Εισαγωγή
Το ένα μετά το άλλο τα δυσάρεστα οικολογικά φαινόμενα κατατρύχουν τον πλανήτη μας. Αυτή την περίοδο ζούμε τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή. Δεν βλέπεις ή δεν ακούς τίποτα άλλο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης από τον καύσωνα που ακάθεκτα προχωράει προς το βόρειο και νότιο ημισφαίριο με επακόλουθο τις απρόσμενες πυρκαγιές και από την ένταση των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων που πλημμυρίζουν τα πάντα και προκαλούν ανείπωτες καταστροφές.
Στην εκδήλωση όλων των ανεπιθύμητων αυτών οικολογικών φαινομένων πρωταγωνιστής πάντα ο «φιλοκερδής» άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για τίποτα άλλο από το να «φουσκώσει» το πορτοφόλι του. Για την απειλή της κλιματικής αλλαγής ειπώθηκαν πολλά και πάρθηκαν στα πλαίσια του ΟΗΕ «μέτρα των μέτρων», τα οποία , ύστερα από τα «βαρύγδουπα σύμφωνα του τραπεζιού», δεν εφαρμόζονται ποτέ εξολοκλήρου ή μένουν «κενό» γράμμα.
Προχτές την πρώτη του Αυγούστου πέρασε στα «ντούκου» ένα άλλο δυσάρεστο οικολογικό φαινόμενο. Αυτό της εξάντλησης των φυσικών (οικολογικών) πόρων του πλανήτη. Το δίκτυο παγκόσμιου αποτυπώματος προώθησης της επιστήμης της βιωσιμότητας (Global foodprint Network, advancing the science of sustainability) του ΟΗΕ, επεσήμανε πως η ημέρα αυτή είναι η ημέρα υπέρβασης (overshoot day, jour de dépassement) της κατανάλωσης από την ανθρωπότητα των διαθέσιμων για το 2018 φυσικών πόρων της γης. Δεν «ίδρωσε» βέβαια κανενός υπεύθυνου το αυτί. Κι ούτε «ξεσήκωσε» αντιδράσεις από τις διάφορες φιλοπεριβαλλοντικές οργανώσεις. Με απλά λόγια η ημέρα υπέρβασης σημαίνει πως τη χρονιά αυτή από τον Αύγουστο μέχρι το Δεκέμβρη θα «δανειζόμαστε» από τη γη φυσικούς πόρους χωρίς να λαμβάνεται καμιά πρόνοια διόρθωσης του οικολογικού αποτυπώματος του πλανήτη, της κάθε μιας χώρας και του ατόμου μας. Μια διεξοδικότερη μελέτη του σχήματος 1 δείχνει πως για ορισμένες χώρες η ημέρα υπέρβασης για το 2018 αρχίζει από το Φλεβάρη (Κατάρ και Λουξεμβούργο) και το Μάρτη ( Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, Καναδάς, Κουβέιτ, Δανία, Αυστραλία). Κι αυτό είναι πολύ θλιβερό. Γιατί οι χώρες αυτές από πολύ νωρίς θα «δανείζονται» για την ανθρώπινη δραστηριότητα φυσικούς πόρους από άλλες «ροκανίζοντας» τα οικολογικά τους αποθέματα. Για τη χώρα μας η οικολογικά αποφράδα αυτή ημέρα υπέρβασης είναι η 23 Μαΐου και πέρασε στα «ψιλά», αφού ακόμα και οι υφιστάμενες οικολογικές οργανώσεις την αγνόησαν.
Βιοϊκανότητα και οικολογικό αποτύπωμα
Για να κατανοηθεί καλλίτερα το οικολογικό φαινόμενο της εξάντλησης των φυσικών πόρων στη ζώνη κυριαρχίας μιας χώρας και σε παγκόσμιο και προσωπικό επίπεδο, θα πρέπει να αποσαφηνιστούν οι όροι βιοϊκανότητα (biocapacity, biocapacité), οικολογικό αποτύπωμα σε παγκόσμιο, κρατικό και ατομικό επίπεδο (ecological footprint, empreinte écologique) και οικολογικό έλλειμμα (ecological deficit, déficit écologique) ή οικολογικό απόθεμα (ecological reserve, réserve écologique). Ως μονάδα μέτρησης των παραπάνω οικολογικών μεγεθών έχει καθιερωθεί η gha (global hectares). Ένα gha ισοδυναμεί με 10 στρέμματα. Δυστυχώς τα επίσημα στοιχεία για τα μεγέθη των οικολογικών αυτών όρων ξεκινούν από το 1961 και φτάνουν μέχρι το 2014. Βασική αιτία για την καθυστέρηση αυτή είναι η χαρακτηριστική αδιαφορία πολλών κρατών να συμμορφωθούν προς τις ημερομηνίες αποστολής των εθνικών τους λογαριασμών για το οικολογικό αποτύπωμα (National Footprint Accounts -NFA). Οι λογαριασμοί αυτοί μπορούν να κλιμακωθούν γεωγραφικά για να αντλούν τιμές αποτυπώματος για μεγάλες κατηγορίες κατανάλωσης φυσικών πόρων σε επίπεδο νοικοκυριού για μια δεδομένη περιφέρεια, επαρχία, πόλη ή αστικό οικισμό.
Με τον όρο λοιπόν βιοϊκανότητα εννοείται ο χώρος της γης , ή της χώρας ή του ατόμου που είναι διαθέσιμος για την παραγωγή πόρων και την απορρόφηση των αποβλήτων του διοξειδίου του άνθρακα. Η παγκόσμια ή ανά χώρα βιοϊκανότητα ανά άτομο υπολογίζεται αν αυτή διαιρεθεί με τον πληθυσμό του πλανήτη ή της χώρας. Η μέση βιοϊκανότητα ανά άτομο του πλανήτη ανέρχεται στο 1,7 gha. Οι 10 πρώτες χώρες με υψηλή βιοϊκανότητα ανά άτομο είναι: Γαλλική Γουιάνα (102,9 gha ), Σουρινάμ (88.2), Γουιάνα (68.8) , Γκαμπόν (25.7), Βολιβία (16.5), Καναδάς (15.2), Μογγολία (15,0), Αυστραλία (13.3), Φινλανδία (12.9) και Κογκό (10.5). Τη μικρότερη βιοϊκανότητα ανά άτομο παρουσιάζουν οι χώρες: Αϊτή (0.3), Αγία Λουκία (0.3), Λίβανος (0.3), Νησιά Καϋμάν (0.3), Ισραήλ (0.3), Κύπρος (0.2), Ιορδανία (0,2), Ρεϋνιόν (0,2), Μπαρμπάντος (0.2), Βερμούδες (0.1) και Σιγκαπούρη (0.1). Η τιμή αυτή στην Ελλάδα είναι 1.6, δηλαδή κατά 0.1 κατώτερη της μέσης τιμής του πλανήτη.
Το οικολογικό αποτύπωμα μετράει τη ζήτηση της ανθρώπινης κατανάλωσης των φυσικών πόρων στη βιόσφαιρα. Πρόκειται δηλαδή για ένα λογιστικό εργαλείο, το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί από διαχειριστές πόρων και έχει κοινοποιηθεί ευρέως στο κοινό τα τελευταία 20 χρόνια. Με την ευρεία έννοια ο όρος αυτός περιλαμβάνει και το αποτύπωμα του άνθρακα (carbon footprint, empreinte carbone), το οποίο εκφράζει την ποσότητα του άνθρακα – συνήθως σε τόνους- που εκπέμπεται από μια δραστηριότητα ή έναν οργανισμό. Το αποτύπωμα του άνθρακα είναι σήμερα το 60% του συνολικού οικολογικού αποτυπώματος της ανθρωπότητας. Έχει αυξηθεί 11 φορές από το 1961. Η μείωση του αποτυπώματος του άνθρακα της ανθρωπότητας είναι το πιο σημαντικό βήμα που μπορούμε να κάνουμε για να σταματήσουμε την υπέρβαση και να ζήσουμε μέσα του πλανήτη μας. Γιατί δυστυχώς δεν βρήκαμε προς το παρόν άλλο πλανήτη να μετοικήσουμε. Το οικολογικό αποτύπωμα βοηθάει τις χώρες να κατανοήσουν τον οικολογικό προϋπολογισμό τους και τους δίνει τα απαραίτητα εχέγγυα για τη διαχείριση των πόρων τους και την οικοδόμηση ενός ασφαλούς και ευοίωνου μέλλοντος. Μπορεί να συνδράμει στον εντοπισμό των κινδύνων που συνδέονται με τα οικολογικά ελλείμματα, ώστε να αντιμετωπιστούν με τον πιο επείγοντα τρόπο ,να δημιουργηθεί η απαιτούμενη πολιτική βούληση και να καθοδηγηθεί στον αναγκαίο προγραμματισμό. Με άλλα λόγια με το οικολογικό αποτύπωμα οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής μπορούν να δώσουν προτεραιότητα στις πολιτικές και τις δράσεις, συχνά στο πλαίσιο μιας ευρύτερης πολιτικής αειφορίας.
Το ολικό οικολογικό αποτύπωμα των πρώτων δέκα χωρών έχει ως ακολούθως: Κίνα 5.200.000.000 gha, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής 2.670.000.000, Ινδία 1.450.000.000, Ρωσική Ομοσπονδία 799.000.000, Βραζιλία 634.000.000, Ιαπωνία 602.000.000, Ινδονησία 409.000.000, Γερμανία 407.000.000, Μεξικό 320.000.000 και Ηνωμένο Βασίλειο 309.000.000. Τη μικρότερη ζήτηση παρουσιάζουν οι χώρες Σαμόα 458.000, Βερμούδες 423.000, Αντίγκουα και Μπαρμπούντα 380.000, Αγία Λουκία 377.000, Τόνγκα 349.000, Σάο Τομέ και Πρίνσιπε 333.000, Γρενάδα 330.000, νησιά του Καϋμάν 324.000, Δομινίκα 183.000, Νήσοι Κουκ 123.000 και Μονσερράτ 23.600.
Το ολικό οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδας φτάνει στα 50 εκατομ gha και της Κύπρου στα 3.830.000.
Το οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο μιας χώρας προκύπτει αν διαιρεθεί το ολικό οικολογικό αποτύπωμα με τον πληθυσμό της. Το υψηλότερο οικολογικό αποτύπωμα παρουσιάζουν οι χώρες: Κατάρ 15.7, Λουξεμβούργο 12.3. Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 9.8, Μογγολία 9.5, Μπαχρέιν 8.7, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής 8.4, Καναδάς 8.0, Κουβέιτ 7.6, Δανία 7.1 και Εσθονία 7.0. Το χαμηλότερο έχουν οι χώρες: Κομόρες 0.8, Μαλάουι 0.8, Μπαγκλαντές 0.8, Πακιστάν 0.8, Ρουάντα 0.8, Αφγανιστάν 0.8, Κονγκό, Λαϊκή Δημοκρατία του 0.8, Αϊτή 0.7, Μπουρούντι 0.6, Ανατολικό Τιμόρ 0.6 και Ερυθραία 0,5.
Στην Ελλάδα το ατομικό οικολογικό αποτύπωμα είναι 4.41 και στην Κύπρο 3.3.
Αν η διαφορά της βιοϊκανότητας και του οικολογικού αποτυπώματος είναι θετική γίνεται λόγος για οικολογικό απόθεμα. Αν είναι αρνητική τότε υπάρχει οικολογικό έλλειμμα. Οι χώρες με μεγάλο οικολογικό απόθεμα είναι: Γαλλική Γουιάνα με 3860 % Σουρινάμ 2330 %, Γουιάνα 2300 %, Γκαμπόν 846 %, Κονγκό 763 %, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία 555 % , Βολιβία 436 %, Κονγκό, Ουρουγουάη 246 %, Ναμίμπια 212 % και Ερυθραία 209 %. Στις χώρες με υψηλό οικολογικό έλλειμμα συγκαταλέγονται οι: Σιγκαπούρη 9890 %, Βερμούδες 4810 %, Ρεϋνιόν 2820 %, Μπαρμπάντος 2070 %, Νησιά Καϋμάν 1670 %, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 1650 %, Ισραήλ 1640 %, Μπαχρέιν 1530 %, Σαουδική Αραβία 1350 % Κύπρος 1260 %, Κατάρ 1230 % και Κουβέιτ 1150 %. Η χώρα μας έχει οικολογικό έλλειμμα 168%. 150 χώρες παρουσιάζουν από το 1961 μέχρι το 2014 οικολογικό έλλειμμα.
Μερικές πικρές αλήθειες
Σε επίπεδο κόσμου το 1961 η βιοϊκανότητα και το οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο ήταν 3.13 και 2.29 αντίστοιχα για να φτάσουν το 2014 στο 1.68 και 2.84. Η ολική βιοϊκανότητα και το ολικό οικολογικό αποτύπωμα κυμάνθηκαν το 1961 στα 9611343515.72 και 7035242874.48 gha και το 2014 στα 12142290547.29 και 20 601 913 674.33. Πράγμα που σημαίνει πως χρειαζόμαστε 1.69 πλανήτες σαν τη γη μας το 2014 για να αντλήσουμε τους φυσικούς πόρους που ξοδεύουμε.
Στην Ευρώπη η βιοϊκανότητα και το οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο ήταν 1.88 και 4.03 το 1961 και 3.07 και 4.69 το 2014 αντίστοιχα. Η ολική βιοϊκανότητα και το ολικό οικολογικό αποτύπωμα από 696251767.23 και 1477277805.63 gha το 1961 έφτασαν το 2014 στα 2244861951.68 και 3433764327.27 αντίστοιχα. Απαιτούνται δηλαδή 2.79 πλανήτες παρόμοιοι με τη γη για να καλυφτούν οι ανάγκες των απαιτούμενων φυσικών πόρων.
Στη χώρα μας η βιοϊκανότητα και το οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο το 1961 υπολογίστηκε στο 1.52 και 1.96 για να φτάσει το 1972 στο 1.96 και 5.98. το 2001 στο 1.78 και 6.5 το 2000 , στο 1.55 και 6.56 το 2007 και το 2014 στο 1.6 και 4.29 αντίστοιχα. Τελευταία δεδομένα θέλουν το οικολογικό αποτύπωμα κατά κάτοικο της Ελλάδας στο 4.41. Η ολική βιοϊκανότητα και το ολικό οικολογικό αποτύπωμα από 12737231.91 και 16409629.81 gha το 1961 έφτασαν το 2014 στα 17645046.35 και 47233131.8 αντίστοιχα. Εμείς θα χρειαστούμε 2.55 πλανήτες σαν τη γη για να καλύψουμε τις ανάγκες σε φυσικούς πόρους. Το οικολογικό μάλιστα αποτύπωμα της Αθήνας ανέρχεται στο 4.84 και της Θεσσαλονίκης στο 4.25. Ο γράφων επιχείρησε να υπολογίσει το προσωπικό οικολογικό αποτύπωμα και την προσωπική ημέρα υπέρβασης. Τα αποτελέσματα δείχνουν πως χρειάζεται ακόμα πολύ δουλειά (σχήμα 2). Κι αυτό γιατί αν όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη «ξόδευαν» τους φυσικούς πόρους , όπως ο γράφων, τότε η ημέρα υπέρβασης θα ήταν 14 ημέρες νωρίτερα από εκείνη του πλανήτη και θα χρειαζόταν γα την κάλυψη των αναγκών σε φυσικούς πόρους 1.78 πλανήτες σαν τη γη. Το παρήγορο είναι πως για το άτομό μου μετατοπίζεται για αργότερα κατά 54 ημέρες η ημέρα υπέρβασης της χώρας και θα απαιτηθούν 0.77 πλανήτες λιγότεροι για την κάλυψη των αναγκών σε φυσικούς πόρους.
Είναι διαπιστωμένο πως οι φυσικοί πόροι αποτελούν τον πυρήνα του μακροπρόθεσμου πλούτου κάθε χώρας. Σήμερα, η πλειοψηφία των χωρών του κόσμου έχουν οικολογικά ελλείμματα. Χρησιμοποιούν δηλαδή περισσότερους φυσικούς πόρους από αυτούς που τα οικοσυστήματά τους μπορούν να αναγεννήσουν. Σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη, οι επιπτώσεις των οικολογικών ελλειμμάτων μπορεί να είναι καταστροφικές, με αποτέλεσμα την απώλεια φυσικών πόρων, την κατάρρευση του οικοσυστήματος, το χρέος, τη φτώχεια, την πείνα και τον πόλεμο.
Ο πληθυσμός των Ηνωμένων Πολιτειών χρησιμοποιεί δύο φορές περισσότερους από τους ανανεώσιμους φυσικούς πόρους. Τα μεγαλύτερα οικολογικά αποτυπώματα ανά κάτοικο έχουν οι πολιτείες Βιρτζίνια, Μέρυλαντ και Ντέλαγουερ και τα μικρότερα η Νέα Υόρκη, το Αϊντάχο και το Αρκάνσας Η Αλάσκα, το Τέξας και το Μίσινγκαν έχουν τη μεγαλύτερη βιοϊκανότητα και τη μικρότερη οι Ρόουντ Άιλαντ, το Ντέλαγουερ και η Αριζόνα. Η Καλιφόρνια, το Τέξας και η Φλόριντα έχουν τα υψηλότερα οικολογικά ελλείμματα. Η Αλάσκα, η Νότια Ντακότα και η Μοντάνα έχουν τα μεγαλύτερα οικολογικά αποθέματα.
Εάν ο παγκόσμιος πληθυσμός ζούσε σαν πολίτες της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας (NRW), θα χρειαζόμασταν 3.3 πλανήτες όμοιους με τη γη μας.
Στη Μεσόγειο οι πόλεις Βαλέτα, Αθήνα και Γένοβα έχουν υψηλότερο οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο , που κυμαίνεται μεταξύ 5.3 και 4.8 gha. Τα Τίρανα, η Αλεξάνδρεια και η Αττάλεια έχουν το χαμηλότερο που φτάνει τα 2.1 και 2.7 gha . Τα οικολογικά αποτυπώματα ανά κάτοικο των περισσότερων πόλεων της Μεσογείου υπερβαίνουν εκείνα των χωρών τους, με εξαίρεση τη Θεσσαλονίκη, το Τελ Αβίβ, τη Βενετία, το Παλέρμο και τη Νάπολη.
Η παγκόσμια εκστρατεία για την αειφορία θα κερδηθεί, ή θα χαθεί, στις πόλεις. Μεταξύ 70% και 80% όλων των ανθρώπων αναμένεται να ζουν σε αστικές περιοχές μέχρι το 2050. Κατά συνέπεια, οι στρατηγικές έξυπνης πολεοδομίας και αστικής ανάπτυξης συμβάλλουν στη διασφάλιση της ύπαρξης επαρκούς φυσικού κεφαλαίου και στην αποφυγή της υπερβολικής ανθρώπινης ζήτησης σε φυσικούς πόρους. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ανάγκης του ανθρώπου για αυτοκίνητα. Δεν πρέπει να λησμονείται πως η προσωπική μεταφορά αποτελεί το 14% του αποτυπώματος του άνθρακα της ανθρωπότητας.
Η μείωση της συνιστώσας άνθρακα του οικολογικού αποτυπώματος της ανθρωπότητας κατά 50% θα είχε ως αποτέλεσμα να «πέσει» η κατανάλωση των φυσικών πόρων από 1.7 σε 1.2 πλανήτες όμοιους με τη γη . Κι αυτό αντιστοιχεί στη μετακίνηση της ημερομηνίας της Ημέρας υπέρβασης κατά 93 ημέρες ή περίπου κατά τρεις μήνες.
Η ζήτηση τροφίμων αποτελεί το 26% του παγκόσμιου οικολογικού αποτυπώματος. Υπάρχουν δύο σημαντικά ζητήματα στην αντιμετώπιση της επάρκειας των τροφίμων, του υποσιτισμού και της πείνας. Αυτά είναι: η αναποτελεσματικότητα των φυσικών πόρων στην παραγωγή τροφίμων και τα απόβλητα τροφίμων. Η παραγωγή ζωικών προϊόντων είναι πολύ ενεργειοβόρα. Η Κίνα έχει δεσμευτεί να μειώσει την κατανάλωση κρέατος κατά 50% μέχρι το 2030. Η ενέργεια αυτή θα μειώσει το οικολογικό αποτύπωμα από περισσότερα από 126 εκατομμύρια gha και θα μεταφέρει την ημερομηνία της ημέρας υπέρβασης κατά 1,5 ημέρες. Εάν η παγκόσμια κατανάλωση κρέατος μειωθεί κατά 50% και αντικατασταθούν οι θερμίδες αυτές με χορτοφαγικής διατροφής η μέρα υπέρβασης θα μετατοπιστεί κατά 5 ημέρες. Περίπου το ένα τρίτο των τροφίμων που παράγεται στον κόσμο για κατανάλωση από τον άνθρωπο – 1,3 δισεκατομμύρια τόνους ετησίως – χάνεται ή σπαταλιέται. Αυτό ισοδυναμεί με το 9% του οικολογικού αποτυπώματος της ανθρωπότητας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής , εκτιμάται ότι το 40% των τροφίμων πηγαίνει στα απόβλητα. Η ποσότητα αυτή είναι ισοδύναμη του ολικού οικολογικού αποτυπώματος του Περού και του Βελγίου.
Ένας από τους στόχους της βιώσιμης κατανάλωσης και παραγωγής του ΟΗΕ για την αειφόρο ανάπτυξη είναι η μείωση κατά το ήμισυ των ανά κάτοικο παγκόσμιων αποβλήτων μέχρι το 2030. Με αυτόν τον τρόπο η ημέρα υπέρβασης θα μετατοπιστεί 11 ημέρες.
Η αντιμετώπιση του μεγέθους του πληθυσμού έχει επίσης σημαντική επίδραση στην εξοικονόμηση των φυσικών πόρων. Εάν για παράδειγμα κάθε δεύτερη οικογένεια έχει ένα παιδί λιγότερο μέχρι το 2050 ο πληθυσμός του πλανήτη θα μειωθεί κατά 1 δισεκατομμύριο. Μια τέτοια μείωση είναι ισοδύναμη με την μετατόπιση της ημέρας υπέρβασης κατά 30 μέρες. Κι αν αυτή η μείωση συνεχιστεί, τότε το 2100 θα υπάρξει αύξηση της βιοικανότητας κατά άτομο σε ποσοστό 50%.
