Οι αγώνες και οι επαναστάσεις των Κρητικών από τη μία άκρη του νησιού μέχρι την άλλη για την απελευθέρωση απ’ τον τουρκικό ζυγό είναι γνωστοί, τουλάχιστον απ’ όσους διαβάζουν Ιστορία.
Με την ευκαιρία της εκδήλωσης τιμής και μνήμης που θα πραγματοποιήσει ηΕνωση των Απανταχού Λακκιωτών την Κυριακή 29 Μαρτίου στην Εκκλησία του Αγ. Αντωνίου Λάκκων μετά τη Θεία Λειτουργία, για τους 27 ήρωες αγωνιστές Λακκιώτες, που στις 30 Μαρτίου 1866 έδωσαν τον όρκο των αδερφοχτών για τη νίκη της επανάστασης του 1866, θα σταθώ μ’ αυτό το σημείωμα στις επαναστατικές εξεγέρσεις κατά των Τούρκων στην επαρχία Κυδωνίας πριν από την επανάσταση του 1866.
Η επαρχία Κυδωνίας αντικειμενικά είχε εξαιρετικά βαρύ επαναστατικό φορτίο και δέχτηκε βαριές καταστροφές για τους εξής ιδιαίτερους λόγους:
Α) Περιελάμβανε μέσα στην περιφέρειά της την καρδιά της τουρκικής στρατιωτικής ισχύος και της διοικητικής μηχανής, καλά περιφρουρημένα μέσα στα τείχη της πόλης των Χανίων, και
Β) Τα χωριά τις ρίζας στη γραμμή Κεραμειά, Θέρισο, Μεσκλά, Λάκκοι – Ομαλός, Καράνου, Πρασσές – Σέμπρωνας ήταν οι πιο κοντινές στα Χανιά βάσεις επαναστατικών εφορμήσεων άρα και οι πιο άμεσοι στόχοι των τουρκικών εκστρατειών καταστολής.
Κορυφαίες επαναστατικές δράσεις από το 1821 μέχρι το 1866:
14 Ιουνίου 1821, η πρώτη μάχη της επανάστασης: Επαναστάτες με αρχηγούς από την Κυδωνία, αλλά και από τις λοιπές επαρχίες επιτέθηκαν και διέλυσαν δύναμη από επίλεκτους Γενίτσαρους, στον Λούλο Κεραμειών. Ηταν η πρώτη και νικηφόρα σύγκρουση της επανάστασης με τον κατακτητή.
23 Ιουνίου: Εξόρμηση μεγάλης δύναμης Τούρκων με στόχο το Θέρισο και τους Λάκκους. αντιμετωπίστηκε με βαριές απώλειες των Τούρκων στο Γέρο Λάκκο Κεραμειών.
4 Ιουλίου: 5 περίπου χιλιάδες Τούρκοι εκστράτευσαν εναντίον των Κεραμειών και των Λάκκων. Οι Λακκιώτες αλλά και άλλοι επαναστάτες από τα κοντινά χωριά τους απόκρουσαν και τους ακινητοποίησαν στα Μεσκλά. Η μάχη διατηρούνταν αμφίρροπη. Τελικά οι Τούρκοι υποχώρησαν με βαριές απώλειες.
15 Ιουλίου: Μεγάλη τουρκική δύναμη επιτίθεται εναντίον του Θερίσου. Οι επαναστάτες τους σταμάτησαν στο Θερισιανό Φαράγγι. Οι Τούρκοι πολυαριθμότεροι πίεζαν όλο και περισσότερο. Η πλάστιγγα έγειρε σε κρίσιμη φάση του αγώνα υπέρ των επαναστατών, όταν έφθασαν 150 Λακκιώτες και άλλοι από τα χωριά της ρίζας. Οι Τούρκοι μπροστά στη βίαιη και καταιγιστική επίθεση οπισθοχώρησαν και τελικά τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας πολλά όπλα και εφόδια στα χέρια των επαναστατών.
Μετά την ήττα στο Θέρισο σπεύδει ο Σερίφ Πασάς με μεγάλη δύναμη Τούρκων από το Ηράκλειο, κομπάζοντας:
«Εδά θα ίδητε το Θέρισό σας πώς θα το κάμωμε χέρσο».
Ξεκίνησε με τρεις χιλιάδες στρατό. Οι Θερισιανοί, οι Λακκιώτες, οι Μεσκλιανοί και οι άλλοι της περιοχής εκκένωσαν τα χωριά και ανέβηκαν για να τους αντιμετωπίσουν σε ψηλότερες πιο ισχυρές θέσεις στις Αλιάκες. Εκεί συγκεντρώθηκαν όλοι οι Κυδωνιάτες και Σφακιανοί από τον Ξηρόκαμπο Οι Τούρκοι αφού έκαψαν τα χωριά, επιτέθηκαν. Οχι μόνο απέτυχε σ’ αυτή την εκστρατεία ο αλαζόνας Σερίφ, αλλά υποχώρησε με 200 νεκρούς εγκαταλείποντας πολλά όπλα και εφόδια.
Το υπόλοιπο του 1821 και μέχρι την Άνοιξη του ’22 μάχες έγιναν σε Βαρύπετρο, Κλαδισό, Πελεκαπίνα, Δαράτσο και Ακρωτήρι, κατέληξαν σε νίκη των επαναστατών. Σ’ αυτές συμμετείχαν αρχηγοί και αγωνιστές κι’ από τις άλλες επαρχίες.
Εναν χρόνο μετά την έκρηξη της Επανάστασης οι Τούρκοι διαπίστωσαν ότι παρά την ισχυρή υπεροχή τους δεν ήταν σε θέση να την καταπνίξουν και έτσι ο Σουλτάνος ζήτησε τη βοήθεια του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου ο οποίος από το 1822 μέχρι το 1833 διέσχισε ολόκληρο το νησί κατασφάζοντας και κατακαίγοντας και παρά την ηρωική αντίσταση των επαναστατών έκαμψε και την τελευταία αντίσταση.
Η επανάσταση διατηρήθηκε μεν ζωντανή σ’ ολόκληρο το νησί με τη δράση αρματωλών αλλά με μεγάλες δυσκολίες μέχρι το τέλος του 1829 που έτεινε να σβήσει.
Το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 που αναγνώριζε το ελεύθερο ελληνικό κράτος δεν περιλάμβανε την Κρήτη. Την άφηνε στην απόλυτη δικαιοδοσία του Σουλτάνου.
Τελικά κυριάρχησε στην Κρήτη για 10 χρόνια ο Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, ο οποίος επέβαλε επαχθέστατη φορολογία που έφτανε σε σημείο να στερεί ακόμη και την τροφή από τις οικογένειες κυρίως των χριστιανών, ενώ οργίαζε το παιδομάζωμα και οι φυλακίσεις.
Ετσι φτάσαμε στο κίνημα των Μουρνηδών.
Τον Σεπτέμβριο του 1833 συγκεντρώθηκαν στις Μουρνιές Κυδωνίας περίπου 7.000 άοπλοι χριστιανοί με μόνο όπλο την υπόσχεση του βασιλιά Οθωνα, ότι θα βοηθήσει να ελευθερωθεί η Κρήτη. Οι συγκεντρωμένοι κατήγγειλαν την οικονομική καταπίεση της αιγυπτιακής διοίκησης, αλλά και τις αυθαιρεσίες της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας.
Ο Οσμάν Πασάς επιτέθηκε με ιππικό και διέλυσε τη συγκέντρωση. Συνέλαβε και απαγχόνισε επί τόπου στα δέντρα κατά μήκος του δρόμου προς Χανιά 41 πρωταίτιους. Στους 93 που απαγχονίστηκαν συνολικά υπήρχαν και κάποιοι μουσουλμάνοι, που έβλεπαν με συμπάθεια το κίνημα των Μουρνιών και το υποστήριζαν κρυφά.
Ο χάρτης του Χάτι – Χουμαγιούν το 1856 που πρόβλεπε μεταξύ άλλων θετικών για την Κρήτη και ανεξιθρησκία στους κατακτημένους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παραβιάστηκε σχεδόν αμέσως και νέα εξέγερση ξεκίνησε το 1858 (Κίνημα Μαυρογένη).
Εναρξη νέας επανάστασης έγινε όταν ο Λακκιώτης Εμμ. Μαυρογένης με μικρή ομάδα οπλοφόρων έδιωξε τους φοροεισπράκτορες από τους Λάκκους, αφού τους πήρε και έδωσε πίσω τους φόρους που είχαν εισπράξει. Στη συνέχεια οι πρόκριτοι των επαρχιών, συγκεντρώθηκαν με προτροπή του Μαυρογένη και του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη στην Αγία Κυριακή Καστελίου Χανίων για να συνεννοηθούν και να μαζέψουν ένοπλους. Μετά από 5 ημέρες άρχισαν να συγκεντρώνονται στα Μπουτσουνάρια Χανίων χιλιάδες οπλοφόροι απ’ όλες τις επαρχίες. Συνέταξαν υπομνήματα ζητώντας με απειλή επανάσταση, δικαιώματα ζωής θρησκείας γλώσσας και περιουσίας.
Με την πίεση των γεγονότων και των Μεγάλων Δυνάμεων τελικά η Υψηλή Πύλη, έδωσε ορισμένα προνόμια στους Κρητικούς τα οποία όμως γρήγορα καταργήθηκαν. Μία από τις παραχωρήσεις που εφαρμόστηκαν στην αρχή, ήταν και το δικαίωμα να έχουν οι χριστιανοί όπλα στα σπίτια τους.
Από το 1861 μέχρι το 1865, η καταπίεση είχε λάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η σύγκρουση να φαίνεται και πάλι αναπόφευκτη και το ξέσπασμα κινήματος φαινόταν να είχε ήδη ωριμάσει.
Ως πρώτη χαρακτηριστική επαναστατική κίνηση αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς η συγκέντρωση στις 30 Μαρτίου 1866 μεγάλης ομάδας νέων Λακκιωτών στην εκκλησία του Αγ. Αντωνίου Λάκκων που έδωσαν τον τότε καθιερωμένο όρκο της αδελφοποιίας η των αδερφοχτών για την επανάσταση και την ένωση.
Η αμέσως επόμενη επαναστατική κίνηση έγινε στις 10 Απρ. 1866. Συγκεντρώθηκαν μεταξύ Λάκκων – Ομαλού 500 και πλέον ένοπλοι ή άοπλοι άνδρες με αρχηγούς απ’ όλες τις επαρχίες.
Μετά τη δοξολογία για τη νίκη στην εκκλησία του Αγ. Αντωνίου Λάκκων, μετακινήθηκαν στα Μπουτσουνάρια που μέχρι τις 14 Μαΐου συγκεντρώθηκαν περί τους 4000 απ’ όλη την Κρήτη. Συνέταξαν επιστολή προς τον Σουλτάνο με την οποία διεκτραγωδούσαν τα δεινά και τη δυστυχία και ζήτησαν ειρηνικά την ανακούφιση της καταπίεσης και των αδικιών.
Στις 20 Ιουλίου 1866, έφθασε η Απορριπτική και Απειλητική απάντηση του Σουλτάνου. Ετσι έφτασε η κήρυξη της Επανάστασης στ’Ασκύφου Σφακίων στις 21 Αυγ.1866.
Γενικός αρχηγός Κυδωνίας είχε αναδειχθεί ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης.
* Ο Στέφανος Ανδριάνης είναι αντισ/γος ε.α , πολιτ. μηχανικός,
– πρώην αιρετός της Αυτοδιοίκησης
Ν. Χανίων.
Βιβλιογραφία:
1. Ιστορία της Κρήτης του Παναγ. Κριάρη.
2. Ιστορία της Κρήτης του Βασιλείου Ψιλάκη.
3. Ιστορία της Κισάμου επί Τουρκοκρατίας του Μιχαήλ Αναστασάκη.
4. Η Κρητική Επανάστασις του 1866 – 1869 του Ιωάννου Π. Μαμαλάκη.
5. Κρητικών Αγώνων, Ιστορικές Επιλογές του Γιάννη Ν. Μάντακα.
