Η επίτευξη της δικαιοσύνης αποτελούσε από την αρχαιότητα ένα από τα κύρια ζητούμενα των ανθρώπινων κοινωνιών ενώ στη πορεία της ιστορίας κορυφαίοι φιλόσοφοι και στοχαστές έχουν διατυπώσει διαφορετικές απόψεις για την έννοια αυτή, καθώς οι αντιλήψεις τους διίστανται.
Στο σύντομο κείμενο που ακολουθεί γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν οι απόψεις κορυφαίων στοχαστών του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα και των αρχών του 21ου για την έννοια της δικαιοσύνης. Στο πρόσφατο ογκώδες πόνημα του με τίτλο “Κεφάλαιο και ιδεολογία”, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2021 ο διάσημος Γάλλος οικονομολόγος Tomas Pikkety διερευνά τη σχέση κεφαλαίου και ιδεολογίας στα πλαίσια της μελέτης των ανισοτήτων σε διάφορες κοινωνίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών καθορίζεται από την διαπάλη των διαφόρων ιδεολογιών για την αναζήτηση της δικαιοσύνης θεωρώντας ότι η αντιπαλότητα τους διαμορφώνει την ιστορία. Η ιδεαλιστική αυτή άποψη του συγγραφέα διαφέρει από την υλιστική άποψη του Κ. Μαρξ ο οποίος θεωρεί ότι η ιστορία καθορίζεται από τη ταξική πάλη των διαφόρων κοινωνικών ομάδων και τάξεων. Σύμφωνα με το συγγραφέα η ιστορία διαμορφώνεται από τη διαρκή αναζήτηση της δικαιοσύνης η οποία περιλαμβάνει πειραματισμούς, λάθη και διαρκή μάθηση. Η εποχή μας, αναφέρει, χαρακτηρίζεται από την ακραία αύξηση των ανισοτήτων οι οποίες μεγεθύνονται συνεχώς μετά το 1990 φθάνοντας σήμερα σε ακραία επίπεδα σε σχέση με τη περίοδο 1950-1990. Οι αγώνες για μια δικαιότερη κοινωνία είναι αναπόφευκτοι και στα πλαίσια αυτά ο συγγραφέας προκρίνει ένα κίνημα για το δημοκρατικό σοσιαλισμό για τη δημιουργία δηλαδή μιας κοινωνίας συμμετοχικού σοσιαλισμού και κοινωνικού φεντεραλισμού. Η δικαιοσύνη σύμφωνα με το T. Pikkety είναι συνυφασμένη με τη σημαντική μείωση των ακραίων ανισοτήτων που παρατηρούνται σήμερα. Ο ιδεολογικός αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία βασίζεται στην ανταλλαγή γνώσεων και εμπειριών, στο σεβασμό των άλλων, στη συζήτηση και στη δημοκρατία. Ο συγγραφέας δεν παραβλέπει τις δυσκολίες για το καθορισμό μιας απόλυτης αλήθειας για τη δίκαιη περιουσία, τους δίκαιους φόρους, τη δίκαιη εκπαίδευση και τα δίκαια σύνορα.
Ο Αμερικανός ακαδημαϊκός M. Sandel στο βιβλίο του “Δικαιοσύνη – Τι είναι το σωστό;” εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2011 διερευνά τρείς προσεγγίσεις για την έννοια της δικαιοσύνης. Η πρώτη σχετίζεται με τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας και της ευημερίας για το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Η δεύτερη σχετίζεται με το σεβασμό της ελευθερίας της επιλογής που κάνουν τα άτομα σε μία ελεύθερη αγορά ή που θα έκαναν εάν ευρίσκοντο σε μία αρχική θέση ισότητας. Η τρίτη προσέγγιση του συγγραφέα για τη δικαιοσύνη αφορά τη καλλιέργεια της αρετής και τη διαβούλευση για το κοινό αγαθό η οποία θεωρεί ότι αντιπροσωπεύει καλύτερα την έννοια αυτή. Όπως αναφέρει ο M. Sandel οι περισσότερες πολιτικές συζητήσεις σήμερα περιστρέφονται γύρο από την ευημερία και την ελευθερία οι οποίες προϋποθέτουν το σεβασμό των δικαιωμάτων των ανθρώπων. Όμως, ισχυρίζεται, θα πρέπει να φαντασθούμε μία πολιτική που λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψη τα ηθικά και πνευματικά ζητήματα και τα συνδέει με ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές μέριμνες καθώς η δικαιοσύνη δεν θα αφορά μόνο το μέγεθος και τη κατανομή του Εθνικού προϊόντος δηλαδή μόνο οικονομικές παραμέτρους. Με αναφορά στα λόγια ενός εκλιπόντος πολιτικού των ΗΠΑ ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι Αμερικανοί έχουν παραδοθεί σε μία απλή συσσώρευση πραγμάτων. Συνεπώς, ισχυρίζεται, δεν αρκεί να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε την οικονομική φτώχεια αλλά και να αντιμετωπίσουμε τη “φτώχεια της ικανοποίησης”. Η δικαιοσύνη λοιπόν για τον M. Sandel σχετίζεται με την επίτευξη ηθικών και πνευματικών στόχων και τη προώθηση μιας πολιτικής κοινών αγαθών και κοινής μέριμνας οι οποίες μπορούν να εμπνεύσουν περισσότερο τους πολίτες και να οδηγήσουν σε μια περισσότερο δίκαιη κοινωνία.
Ο Αμερικανός ακαδημαϊκός John Rawls διερεύνησε τη δυνατότητα θέσμισης μιας δίκαιης κοινωνίας κάνοντας ένα νοητικό πείραμα και βασιζόμενος στην ιδέα της «πρωταρχικής θέσης», η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της θεωρίας του για τη δικαιοσύνη. Η πρωταρχική θέση είναι μία υποθετική κατάσταση αρχικής ισότητας στην οποία βρίσκονται όλα τα μέλη της κοινωνίας αγνοώντας την ατομική τους ταυτότητα, τα συμφέροντά τους και έχοντας άγνοια για τη θέση την οποία θα λάβουν στην κοινωνία που καλούνται να δημιουργήσουν. Στην κατάσταση αυτή της πρωταρχικής θέσης και της άγνοιας καλούνται όλοι να αποφασίσουν και να επιλέξουν τους δίκαιους θεσμούς, οι οποίοι θα αποτελέσουν τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας. Ο J. Rawls υποστήριξε ότι στην πρωταρχική θέση όπου όλοι έχουν άγνοια για τη θέση που θα καταλάβουν αργότερα στην κοινωνία θα επιλέξουν για τη θέσμιση της τις ακόλουθες δύο αρχές της δικαιοσύνης:
1ον Κάθε άτομο θα έχει ίσα δικαιώματα ελευθερίας όπως και όλοι οι άλλοι.
2ον Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες στην κοινωνία είναι αποδεκτές με τις εξής προϋποθέσεις:
Α) Όλοι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε θέσεις και αξιώματα υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών και
Β) Τυχόν οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες είναι επιτρεπτές υπό την προϋπόθεση ότι θα ωφελούν κατά το δυνατόν περισσότερο τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας.
Συνεπώς ο J. Rawls προτάσσει την ελευθερία έναντι της ισότητας και η όποια ανισότητα είναι αποδεκτή υπό τις προαναφερθείσες όμως προϋποθέσεις. Στη θεωρία του για τη δικαιοσύνη προσπαθεί να διατυπώσει κοινά αποδεκτούς κανόνες για τη δημιουργία μιας δίκαιης κοινωνίας χωρίς όμως να απαντά στο ερώτημα πώς μία κοινωνία θα γίνει πιο δίκαιη ή λιγότερο άδικη από όση είναι λαμβάνοντας υπόψη την πραγματική ζωή των ανθρώπων.
Ο Ινδικής καταγωγής ακαδημαϊκός Amartya Sen θεώρησε ότι η προαγωγή της δικαιοσύνης και η μείωση της αδικίας είναι πιο ρεαλιστική και επιτεύξιμη από την επιδίωξη της απόλυτης δικαιοσύνης και τη θέσμιση μίας απόλυτα δίκαιης κοινωνίας. Επιλέγοντας τη συγκριτική προσέγγιση εστιάζει στο δέον γενέσθαι όσον αφορά τη δημιουργία των κατάλληλων θεσμών και τη συμπεριφορά των ατόμων για να δημιουργηθεί μία λιγότερο άδικη κοινωνία. Στο επίκεντρο της θεωρίας της δικαιοσύνης του A. Sen βρίσκεται η έννοια της δυνατότητας του ατόμου να κάνει όσα πράγματα έχει λόγους να εκτιμά, ενώ είναι σημαντική και γι’ αυτόν η ύπαρξη της ελευθερίας. Σε μία δίκαιη κοινωνία το άτομο θα πρέπει να έχει την ελευθερία και να του παρέχονται οι δυνατότητες για να μπορέσει να αποκτήσει εκείνες τις ικανότητες που θα το βοηθήσουν να πραγματώσει αυτά που θεωρεί σημαντικά. Έτσι ο A. Sen επικεντρώνεται στη μείωση και στην αποτροπή της αδικίας στο κόσμο που ζούμε σε σχέση με τη θέσμιση μιας απόλυτα δίκαιης κοινωνίας που διερεύνησε ο J. Rawls. Σαν παράδειγμα των απόψεων του ο συγγραφέας παραθέτει την εξέγερση για την κατάργηση της δουλείας κατά το 18ο και το 19ο αιώνα. Οι άνθρωποι που εξεγέρθηκαν κατά της δουλείας, αναφέρει, δεν είχαν την ψευδαίσθηση ότι θα δημιουργούσαν έναν απόλυτα δίκαιο κόσμο. Πίστευαν όμως ότι η κοινωνία που επιτρέπει τη δουλεία είναι άδικη και ότι η κατάργησή της θα οδηγούσε σε έναν δικαιότερο κόσμο. Χωρίς να υπάρχει συναίνεση μεταξύ τους για το ποια θα ήταν η απόλυτη δίκαιη κοινωνία, συμφώνησαν και αγωνίστηκαν μαζί για μία νέα κοινωνία χωρίς δουλεία, η οποία αποδέχθηκαν ότι συγκριτικά θα ήταν δικαιότερη από την παλαιά.
Ο Tomas Pikkety (1971 – ) είναι καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο προχωρημένων σπουδών του Παρισιού και στο London School of Economics. Τα πιο γνωστά βιβλία του είναι α) “Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα” (2013), το οποίο ήταν ευπώλητο για μεγάλο διάστημα σε πολλές χώρες και β) “Κεφάλαιο και ιδεολογία” (2019). Έχει λάβει πολλά τιμητικά βραβεία σε διάφορες χώρες μεταξύ των οποίων και το “Legion of honour Order” από τη Γαλλική κυβέρνηση.
Ο Michael Sandel (1953 – ) είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Harvard των ΗΠΑ. Πολλά βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα Ελληνικά ενώ το τελευταίο βιβλίο του “Η τυραννία της Αξίας – Τι έχει απογίνει το κοινό καλό; “ παραμένει στα ευπώλητα στη χώρα μας για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ο John Rawls (1921-2002) διετέλεσε καθηγητής στο πανεπιστήμιο Harvard των ΗΠΑ και θεωρείται σαν ένας από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς πολιτικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Διατύπωσε την άποψη ότι σε μια ηθική και λογική κοινωνία οι περισσότεροι τυχεροί θα πρέπει να βοηθούν τους λιγότερο τυχερούς. Ο Michael Freeden στο βιβλίο του “Φιλελευθερισμός”, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021 θεωρεί τον J. Rawls εκπρόσωπο του φιλοσοφικού φιλελευθερισμού. Για το έργο του έχει βραβευθεί μεταξύ άλλων και από τον πρόεδρο των ΗΠΑ.
Ο Amartya Sen (1933 – ) είναι καθηγητής στα πανεπιστήμια Harvard των ΗΠΑ και της Αγγλίας. Το 1998 τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ των οικονομικών. Η συμβολή του στα οικονομικά της ευημερίας, μεταξύ άλλων, είναι ευρέως αποδεκτή σήμερα διεθνώς.
Οι συνοπτικές απόψεις των Tomas Pikkety, Michael Sandel, Amartya Sen και John Rawls για τη δικαιοσύνη
Tomas Pikkety
Εστιάζει στη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων και στην επινόηση κατάλληλων πολιτικών για την αποφυγή μελλοντικής μεγέθυνση τους. Θεωρεί ότι η ιστορία διαμορφώνεται από το διαρκή αγώνα των ανθρώπων για μια δίκαιη κοινωνία.
Michael Sandel
Εστιάζει στην επίτευξη ηθικών και πνευματικών στόχων και στη προώθηση μιας πολιτικής κοινών αγαθών και κοινής μέριμνας. Θεωρεί ότι μια δίκαιη κοινωνία δεν θα περιορίζεται μόνο στη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων.
John Rawls
Διερευνά θεωρητικά τη δυνατότητα θέσμισης μιας δίκαιης κοινωνίας και τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να επιτευχθεί αυτή. Προτάσσει την ελευθερία και στη συνέχεια την ισότητα των πολιτών.
Amartya Sen
Εστιάζει στη μείωση της αδικίας παρά στην επίτευξη της απόλυτης δικαιοσύνης σε μια κοινωνία. Σημαντική είναι η δυνατότητα του ατόμου να κάνει όσα πράγματα έχει λόγους να εκτιμά, ενώ εξ΄ ίσου σημαντική είναι και η ύπαρξη της ελευθερίας.
*Ο κ. Γιάννης Στυλ. Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός, M.Sc., Ph.D.
