Η Επανάσταση του 1905 μέσα από εικόνες της εποχής

Το 1898 η Κρήτη απελευθερώθηκε από τους Τούρκους και οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν να παραχωρήσουν αυτονομία στο νησί, το οποίο τελούσε υπό την προστασία τους και υπό την κυριαρχία του σουλτάνου. Η αυτονομία αφορούσε μόνο την άσκηση της εσωτερικής πολιτικής και όχι τη λήψη αποφάσεων για εξωτερικές υποθέσεις.

Έτσι ξεκινάει η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας. Ύπατος αρμοστής ορίστηκε ο πρίγκιπας Γεώργιος (δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α΄), ο οποίος έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό κατά την άφιξή του στο λιμάνι της Σούδας τον Δεκέμβριο του 1898. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπήρξε μέλος της επιτροπής κατάρτισης του πρώτου Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας και το 1899 στην κυβέρνηση του πρίγκιπα ορίστηκε σύμβουλος (υπουργός) Δικαιοσύνης.

Αρχικά οι σχέσεις των δύο ανδρών ήταν καλές και η συνεργασία τους ομαλή. Σύντομα όμως ήρθαν σε σύγκρουση λόγω της διαφωνίας τους σχετικά με τον χειρισμό του Κρητικού ζητήματος, αλλά και εξαιτίας του απολυταρχικού τρόπου διακυβέρνησης του πρίγκιπα, που ερχόταν σε αντίθεση με τις φιλελεύθερες αρχές του Βενιζέλου. Γι’ αυτό τον λόγο μάλιστα ο Βενιζέλος είχε υποβάλει δύο φορές την παραίτησή του, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή. Το 1901 ο πρίγκιπας προχώρησε στην αποπομπή του Βενιζέλου από την κυβέρνηση και οι υποστηρικτές του Γεωργίου σε συκοφαντικά δημοσιεύματα εναντίον του.

Στις 10 Μαρτίου 1905 ο πρίγκιπας και οι Μεγάλες Δυνάμεις θα πληροφορηθούν ότι ο Βενιζέλος ήταν και πάλι ηγέτης μίας ένοπλης επανάστασης. Αυτή τη φορά κέντρο της επανάστασης είναι το Θέρισο, στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, και στενοί συνεργάτες του, μέλη της επαναστατικής τριανδρίας, ο Κωνσταντίνος Μάνος και ο Κωνσταντίνος Φούμης. Οι επαναστάτες κήρυξαν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και αγνόησαν το απειλητικό τελεσίγραφο του πρίγκιπα να διαλυθούν. Οι συλλήψεις, η απαγόρευση των συγκεντρώσεων και η τρομοκρατία που εξαπέλυσε το πριγκιπικό καθεστώς δεν στάθηκαν ικανά να κάμψουν τη θέληση της επαναστατημένης Κρήτης. Αντίθετα, οι τάξεις των επαναστατών πύκνωναν συνεχώς και συγκεντρώσεις συμπαράστασης πραγματοποιούνταν σε ολόκληρο το νησί.

Οι νίκες των επαναστατών στην ύπαιθρο είχαν φέρει τον πρίγκιπα σε απελπιστική κατάσταση. Η απολυταρχική διακυβέρνησή του δοκιμαζόταν σκληρά και το διεθνές του κύρος είχε τρωθεί σοβαρά. Όσον αφορά το εξωτερικό πεδίο, ο Βενιζέλος είχε καταφέρει να αναγνωριστεί ως ισότιμος συνομιλητής των εκπροσώπων των Δυνάμεων και προς το παρόν τουλάχιστον να αποτρέψει την ανοικτή επέμβαση του ευρωπαϊκού στρατού, που ήταν το μοναδικό στήριγμα για να κρατηθεί στην εξουσία ο αρμοστής. Απέναντι στις Δυνάμεις ο Κρητικός ηγέτης εμφάνιζε δύο πρόσωπα. Άλλοτε νομιμόφρων, διαβεβαίωνε ότι δεν θα στρέψει τα όπλα κατά των ξένων και άλλοτε επαναστάτης, διεκδικούσε ανυποχώρητα λύσεις που οδηγούσαν σε δυναμική αναμέτρηση.

Εν τω μεταξύ οι Μεγάλες Δυνάμεις διαφωνούσαν μεταξύ τους για την ένοπλη καταστολή ή όχι της επανάστασης, η οποία σταδιακά εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το νησί. Σε όλο αυτό το διάστημα αψιμαχίες και αιματηρές συγκρούσεις έλαβαν χώρα σε διάφορες περιοχές της Κρήτης. Οι πιο πολύνεκρες από αυτές έγιναν μεταξύ Ρώσων και επαναστατών στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνου τον Αύγουστο και στη Γεωργιούπολη Χανίων τον Σεπτέμβριο.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης ο Βενιζέλος είχε αναπτύξει έντονη διπλωματική δράση και διεξήγαγε σκληρές διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Έπειτα από οκτώ μήνες, λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων για τη συντήρησή της και λόγω του κινδύνου να επέμβουν στρατιωτικά οι Μεγάλες Δυνάμεις, η επανάσταση έληξε με έναν έντιμο συμβιβασμό. Ο ίδιος ο Βενιζέλος στις Μουρνιές ανακοίνωσε τον τερματισμό της στους προξένους των τεσσάρων Δυνάμεων.

Η επανάσταση είχε θετικά αποτελέσματα, διότι αν και δεν επιτεύχθηκε η Ένωση, ο πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του και να εγκαταλείψει την Κρήτη. Στο εξής ο ύπατος αρμοστής θα διοριζόταν από τον βασιλιά της Ελλάδας με τη σύμφωνη γνώμη των Δυνάμεων, οι οποίες στο τέλος της επανάστασης διαπίστωσαν την αδυναμία τους να επιβάλουν την πολιτική τους. Στο πλαίσιο αυτό ο Έλληνας πρώην πρωθυπουργός Αλέξανδρος Ζαΐμης διορίσθηκε αρμοστής και μία επιτροπή υπό την καθοδήγηση του Βενιζέλου κατάρτισε ένα νέο δημοκρατικό σύνταγμα. Με αυτό εδραιώθηκε ο κοινοβουλευτισμός στην Κρητική Πολιτεία. Η νέα διακυβέρνηση οργάνωσε την οικονομία, τη δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη, ενώ βελτίωσε τη δημόσια υγεία και την παιδεία. Επίσης ενισχύθηκαν οι δεσμοί του νησιού με το ελληνικό κράτος, ενώ συγκροτήθηκε η Κρητική Πολιτοφυλακή.

Έτσι, μετά την επανάσταση του Θερίσου, ξεκίνησε μια νέα φιλελεύθερη περίοδος για το νησί, που ουσιαστικά άνοιξε τον δρόμο για την ένωση με την Ελλάδα. Για τον Ελευθέριο Βενιζέλο αποτέλεσε τη δικαίωση των επιλογών του και τον ανέδειξε σε σημαντική πολιτική φυσιογνωμία με πανελλήνια και διεθνή αναγνώριση.

 

• Τα τεκμήρια προέρχονται από το αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος».