Είναι γνωστό ότι μέσα στην Ευρώπη υπάρχουν πολυπληθείς ομάδες μονίμων κατοίκων, μεταναστών από χρόνια εγκατεστημένων, τους οποίους ούτε ο συγχρωτισμός, ούτε η καθημερινή κοινωνία με τις ευρωπαϊκές αξίες, συνήθειες και πρακτικές αποδείχτηκαν ικανά και αρκετά για να τους κάμουν να νιώσουν Ευρωπαίοι.
Ακραίες και τραγικές εκφάνσεις αυτού του προβλήματος είναι γεγονότα όπως τα πρόσφατα (7-1-2015) στο περιοδικό “Charlie Hebdo” στο Παρίσι, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, που ως πρωταγωνιστές αναδεικνύονται μετανάστες δεύτερης γενιάς, πάει να πει νέοι άνθρωποι που έλαβαν ευρωπαϊκή παιδεία και ανδρώθηκαν μέσα σε ευρωπαϊκή κουλτούρα.
Ακόμα, πέρα από θλίψη, απορία προκαλεί τα φαινόμενο, αρκετοί ευρωπαίοι νέοι να φεύγουν για να βρεθούν πλάι και να ενισχύσουν το Ισλαμικό κράτος (ISIS), στην αποτρόπαιη δράση του, στη διακηρυγμένη αντίθεσή του με ό,τι ονομάζουμε Δύση.
Στο σημερινό σημείωμα της στήλης καθώς και στα δύο επόμενα, θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά του και πώς δημιουργήθηκε αυτός ο τύπος ανθρώπου που ονομάζουμε Ευρωπαίο και που σήμερα, γενικεύοντας, θα μπορούσαμε επίσης να ονομάσουμε σαν τον τύπο του ανθρώπου της Δύσης. Ποιος είναι λοιπόν Ευρωπαίος και τι ακριβώς σημαίνει αυτή η ιδιότητα;
Η απάντηση ίσως μας βοηθήσει να αντιληφθούμε σε τι αντιτίθενται και τι μάχονται οι άνθρωποι που προανέφερα.
Χωρίς αμφιβολία τα θεμέλια της Ευρώπης του παρόντος μπήκαν τον δέκατο ένατο και τον 20ό αιώνα. Ομως η ιστορία της Ευρώπης αριθμεί πολλούς αιώνες, οι οποίοι γέννησαν τα γεγονότα και τα γνωρίσματα εκείνα που οδήγησαν τους μεν να αυτοαποκαλούνται, τους δε να αποκαλούν τους κατοίκους αυτής εδώ της ηπείρου με το όνομα Ευρωπαίοι. Αυτά τα κυρίαρχα συμβάντα και τα γνωρίσματα έφτιαξαν με τα χρόνια, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, ένα περίγραμμα ενότητας. Μέσα σε αυτό το περίγραμμα γεννήθηκε η συνείδηση του ανήκειν σε μια κοινότητα, ανεξάρτητα από τις διαφορές και τις αποκλίσεις των ομάδων οι οποίες την αποτελούν. Ο Πωλ Βαλερύ (Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος, 1871 – 1945), θεωρεί Ευρωπαίους όλους τους λαούς οι οποίοι έχουν υποστεί στη διαδρομή της Ιστορίας την επίδραση της Ρώμης, την επίδραση του Χριστιανισμού και την επίδραση της αρχαίας Ελλάδας. Η Ελένη Αρβελέρ (Ελληνίδα ιστορικός και ακαδημαϊκός, 1926), λέει ότι σύμφωνα με τον ορισμό του Ευρωπαίου που θέλει να έχει για απαρχή της υπόστασής του τον ορθολογισμό της αρχαίας ελληνικής σκέψης, τη νομοθετική ρωμαϊκή δεινότητα και τη χριστιανική πνευματικότητα, η έννοια της Ευρώπης διευρύνεται και πέρα από τα γεωγραφικά της όρια. Θα μπορούσαμε έτσι να αναζητήσουμε την Ευρώπη και στα ευρωγενή κράτη της υφηλίου, στην Αμερικανική ήπειρο, στην Αυστραλία και ακόμα και σε αυτή τη Νότια Αφρική.
Η φράση «εμείς οι Ευρωπαίοι» αναφέρεται για πρώτη φορά το 1623 σε γραπτό του Άγγλου φιλόσοφου, πολιτικού και επιστήμονα Φράνσις Μπέικον (Sir Francis Bacon, 1561 – 1626), εννοώντας ασφαλώς αυτούς που είχαν μείνει έξω από τον οθωμανικό ζυγό, σίγουρα τους Δυτικοευρωπαίους και ίσως και τους Ρώσους.
Ο Π. Κανελλόπουλος (Έλληνας φιλόσοφος, πολιτικός και ακαδημαϊκός, 1902 – 1986), βλέπει τον ευρωπαϊκό τύπο του ανθρώπου να ξυπνά για πρώτη φορά, στο πρόσωπο του Αυγουστίνου (354 – 430 μ.Χ.), επισκόπου Ιππώνος, μεγάλου ιεράρχη των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Ηδη στον Αυγουστίνο -δηλαδή στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ.- βρίσκουμε αριστοτεχνικά συνδυασμένα και τα τρία χαρακτηριστικά, το ρωμαϊκό, το χριστιανικό και το ελληνικό.
Ας δούμε τώρα αναλυτικότερα τις τρεις επιδράσεις που δέχτηκαν οι λαοί στους οποίους αναφερόμαστε και που σήμερα μπορούμε να τους αποκαλούμε Ευρωπαίους.
Η πρώτη είναι η επίδραση της Ρώμης. Η Ρώμη είναι το αιώνιο πρότυπο της οργανωμένης και σταθερής εξουσίας. Οπου απλώθηκε αυτή η εξουσία, πάνω σε τόσες φυλές και γενεές, άφησε ένα μόνιμο αποτύπωμα. Η Ρωμαϊκή εξουσία, εμφορούμενη από δικανικό πνεύμα, στρατιωτικό πνεύμα και θρησκευτικό πνεύμα, πρώτη επέβαλε στους κατακτημένους λαούς τα ευεργετήματα της ανεξιθρησκίας και της σωστής διοίκησης. Οπου λοιπόν η Ρωμαϊκή εξουσία άφησε το αποτύπωμά της -εκεί υπάρχει κάτι ευρωπαϊκό.
Κατά το τέλος της βασιλείας του Αυγούστου, (που πέθανε το έτος 14 μ.Χ.), είχε κατακτηθεί όλη η περίμετρος της Μεσογείου και τα προς βορρά σύνορα της Αυτοκρατορίας είχαν σταθεροποιηθεί στο Ρήνο. Δημιουργήθηκε έτσι μία Αυτοκρατορία που περιελάμβανε «την κατοικήσιμη υφήλιο» των Ελλήνων, την οικουμένη, από την Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι την Ανατολία και από τη Βόρεια Αφρική μέχρι τον Ρήνο. Αυτά τα όρια παρέμειναν εν πολλοίς ως σύνορα της Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια τουλάχιστον τριών αιώνων. Αυτόν τον κόσμο η Ρώμη κατέκτησε, ειρήνευσε και εν μέρει ενοποίησε. Κι αυτό γιατί, την εποχή που περατώνεται η κατάκτηση, η Ρώμη έχει πια υιοθετήσει σχεδόν εξ ολοκλήρου τον ελληνικό πολιτισμό, χωρίς εν τούτοις να απαρνηθεί το δικό της.
Από τον 4ο μέχρι και τον 7ο αιώνα μ.Χ. εμφανίστηκαν δυναμικά στο προσκήνιο της Ιστορίας τα βαρβαρικά φύλα και έθνη. Λαοί που κατά το μεγαλύτερο μέρος τους κατοικούσαν πέρα από τα βόρεια σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δηλαδή βορείως των ποταμών Δούναβη και Ρήνου. Στο πέρασμά τους τα βαρβαρικά φύλα διέλυσαν το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το 476 μ.Χ. λεηλάτησαν τη Ρώμη.
Ομως περίπου εκατόν πενήντα χρόνια νωρίτερα, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος είχε κάμει τρεις κορυφαίες πολιτικές επιλογές.
Ο Π. Κανελλόπουλος γράφει: «Η Ρώμη είχε αρχίσει να γκρεμίζεται. Ο Κωνσταντίνος, προβλέποντας ότι η στέγη θα πέσει να τον πλακώσει, φεύγει από την Ιταλία, παίρνει το όνομα της Ρώμης και το μετακομίζει (το 330 μ.Χ.), σα να ήταν απλή αποσκευή, στο Βυζάντιο. Έτσι, χώρισε η Δύση από την Ανατολή, και τα παράθυρά της άνοιξαν για να δεχθούν τα ρεύματα -ρεύματα γερά και βίαια- που έρχονταν από το Βορρά».
Μετά το 476 μ.Χ. και για μια χιλιετία η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συνέχισε να υφίσταται ως πολιτική οντότητα μόνο στην Ανατολή, ως το κράτος που τον 17ο αιώνα οι δυτικοί λόγιοι ονόμασαν Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Το σμίξιμο της Δύσης με το Βορρά, δηλαδή με τα ακμαία και άφθαρτα βαρβαρικά φύλα των Κελτών και των γερμανικών λαών, υπήρξε γόνιμο. Άλλωστε η κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ιταλική και στην Ιβηρική Χερσόνησο, στη Γαλατία και στη Βρετανία διόλου δε σήμανε το τέλος της ρωμαϊκής παρουσίας και επίδρασης στη Δυτική Ευρώπη. Οι κοινωνικές και οικονομικές δομές, η θρησκεία, οι νοοτροπίες και τα πολιτισμικά πρότυπα άντεξαν περισσότερο στο χρόνο από τις λεγεώνες και τους αυτοκράτορες. Τα επιτεύγματα των Ρωμαίων στη δημόσια διοίκηση, στο δίκαιο, στην αρχιτεκτονική, στην παιδεία και στην τέχνη αποτέλεσαν πρότυπα για την περαιτέρω εξέλιξη στην Ευρώπη. Η Ρωμαϊκή κυριαρχία διέλυσε τη φυλετική οργάνωση της Γαλατίας, της Ισπανίας και των παραδουνάβιων χωρών, εισάγοντας ένα εντελώς διαφορετικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης, το οποίο χαρακτηριζόταν από οργανωμένες πόλεις, εμπορευματοποίηση, καταναλωτικές συνήθειες, κοινωνική διαφοροποίηση, φορολογικούς μηχανισμούς και γραπτό δίκαιο. Η λατινική γλώσσα επικράτησε στην Ιταλική και την Ιβηρική Χερσόνησο, στη Γαλατία και σε περιοχές της Βαλκανικής, όπου διαμορφώθηκαν οι επί μέρους ρωμανικές γλώσσες (ιταλικά, ισπανικά, γαλλικά, ρουμανικά), ενώ η καθιέρωση της χρήσης των λατινικών στο γραπτό λόγο και ως γλώσσας της καθολικής εκκλησίας ενίσχυσε την αίσθηση ύπαρξης ενός κοινού επικοινωνιακού κώδικα. (ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ)
(*) δρ Μηχανικός τ. δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές
Αρβελέρ Ε.,- Aymard M., (επιμ.), Οι Ευρωπαίοι, τ.Α΄, Σαββάλας, Αθήνα, 2003
Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης από τον 6ο έως τον 18ο αιώνα, τ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999
Κανελλόπουλος Π., Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τ.1, ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα, 2010
Ολα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο: http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
