Η ευρωπαϊκή φυσιογνωμία του Ελευθέριου Βενιζέλου αρχισε να διαμορφωνεται τόσο από την οικογενειακή του παράδοση και εκπαιδευτικη του συγκροτηση, όσο και από το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε και ανδρώθηκε.
O πατέρας του, λόγω της εμπορικής του δραστηριότητας, θεωρούσε πάρα πολύ σημαντική τη γνώση ξένων γλωσσών. Δεν αρκέστηκε στο να μάθει ο γιος του τη γαλλική γλώσσα, αλλά και πλήρωσε για την εκμάθηση της γερμανικής, ιδιαίτερα μαθήματα στο γνωστό καθηγητή Ντεφφνέρ, και επιπλέον τον παρότρυνε να σπουδάσει και την αγγλική. Από την πλευρά των συγγενών της μητέρας του (Στυλιανή Πλουμιδάκη, το γένος Χάλη), ο αδελφό της Στέφανος Χάλης εργαζόταν στο αγγλικό προξενείο, ενώ οι άλλοι δύο είχαν εμπορικές – ναυτιλιακές επαφές με περιοχές όπως την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, που αναπτύσσονταν ραγδαία εκείνη την εποχή.
Το διαπολιτισμικό περιβάλλον της Χαλέπας στο οποίο ανδρώθηκε και μυήθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τα διεθνή προξενεία και τα κονσολάτα, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαπλαση της Ευρωπαϊκής του φυσιογνωμίας. Επί Κρητικής Πολιτείας ως Υπουργός Δικαιοσύνης του πρίγκιπα (ο Υπουργός Δικαιοσύνης πέραν των αρμοδιοτήτων του, είχε και ατύπως δραστηριότητες που αφορούσαν την εξωτερική πολιτική της Μεγαλονήσου), ανέπτυξε πολιτική δραστηριότητα και έκανε δημόσιες σχέσεις ακόμη και σε προσωπικό επίπεδο με ισχυρές προσωπικότητες, όπως τον διασημο
πολιτικό Clemenceau, τους κορυφαίους δημοσιογράφους Dillon και Bourchier και τους σημαίνοντες πρόξενους Blanc της Γαλλίας και Howard καιGraves της Αγγλίας, οι οποίοι διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις.
O ΔΥΤΙΚΟEΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ
Ο Βενιζέλος ως επαναστάτης στο Θέρισσο (1905), τόνιζε συνεχώς στους εξεγερθέντες ν’ αποφευγουν οσο το δυνατο τις συγκρούσεις με τα στρατεύματα των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, διότι μέσω αυτών θα πετύχουν το στόχο και θα υπερκεράσουν όλες τις δυσκολίες. Τα λόγια του αποδείχτηκαν προφητικά λίγο αργότερα, όταν πέτυχε τη σύσταση Ευρωπαϊκής Διεθνούς Επιτροπής (1906), η οποία εκτόνωσε το πολιτικό αδιέξοδο της Μεγαλονήσου και αποτελεσε σταθμο στην πορεια προς την Ενωση . Πριν τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913), ο Ελευθέριος Βενιζέλος για την ανασυγκρότηση του στρατεύματος θα επιλέξει Γάλλους εκπαιδευτές για το στρατό ξηράς και Άγγλους για την εκπαίδευση του στόλου, πράγμα που προδηλώνει τη μετέπειτα εμμονή του στη συμπαράταξη της Ελλάδος με την Entente στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου,διαβλεποντας τον νικητη.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκπροσωπώντας την Ελλάδα ως Πρωθυπουργός στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι (1919-1920), θα έρθει σε επαφή με την αφρόκρεμα της παγκόσμιας πολιτικής και κυρίως τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων: Wilson (Πρόεδρος της Αμερικής), Lloyd George (Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας), Clemenceau ή Τίγρη της Ευρωπαϊκής πολιτικής (Πρωθυπουργός της Γαλλίας). Κατά τη διάρκεια της συνάντησης ο Ελευθέριος Βενιζέλος, περαν των ελληνικων διεκδικησεων, υποστήριξε την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και την δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών, αρχες που υπάγονται στα 14 σημεία του Wilson, ιδιαιτερα ευνοικες προτασεις πρωτιστως για την Ευρωπη αλλα και την παγκοσμια ειρηνη Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πίστευε πως όλα μπορούν να επιτευχθούν με την εξασφάλιση ευρωπαϊκών συμμαχιών και με την εύνοια των Μεγάλων Δυνάμεων. Αυτή την τακτική την εφάρμοσε στο έπακρον σε όλη τη διάρκεια της πολιτικής του διαδρομής με αποκορυφωμα την υπογραφη της Συνθηκη των Σεβρων 1920 αλλα και την σωτηριο Συνθηκη της Λωζαννης 1923.
ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ
Η επιθυμία των κυβερνήσεων και των λαών της Ευρώπης να συναποτελέσουν ένα ενιαίο πολιτικό σχηματισμό, , τέθηκε με ουσιαστικό τρόπο για πρώτη φορά μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ως απόρροια της κατάλυσης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών και της απελευθέρωσης των Ευρωπαϊκών Εθνοτήτων. Στη γένεση αυτής της επιθυμίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο, τόσο η βίωση της ανάγκης για αναχαίτιση μιας εκ νέου διεθνούς κρίσης, όσο και η διευθέτηση κρατικών ανταγωνισμών που είχαν προκύψει εκείνη την εποχή.
Το 1926 στο πρώτο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο, ο Βενιζέλος δε δίστασε να ταχθεί στο πλευρό των ευρωπαϊστών διανοουμένων – πολιτικών, όπως ήταν ο Kalergi, Nitti, Bloom, Daladier. ευχήθηκε επισήμως να τελεσφορήσει ο σκοπός της πανευρωπαϊκής Ένωσης που συνέπιπτε με τους οραματισμούς του, τη συνένωση δηλαδή των ευρωπαϊκών κρατών σε μια πολιτικοοικονομική ομοσπονδία βασισμένη στην σύμπραξη και την ειρηνική συνεργασία υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών. Το γεγονός δεν είναι τυχαίο ότι ο Kalergi όχι μόνο χαρακτήρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο «Μεγάλο Ευρωπαϊστή Πολιτικό» στο περιοδικό «Πανευρώπη», αλλά επιπλέον πρόσθεσε: «…Από τους πολλούς ξένους πολιτικούς ηγέτες, ο Βενιζέλος μου έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση. Ενθουσιώδης και χωρίς αμφιβολίες για το μέλλον της Πανευρώπης… Ο άνθρωπος αυτός συνδύαζε τη σωφροσύνη της προχωρημένης ηλικίας με τη χάρη μιας αιώνιας νεότητας. Ήταν τούτο ο καρπός της ιδιοφυίας και της γοητείας του…».
Το 1928 ο Αριστείδης Μπριάν (Υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας) θα προτείνει τη σύσταση της Ομοσπονδίας της Ενωμένης Ευρώπης. Την 1η Μαΐου του 1930 με την εξουσιοδότηση 27 ευρωπαϊκών κρατών, μέλη της Κ.τ.Ε. ο Μπριάν θα διατυπώσει, σε ένα εκτενές γραπτό υπόμνημα, την πρόταση για μια νέα πολιτική και οικονομική οργάνωση της Ευρώπης. Ανάμεσα στις θετικές αντιδράσεις στο συγκεκριμένο εγχείρημα ήταν αυτή του Έλληνα Πρωθυπουργού, Ελευθέριου Βενιζέλου.
Όταν στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1930 ο Μπριάν συνεκάλεσε συνέδριο μεταξύ των εκπροσώπων των Ευρωπαϊκών κρατών, ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα αγορεύσει με θέρμη υπέρ της ανάγκης να δοθεί συνέχεια στις γαλλικές εισηγήσεις.
< το εγχείρημα οφείλει να αναληφθεί στα πλαίσια της διεθνούς οργάνωσης και να σεβαστεί την εθνική κυριαρχία των κρατών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, κάτω από ανάλογες συνθήκες, όχι μόνο δεν θα οδηγήσει στην εξασθένιση αλλά και συμβάλλει στην ενίσχυση «της Ευρώπης των πατρίδων»…».
«Θα ήταν αποτελεσματική οποιαδήποτε μορφή Ένωσης της Ευρώπης, αρκεί να έχει και χαρακτήρα τελωνειακής Ένωσης».
Η ερμηνεία της θετικής απάντησης του Βενιζέλου θα πρέπει να αναζητηθεί στο επίπεδο τόσο των γενικότερων ιδεολογικών του προσανατολισμών όσο και της ειδικότερης αποτίμησης των ζωτικών συμφερόντων της Ελλάδας.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εξέφραζε το γενικότερο πνεύμα της εποχής -αποτροπής ενός εκ νέου πολέμου και παγίωσης της παγκόσμιας ειρήνης- το οποίο θα επιβοηθούσε στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη που ανάγεται στη συνείδηση των κοινών πολιτιστικών αξιών, στην υπερκέραση των διακρατικών ανταγωνισμών και στην αποκατάσταση της διεθνούς συνεργασίας και της κοινωνικής ισορροπίας. Εκείνη την εποχή είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται φιλελεύθερες στάσεις, οι οποίες μαζί με τη στράτευση υπέρ της ευρωπαϊκής ιδέας θα συνδυαστούν με συγκεκριμένες τάσεις στο πεδίο της πρακτικής πολιτικής. Η καταξίωση όμως των αρχών του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας προϋπέθεται την αναχαίτιση της διεθνούς κρίσης, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της άμβλυνσης των αντιθέσεων και της επίτευξης της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Άλλος παράγοντας που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απόφαση του Βενιζέλου ήταν η δυναμική αντίληψή του για την πολιτική ως πηγή δράσης και αισιοδοξίας σε μια περίοδο που το ευρωπαϊκό κλίμα υπονομεύεται από τις δυνάμεις του αναθεωρητισμού, του ρεμβανσισμού και του ολοκληρωτισμού.
Στην πολιτική όμως που ακολούθησε ο Βενιζέλος σχετικά με το υπόμνημα Μπριάν, θα παίξουν καθοριστικό ρόλο τα συμφέροντα της Ελλάδας που αναλύονται στην ικανοποίηση των αναγκών ζωτικής σημασίας για την πολιτική σταθερότητα, στην κοινωνική ανασυγκρότηση εξαιτίας της περίθαλψης και διάσωσης του προσφυγικού στοιχείου στην εδαφική ασφάλεια και ακεραιότητας της χώρας και τέλος στην οικονομική άνθηση και προσκοπή του τόπου.
Εκτός όμως από την προσήλωση στις φιλελεύθερες αρχές, ο Βενιζέλος αναγνώριζε και την ανησυχία των συμπατριωτών του για μια καινούργια ένοπλη αναμέτρηση. Η σθεναρή τοποθέτηση όμως του ηγέτη υπέρ της ειρηνικής συνεργασίας δεν αντανακλούσε μόνο στα συμφέροντα της Ελλάδας, αλλά και της ανθρωπότητας ως συνόλου.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος οραματίζεται μέσα από αυτό το υπόμνημα ένα πανευρωπαϊκό μέτωπο βασισμένο στις αρχές της γαλλικής επανάστασης, στις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και του νεοκλασικισμού που πηγάζουν και έχουν τις ρίζες τους στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Οραματίζεται μια Ευρώπη που θα διασφαλίζει τα δικαιώματα του ανθρώπου, θα υπερασπίζεται τα ιδανικά της δημοκρατίας και θα συμβάλει στην κοινωνική ευημερία των λαών της, χωρίς να ισοπεδώνει την πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα και το παραδοσιακό ύφος τους, που αποτελεί στοιχείο διαφοροποίησης και πλουτισμού της παγκόσμιας κληρονομιάς. Μια Ευρώπη των ελευθεριών και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, που θα συνέχεται από ένα ελπιδοφόρο μήνυμα σταθερότητας και θα ενδυναμώνει με την παρουσία του διεθνισμού αποτρέποντας ως προμαχώνας μια επερχόμενη κρίση, που θα επέβαινε μοιραία στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, καθώς και στην πολιτισμική πορεία της ανθρωπότητας.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ο πρώτος που κατόρθωσε να προαγάγει με πρωταγωνιστικό ρόλο τη συνεργασία του Έθνους με ιθύνουσες δυτικοευρωπαϊκές Δυνάμεις, να προωθήσει τα αλυτρωτικά αιτήματα του Ελληνισμού, να εξασφαλίσει διπλωματικά ερείσματα ικανά να συμβάλλουν όχι πλέον στην ικανοποίηση εδαφικών διευρύνσεων, αλλά και στην κατοχύρωση κατά κύριο λόγο της ασφάλειας και της ανεξαρτησίας καθώς και στον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους. Είχε την ικανότητα να κατανοήσει την παθολογία της καταστροφικότητας του πολέμου, όπως διαφαίνεται στη συνέντευξή του, τον Οκτώβριο του 1929, «…ο πόλεμος απέδειξεν ότι οι νικηταί είναι τόσον πτωχοί, όσον και οι ηττημένοι», και να διερμηνεύσει τα μηνύματα της Δύσης και τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, στοιχεία αδήριτα ολοκλήρωσης μιας πανευρωπαϊκής δημοκρατικής οντότητας πλοηγού του πολιτισμού των λαών και των αρχών του ανθρωπισμού.
Ο ελευθεριος Βενιζελος τίμησε με την στάση του και τις επιλογές του τον ευρωπαϊκό παράγοντα και αξιοποίησε την δυναμική των δυτικών συμμάχων προς όφελος των εθνικών συμφερόντων αλλά και η συμβολή της Ελλάδας υπήρξε πολύτιμη, όταν κλήθηκε να αναλάβει δράση, πράγμα που εξετίμησε ο ευρωπαϊκός τύπος, η κοινή γνώμη άλλα και κορυφαία πανεπιστήμια που το θεώρησαν, τιμώντας τον, όχι μόνο χαρισματικό πολιτικό αλλά και σπουδαίο πνευματικό άνθρωπο.
*Ο Εμμανουήλ Θεοδωράκης είναι καθηγητής – συγγραφέας
