά και η τοπική αυτοδιοίκηση, όπως σας προαναφέραμε, έδειξε ανικανότητα να περιφρουρήσει το χαρακτήρα και την εικόνα σημαντικού τμήματος της πόλης μας. Μπάζωσε τάφρους, γκρέμισε ό,τι δεν κατέστρεψαν οι γερμανικοί βομβαρδισμοί, όπως τις πύλες του Καστελλίου αλλά και τις Βενετσιάνικες πόρτες του λιμανιού, καθώς και μέρος των τειχών.
Αλλά και το κράτος φέρει μείζονα ευθύνη από τη στιγμή που επέτρεψε να χτιστούν και να λειτουργήσουν ξενοδοχεία, κινηματογράφοι, καταστήματα, πολιτιστικές αίθουσες, ενώ το μόνο που θα έπρεπε να κάνει ήταν να κηρύξει διατηρητέα την παλαιά πόλη και να την περιφρουρήσει με κατάλληλο τρόπο, ανοικοδομώντας την με τον πρέπον και ανάλογο σχεδιασμό.

ΣΤ) ΕΝΕΤΙΚΟΙ ΝΑΟΙ

Πέρα από τις ενετικές οχυρώσεις, τα σημαντικά έργα και μνημεία, ιδιαίτερη θέση για την ενετική περίοδο κατέχουν και οι ναοί που κτίσθηκαν εκείνη την εποχή.
Ο Ναός του Αγίου Νικολάου, μεγάλη μονή του Τάγματος Δομηνικανών μοναχών, που κτίσθηκε περί το 1320, επρόκειτο και περί Εκκλησίας Ορθοδόξων Κρητών Ενετών, και χρησιμοποιούνταν και σαν μοναστήρι Ορθοδόξων μοναχών, που διέμεναν στα παρακείμενα του Ναού καμαρωτά κελιά και μιλούσαν και έγραφαν στην ελληνική γλώσσα. Ο Ναός του Αγίου Νικολάου Σπλάντζιας θα πέσει στα χέρια των Τούρκων το έτος 1645, μετά από σκληρή αντίσταση των μοναχών του, που βρήκαν μαρτυρικό θάνατο.
Παράλληλα στο Ναό του Αγίου Νικολάου και συγκεκριμένα στη βορειοδυτική πλευρά της πλατείας κτίσθηκε ο Ναός San Rocco, το έτος 1630, λόγω της πανώλης που έπληξε τα Χανιά, και θεωρήθηκε ο προστάτης και ο λυτρωτής της πόλεως.
Στο Καστέλλι κατασκευάστηκε το Duommo, δηλαδή ο καθεαυτό καθεδρικός ναός των Ενετών, καθώς επίσης και ο Ναός Santa Maria Del Miracoli, δηλαδή η Παναγία των Θαυμάτων. Δυστυχώς, σήμερα, έχουν καταστραφεί και οι δύο, γιατί υπέστησαν ανελέητους βομβαρδισμούς την περίοδο της γερμανικής εισβολής.
Σημαντικός ναός υπήρξε ο Ναός του Αγίου Φραγκίσκου (ο Άγιος των Φτωχών), που διασώζεται και σήμερα στην οδό Χάληδων και στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο.
Στον Τοπανά, απέναντι από το κατεδαφισθέν Ξενοδοχείο Ξενία και πίσω από το Φιρκά είναι ο Ναός του Αγίου Σώστη (San Salvatore) μαζί με τα παρακείμενα μοναστηριακά οικήματα, τα λιγοστά διασωθέντα.
Η Santa Chiara (Αγία Κλάρα) Μονή Φραγκισκανών καλογραιών, βρισκόταν λίγο βορειότερα από την Τριμάρτυρη. Οικοδομήθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα με βούλα του Πάπα Βονιφάτιου του 9ου, αλλά φαίνεται ότι διαλύθηκε πριν την τουρκική κατάκτηση και μετατράπηκε σε χαμάμ.
Τέλος, άξια αναφοράς είναι η μονή της Παναγίας του Ελέους (Santa Maria della Missericordia), στη σημερινή οδό Νταλιάνη, της οποίας ελάχιστα απομεινάρια διασώζονται, όπως και το παρεκκλήσι της οικογένειας Renier, ενσωματωμένο στην ομώνυμη κατοικία, στη σημερινή οδός Μόσχων.

Η) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Σήμερα σε μια προσπάθεια ανάπλασης του χαρακτήρα της παλιάς Βενετσιάνικης πόλης, που επιβάλλει και η τουριστική ανάπτυξη του τόπου μας, οφείλουν οι αρμόδιοι φορείς να πάρουν τα κατάλληλα μέτρα και να δείξουν αμέριστη φροντίδα για την υλοποίησή τους.
Η ευαισθητοποίηση των κατοίκων είναι ένας απαράβατος όρος για την προστασία των μνημείων της περιοχής και ιδιαίτερα εκείνων που έχουν μείζονα σημασία, όπως της ενετικής περιόδου.
Ειδικοί επιμελητές οφείλουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες για διάσωση του μεσαιωνικού θησαυρού αλλά και της ιστορικής παράδοσης της πόλης μας.
Ιστορικοί και Αρχαιολόγοι σε αγαστή συνεργασία να εκπονήσουν σχέδιο δυνατής αποκατάστασης οχυρώσεων και μνημείων επι τη βάσει φωτογραφιών αρχείου, σχεδίων και περιγραφών παλαιότερων μελετητών, περιηγητών που αφορούν τη μορφή του τόπου μας. Να αξιοποιηθεί η υφιστάμενη μελέτη Ρωμανού – Καλιγά «Η μεσαιωνική πόλη των Χανίων».
Είναι απαραίτητο να εξασφαλιστούν οι απαραίτητες πιστώσεις για την απαλλοτρίωση κτισμάτων που ανεγέρθηκαν πάνω στα τείχη και για την κάλυψη δαπανών μελετών για την αποκατάστασή τους.
Τέλος, η λήψη μέτρων από μέρους της πολιτείας για την αποφυγή μελλοντικών κακοτεχνιών, αλλοιώσεων και καινούριων καταστροφών σε μια εποχή ιδιαίτερα επιβαρυμένη, όπως η σημερινή, λόγοι περιβαλλοντικοί, όσο ποτέ το επιβάλλουν, για το καλό όλων μας.