Γενικά
Όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενες αναλύσεις μας, (η οικονομία είναι μια ηθική επιστήμη, Βλ. Χανιώτικα Νέα), ο Α. Sen προσδιορίζει δύο βασικές έννοιες για την ανάπτυξη των ιδεών του: την ευτυχία και τη δικαιοσύνη. Στο άρθρο αυτό θα γίνει μια κοινή παρουσίαση των δύο βιβλίων (ελληνική μετάφραση), βασιζόμενη μόνο στο θέμα της δικαιοσύνης.
John Rawls
Ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα σε θέματα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας ήταν ο John Rawls (1921-2002) του οποίου το έργο είχε σημαντική επίδραση στην προώθηση της ιδέας της δικαιοσύνης και ο οποίος για πολλούς θεωρείται ίσως ο κορυφαίος πολιτικός φιλόσοφος του 20ού αιώνα του οποίου οι ιδέες έχουν μερικώς πραγματωθεί σήμερα στις Σκανδιναβικές χώρες. Διετέλεσε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard των Η.Π.Α. για πολλά έτη, ενώ τιμήθηκε από τον πρώην πρόεδρο των Η.Π.Α. κ. Μπιλ Κλίντον με το Εθνικό μετάλλιο των ανθρωπιστικών επιστημών για το έργο του. Στην προσέγγιση του J. Rawls η επιδίωξη της δικαιοσύνης συνδέεται με την ιδέα της ακριβοδικίας, η οποία αποτελεί θεμελιώδη ιδέα στο οικοδόμημά του. Η ακριβοδικία είναι συνυφασμένη με την απαίτηση να αποφεύγεται η μεροληψία στην κρίση κατά την οποία θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα συμφέροντα και τα ενδιαφέροντα των άλλων. Έτσι κατά τις κρίσεις μας, υποστηρίζει, θα πρέπει να αποφεύγεται ο επηρεασμός από τα ίδια συμφέροντα, τις προτεραιότητες, τις προκαταλήψεις ή τις ιδιορρυθμίες. Ο J. Rawls προτείνει τη θέσμιση της δίκαιης κοινωνίας κάνοντας ένα νοητικό πείραμα και βασιζόμενος στην ιδέα της «πρωταρχικής θέσης», η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της θεωρίας του για τη δικαιοσύνη. Η πρωταρχική θέση είναι μία υποθετική κατάσταση αρχικής ισότητας στην οποία βρίσκονται όλα τα μέλη της κοινωνίας αγνοώντας την ατομική τους ταυτότητα, τα συμφέροντά τους και έχοντας άγνοια για τη θέση την οποία θα λάβουν αργότερα στην κοινωνία που καλούνται να δημιουργήσουν. Στην κατάσταση αυτή της πρωταρχικής θέσης και της άγνοιας καλούνται όλοι να αποφασίσουν και να επιλέξουν τους δίκαιους θεσμούς, οι οποίοι θα αποτελέσουν τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας. Ο J. Rawls υποστήριξε ότι στην πρωταρχική θέση όπου όλοι έχουν άγνοια για τη θέση που θα καταλάβουν αργότερα στην κοινωνία θα επιλέξουν για τη θέσμισή της ομόφωνα τις ακόλουθες δύο αρχές της δικαιοσύνης:
1ον Κάθε άτομο θα έχει ίσα δικαιώματα ελευθερίας όπως και όλοι οι άλλοι.
2ον Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες στην κοινωνία είναι αποδεκτές με τις εξής προϋποθέσεις:
Α) Όλοι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε θέσεις και αξιώματα υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών, και
Β) Τυχόν οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες είναι επιτρεπτές μόνο υπό την προϋπόθεση ότι θα ωφελούν κατά το δυνατόν περισσότερο τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας.
Συνεπώς ο J. Rawls προτάσσει την ελευθερία έναντι της ισότητας και η όποια ανισότητα είναι αποδεκτή υπό τις προαναφερθείσες όμως προϋποθέσεις. Στη θεωρία του για τη δικαιοσύνη προσπαθεί να διατυπώσει κοινά αποδεκτούς κανόνες για τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας χωρίς όμως να απαντά στο ερώτημα πώς μία κοινωνία θα γίνει πιο δίκαιη ή λιγότερο άδικη από όση είναι λαμβάνοντας υπόψη την πραγματική ζωή των ανθρώπων.
Amartya Sen
Ο Amartya Sen (1933 -) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και τιμήθηκε με το Νόμπελ Οικονομικών το 1998. Συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης από τον Ο.Η.Ε. για τη μέτρηση της προόδου των κοινωνιών, ο οποίος λαμβάνει υπόψη του και άλλα κριτήρια εκτός από τα οικονομικά (τα οποία λάμβανε υπόψη της παλαιότερα η συμβατική οικονομική σκέψη) για να εκτιμήσει το επίπεδο ανάπτυξής τους.
Για τον Α. Sen οι βασικές αρχές της δικαιοσύνης όπως προτάθηκαν από τον Τζ. Rawls (δικαιώματα, βασικές ελευθερίες, ελεύθερη επιλογή, ίσες ευκαιρίες, προνόμια, κα.) δεν αρκούν πολλές φορές για να λύσουν προβλήματα ανισοτήτων, διότι η κοινωνική και ανθρώπινη πολυμορφία προσδιορίζει δυναμικά τις ικανότητες που έχουν μερικά άτομα να χρησιμοποιούν τις βασικές αρχές προς όφελός τους (χρηματοοικονομικό). Αυτό που αξίζει δεν είναι μόνο οι ελευθερίες, τα εισοδήματα, οι πόροι αλλά και οι ικανότητες (capabilities) που πρέπει να αναπτύξουν τα άτομα ώστε οι ανθρώπινοι τρόποι λειτουργίας να επιτρέψουν να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή και όχι να συγκεντρώνουν μόνο υλικά αγαθά (ακίνητα, κινητά). Για το λόγο αυτό το εισόδημα είναι ένας σημαντικός δείκτης αλλά λίγο σχετικός με την πραγματική ευημερία των ατόμων και των ανθρώπινων κοινωνιών.
Στόχος της προσέγγισης του Amartya Sen είναι κατά κύριο λόγο η προαγωγή της δικαιοσύνης και η μείωση της αδικίας παρά η επιδίωξη της απόλυτης δικαιοσύνης και η θέσμιση μίας απόλυτα δίκαιης κοινωνίας, όπως επιδιώκει ο J. Rawls. Επιλέγοντας τη συγκριτική προσέγγιση εστιάζει στο δέον γενέσθαι όσον αφορά τη δημιουργία των κατάλληλων θεσμών και τη συμπεριφορά των ατόμων για να δημιουργηθεί μία λιγότερο άδικη κοινωνία. Στο επίκεντρο της θεωρίας της δικαιοσύνης του Α. Sen βρίσκεται η έννοια της ικανότητας του ατόμου να κάνει όσα πράγματα έχει λόγους να εκτιμά και να επιτυγχάνει έτσι την αυτοπραγμάτωση του, ενώ είναι σημαντική και για αυτόν η ύπαρξη της ελευθερίας. Σε μία δίκαιη κοινωνία το άτομο θα πρέπει να έχει αφ ενός την ελευθερία και αφ ετέρου να του παρέχονται οι δυνατότητες για να μπορέσει να αποκτήσει όλες εκείνες τις ικανότητες που θα το βοηθήσουν να πραγματώσει αυτά που θεωρεί σημαντικά. Έτσι ο Α. Sen επικεντρώνεται στη μείωση και στην αποτροπή της αδικίας στο πραγματικό κόσμο έναντι της θέσμισης μίας απόλυτης δίκαιης κοινωνίας που στοχεύει ο J. Rawls . Σαν παράδειγμα των απόψεων του ο συγγραφέας παραθέτει την εξέγερση για την κατάργηση της δουλείας κατά το 18ο και το 19ο αιώνα. Οι άνθρωποι που εξεγέρθηκαν κατά της δουλείας, αναφέρει, δεν είχαν την ψευδαίσθηση ότι θα δημιουργούσαν έναν απόλυτα δίκαιο κόσμο. Πίστευαν όμως ότι η κοινωνία που επιτρέπει τη δουλεία είναι άδικη και ότι η κατάργησή της θα οδηγούσε σε έναν δικαιότερο κόσμο. Χωρίς να υπάρχει συναίνεση μεταξύ τους για το ποια θα ήταν η απόλυτη δίκαιη κοινωνία, συμφώνησαν και αγωνίστηκαν μαζί για μία νέα κοινωνία χωρίς δουλεία, η οποία απεδέχθησαν ότι συγκριτικά θα ήταν δικαιότερη από την παλαιά. Ο Α. Sen τονίζει επίσης μία διάκριση της φιλοσοφίας του δικαίου που αφενός εστιάζει στη θεσμική ρύθμιση και τη δέουσα συμπεριφορά και αφετέρου στον πραγματικό κόσμο και τη λειτουργία του. Οι θεσμοί, η οργάνωση και οι κανόνες λειτουργίας μίας κοινωνίας είναι μεν σημαντικά γιααυτόν, θα πρέπει όμως να αξιολογούνται σύμφωνα με τη λειτουργία του πραγματικού κόσμου. Ιδιαίτερο βάρος δίδει στην ανάπτυξη των ικανοτήτων των ατόμων για να πραγματώσουν αυτά που θεωρούν σημαντικά. Επομένως σε μία δίκαιη κοινωνία θα πρέπει να παρέχονται οι δυνατότητες για την ανάπτυξη των ικανοτήτων όλων των μελών της με την αποτροπή της φτώχειας, την ύπαρξη ενός ικανοποιητικού εισοδήματος, τη μόρφωση και τη βελτίωση της υγείας τους. Η ύπαρξη της ελευθερίας είναι αναγκαία για μία δίκαιη κοινωνία όπως φαίνεται στο έργο των δύο στοχαστών και ενώ ο J. Rawls προσπαθεί να διατυπώσει τους κανόνες και τις αρχές για τη θέσμιση μιας δίκαιας κοινωνίας, ο Α. Sen εστιάζει στη μείωση της υπάρχουσας αδικίας στις πραγματικές κοινωνίες με τη βελτίωση των ικανοτήτων των ανθρώπων για να πραγματώσουν εκείνα που οι ίδιοι θεωρούν σημαντικά. Στη θεώρηση του Α. Sen βασίζεται και η θέσπιση από τον ΟΗΕ του δείκτη Ανθρώπινης ανάπτυξης ( Human development index) για την ευημερία των ανθρώπινων κοινωνιών όπου συνεκτιμώνται το ακαθάριστο Εθνικό προιόν (ΑΕΠ) , η υγεία και η μακροβιότητα των μελών της και το επίπεδο μόρφωσης των πολιτών, ( αντί να λαμβάνεται υπ όψη μόνο το ΑΕΠ ). Για τον Α. Sen είναι τέλος αδιαπραγμάτευτη η διατήρηση των κοινωνικών κεκτημένων έναντι των χρηματοοικονομικών απαιτήσεων.
*Ο Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο ΤΕΙ Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΜΑΙΧ.
**Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας, Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France
