Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) βρίσκεται σε µια κρίσιµη καµπή. Το παλιό οικονοµικό µοντέλο έχει εξαντληθεί και οι παγκόσµιες προκλήσεις απαιτούν ριζικές αλλαγές για να παραµείνει η Ευρώπη ανταγωνιστική.
Αν συνεχίσουµε να ακολουθούµε την παραδοσιακή ατζέντα, ο κίνδυνος απώλειας του ρόλου της ΕΕ στην παγκόσµια οικονοµία είναι πλέον υπαρκτός. Η οικονοµική προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραµένει αβέβαιη, καθώς η Ένωση βρίσκεται αντιµέτωπη µε ποικίλες προκλήσεις που απειλούν τη σταθερότητα και την ανάπτυξή της. Η παγκόσµια οικονοµική αναταραχή, οι εσωτερικές κοινωνικές ανισότητες και οι γεωπολιτικές εξελίξεις δηµιουργούν ένα περιβάλλον γεµάτο προκλήσεις, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για συντονισµένες δράσεις.
Έλλειψη συνοχής και ηγεσίας. Η έλλειψη συνεκτικής ηγεσίας στην Ευρώπη αποτελεί σοβαρό εµπόδιο για την αντιµετώπιση αυτών των προκλήσεων. Η Γαλλία και η Γερµανία, παραδοσιακοί πυλώνες της ευρωπαϊκής πολιτικής, αντιµετωπίζουν εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις που περιορίζουν την ικανότητά τους να ασκήσουν επιρροή. Η Γαλλία παλεύει µε δηµοσιονοµικά προβλήµατα και κοινωνικές αναταραχές, ενώ η Γερµανία βρίσκεται αντιµέτωπη µε την ενεργειακή κρίση και τις συνέπειες των στρατηγικών λαθών της. Ο πόλεµος στην Ουκρανία συνεχίζεται µε αµείωτη ένταση, φέρνοντας αβεβαιότητα και γεωπολιτικές ανακατατάξεις, ενώ η επανόδος του Τραµπ στην εξουσία στις Ηνωµένες Πολιτείες εγείρει σοβαρά ερωτήµατα για το µέλλον της ευρωπαϊκής πολιτικής και ασφάλειας.
Μετά το Brexit, η Ευρώπη έχει χάσει έναν από τους πιο δυναµικούς εταίρους της. Η πιθανότητα η Ιταλία, υπό την ηγεσία της Μελόνι, να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο, παραµένει αβέβαιη λόγω της ιστορικής έλλειψης επιρροής της Ιταλίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η κατάσταση αυτή αφήνει την Ευρώπη εκτεθειµένη σε εξωτερικές επιρροές, ιδιαίτερα από τις Ηνωµένες Πολιτείες, όπου οι πολιτικές επιλογές του Τραµπ ενδέχεται να διαδραµατίσουν καθοριστικό ρόλο.
Η επιρροή του Ντόναλντ Τραµπ. Η επιστροφή του Τραµπ στην προεδρία ενδέχεται να επαναπροσδιορίσει τη θέση της Ευρώπης στον κόσµο. Οι µικρότερες ευρωπαϊκές χώρες, όπως αυτές στις Βαλτικές χώρες ή τις Κάτω Χώρες, φαίνεται να προσπαθούν απεγνωσµένα να αποκτήσουν πρόσβαση και επιρροή στις αποφάσεις του Τραµπ. Η πραγµατικότητα αυτή δηµιουργεί µια κατάσταση όπου οι αποφάσεις για την ευρωπαϊκή πολιτική ενδέχεται να καθορίζονται περισσότερο από τις προτεραιότητες της αµερικανικής πολιτικής παρά από τις ανάγκες της ίδιας της Ευρώπης.
Η ανάγκη αντιµετώπισης ιστορικών βαρών. Η Ευρώπη εξακολουθεί να παλεύει µε τα ιστορικά της βάρη, όπως αποδεικνύει η κληρονοµιά του Γκέρχαρντ Σρέντερ στη Γερµανία. Οι στενές του σχέσεις µε τη Ρωσία και η εµπλοκή του σε κρατικές ρωσικές εταιρείες αποδείχθηκαν επιζήµιες για τη γερµανική πολιτική, και το κόστος αυτών των επιλογών εξακολουθεί να βαραίνει την Ευρώπη. Οι Γερµανοί και Γάλλοι πολιτικοί καλούνται να διαχειριστούν αυτές τις συνέπειες, ενώ αντιµετωπίζουν νέες προκλήσεις που απαιτούν ριζοσπαστική σκέψη και δράση.
Η ανάγκη για µετασχηµατισµό. Η Ευρώπη αντιµετωπίζει δοµικές προκλήσεις που εµποδίζουν την οικονοµική της ανάπτυξη. Η υψηλή ανεργία των νέων στη Νότια Ευρώπη, οι αυξανόµενες ανισότητες, το υψηλό ενεργειακό κόστος, αλλά και η ανεπαρκής επένδυση σε τεχνολογικές καινοτοµίες αποτελούν σηµαντικά εµπόδια. Ενδεικτικό είναι πως η Ευρώπη δεν κατάφερε να ενσωµατώσει τις πρωτοποριακές τεχνολογίες στην οικονοµία της µε τρόπο που να αυξάνει την παραγωγικότητα και τα εισοδήµατα. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα η οικονοµία της Ε.Ε. να είναι κατά 18% µικρότερη από το αναµενόµενο δυναµικό της, µε απώλειες περίπου 3 τρισεκατοµµύρια ευρώ ετησίως.
Οι τεχνολογικές ελλείψεις. Η Ευρώπη υστερεί στις τεχνολογικές πλατφόρµες και την ανάπτυξη εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, σε αντίθεση µε τις ΗΠΑ και την Κίνα που έχουν επενδύσει στρατηγικά στους τοµείς αυτούς. Οι µεγαλύτερες εταιρείες τεχνολογίας των ΗΠΑ, αν συνδυάζονταν, θα αποτελούσαν την τρίτη µεγαλύτερη οικονοµία παγκοσµίως. Η Γερµανία, για παράδειγµα, αν και παραδοσιακά ισχυρή στη βιοµηχανία αυτοκινήτων, αντιµετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στην προσαρµογή στην επανάσταση των ηλεκτρικών οχηµάτων, µε την αµερικάνικη Tesla να πρωτοπορεί στον τοµέα.
Η επείγουσα ανάγκη για επενδύσεις. Η έλλειψη µαζικών επενδύσεων σε µετασχηµατιστικά έργα αποτελεί µία από τις κύριες αιτίες για την υστέρηση της Ευρώπης. Η ανυπαρξία ισχυρών αγορών επιχειρηµατικών κεφαλαίων εµποδίζει την ανάπτυξη καινοτόµων επιχειρήσεων, ενώ η αυστηρή ρύθµιση, παρότι απαραίτητη σε ορισµένες περιπτώσεις, συχνά λειτουργεί αποτρεπτικά για την ανάπτυξη. Η µεγαλύτερη πρόκληση θα είναι η ανεύρεση των κεφαλαίων για τους αµυντικούς εξοπλισµούς της ΕΕ καθώς για πρώτη φορά µετά τον Β’ παγκόσµιο πόλεµο αντιµετωπίζει εξωτερικούς εχθρούς δίπλα στην πόρτα της.
Η σηµασία της παραγωγικότητας. Η αύξηση της παραγωγικότητας αποτελεί την καλύτερη στρατηγική για την ανάπτυξη της οικονοµίας. ∆εν σηµαίνει απαραίτητα περισσότερη εργασία, αλλά αποτελεσµατικότερη χρήση των πόρων και της τεχνολογίας. Το παράδειγµα των ηµιαγωγών και των ηλιακών πάνελ, στους οποίους οι ΗΠΑ και η Κίνα έχουν επενδύσει συστηµατικά, δείχνει τον δρόµο. Αντίθετα, η παραδοσιακή έµφαση της Ευρώπης σε χαµηλής παραγωγικότητας τοµείς, όπως η παραδοσιακή αυτοκινητοβιοµηχανία, δεν µπορεί να ανταγωνιστεί τέτοιες τεχνολογικές πρωτοβουλίες.
Οι πρωτοβουλίες για βιώσιµη ανάπτυξη: Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συµφωνία και το Ταµείο Ανάκαµψης και Ανθεκτικότητας αποτελούν βασικές πρωτοβουλίες που στοχεύουν στην προώθηση της βιώσιµης ανάπτυξης. Η µετάβαση σε µια πράσινη και ψηφιακή οικονοµία είναι αναγκαία για την επίτευξη µακροπρόθεσµης ανάπτυξης και τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης σε παγκόσµιο επίπεδο. Ωστόσο, η επιτυχία αυτών των πρωτοβουλιών εξαρτάται από την αποτελεσµατική εφαρµογή τους σε όλα τα κράτη-µέλη. Οι αναποτελεσµατικότητες που παρατηρούνται σε ορισµένα κράτη και η έλλειψη συντονισµού αποτελούν σοβαρά εµπόδια. Η ΕΕ καλείται να εξασφαλίσει ότι οι πόροι κατανέµονται δίκαια και χρησιµοποιούνται αποδοτικά, ενώ παράλληλα πρέπει να ενισχύσει τη συνεργασία µεταξύ των κρατών-µελών. Η µετάβαση προς µια πράσινη οικονοµία απαιτεί τεράστιες επενδύσεις και ένα καλά συντονισµένο σχέδιο δράσης για να εξασφαλιστεί η ενεργειακή ασφάλεια χωρίς όµως να επιβαρυνθεί περαιτέρω η οικονοµία από το ήδη πολύ υψηλό κόστος ενέργειας.
Οι αβεβαιότητες στο παγκόσµιο εµπόριο: Η µειωµένη ζήτηση από την Κίνα, που είναι ένας από τους µεγαλύτερους εµπορικούς εταίρους της ΕΕ, και οι ενδεχόµενες εντάσεις µεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ υπονοµεύουν την ανάπτυξη των εξαγωγών. Το παγκόσµιο εµπόριο βρίσκεται σε µια φάση αβεβαιότητας, και από-παγκοσµιοποίησης καθώς γεωπολιτικοί και οικονοµικοί παράγοντες επηρεάζουν την πορεία του. Η Ευρώπη καλείται να ενισχύσει την εµπορική της θέση, διαφοροποιώντας τις αγορές της και ενισχύοντας τις εµπορικές της σχέσεις µε αναδυόµενες οικονοµίες κυρίως µε τις χώρες της ASEAN. Η διασφάλιση της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών προϊόντων και η επένδυση στην καινοτοµία είναι καθοριστικής σηµασίας. Επιπλέον, η ΕΕ πρέπει να επιδιώξει την ενίσχυση των εµπορικών της συµφωνιών, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι αυτές είναι βιώσιµες και δίκαιες, κυρίως αυτή µε την Κίνα µε την οποία έχει το µεγαλύτερο εµπορικό έλλειµα περίπου 290 δις ετησίως.
Το ευρώ και το γεωπολιτικό πλαίσιο. Η πτώση του ευρώ έναντι του δολαρίου υπογραµµίζει την οικονοµική υστέρηση της Ευρώπης. Η υποτίµηση αυτή ενδέχεται να ενισχύσει λαϊκιστικά κινήµατα που αντιτίθενται στο ενιαίο νόµισµα, αυξάνοντας τον κίνδυνο διασπάσεων εντός της Ε.Ε. Για να αποκτήσει γεωπολιτικό βάρος, χρειάζεται µια µεγάλη οικονοµία σε όρους δολαρίου, εποµένως η πτώση του ευρώ στο όριο της ισοτιµίας µε το δολλάριο, αποτελεί ανησυχητικό δείκτη για τους οικονοµολόγους και τους πολιτικούς. Παράλληλα, η εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο έχει αυξήσει την ενεργειακή κρίση, υπονοµεύοντας τις βιοµηχανικές οικονοµίες, ιδιαίτερα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Περαιτέρω η εξάρτηση της ΕΕ για τις σπάνιες γαίες από την Κίνα που ελέγχει µονοπωλιακά την αγορά µε µερίδιο πάνω από 85%, δείχνει την ανεπάρκεια της πολιτικής Ευρωπαϊκής ηγεσίας να αναπτύξει µακροχρόνιες στρατηγικές.
Η ΕΕ µέσω της ∆ανίας στην Γροιλανδία έχει τεράστιο πλούτο πόρων, συµπεριλαµβανοµένων περίπου 140 δισεκατοµµυρίων βαρελιών υδρογονανθράκων, που αντιπροσωπεύουν περίπου το 13% των παγκόσµιων αποθεµάτων πετρελαίου και το 30% των παγκόσµιων αποθεµάτων φυσικού αερίου και θα είναι η 5η χώρα σε αποθέµατα ενέργειας. Το πιο σηµαντικό είναι ότι η Γροιλανδία διαθέτει τη δεύτερη µεγαλύτερη συγκέντρωση σπάνιων γαιών µετά την Κίνα. Αυτοί οι πόροι είναι ζωτικής σηµασίας για την τροφοδοσία των τεχνολογιών του σύγχρονου κόσµου, για την τεχνητή νοηµοσύνη, τα smartphones, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τα µηχανήµατα, τα µαχητικά αεροπλάνα, τα ροµπότ, τα drones και δεκάδες άλλες κρίσιµες εφαρµογές. Επίσης εκτιµάται ή ύπαρξη κοιτασµάτων ουρανίου περίπου 270.000 τόνων που τα καθιστά τα 6ο µεγαλύτερα στον κόσµο. Το ουράνιο είναι απαραίτητο για την πυρηνική ενέργεια που χρειάζονται τα κέντρα δεδοµένων και η ανάπτυξη της τεχνητής νοηµοσύνης.
Η ανεπάρκεια, της ηγεσίας της ΕΕ φαίνεται από την αδυναµία να αντιταχθεί στην επιθυµία των ΗΠΑ να αποκτήσουν τον έλεγχο της Γροιλανδίας για να εξορύξουν τον ορυκτό τους πλούτο. Η Γροιλανδία θα µπορούσε να αντικαταστήσει τον εκβιασµό που υπόκειται η ΕΕ από την Ρωσία για φθηνές πηγές ενέργειας και να αποφύγει τον επόµενο εκβιασµό της Κίνας στις σπάνιες γαίες που θα είναι ο πιο σηµαντικός από αυτόν της ενέργειας.
Το µέλλον της Ευρώπης. Παρά τις δυσκολίες, η Ευρώπη εξακολουθεί να διαθέτει σηµαντικά πλεονεκτήµατα, όπως την υψηλή ποιότητα κατασκευών και την τεχνογνωσία στους τοµείς της ακρίβειας και της καινοτοµίας. Ωστόσο, για να παραµείνει ανταγωνιστική, χρειάζεται να επενδύσει µαζικά σε πρωτοποριακές τεχνολογίες και να υιοθετήσει πολιτικές που θα ενισχύσουν την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητά της.
Το µέλλον της Ευρώπης και η γεωπολιτική της κατεύθυνση δεν θα καθορίζονται πλέον αποκλειστικά από τα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας, όπως οι Βρυξέλλες, το Παρίσι ή το Βερολίνο. Οι επιλογές του Τραµπ ενδέχεται να παίξουν καθοριστικό ρόλο, φέρνοντας ριζικές αλλαγές στις ευρωπαϊκές πολιτικές.
Οι εσωτερικές αδυναµίες της Ευρώπης την καθιστούν ευάλωτη σε εξωτερικές πιέσεις. Για να αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά αυτές τις προκλήσεις, απαιτείται ενότητα, ικανότητα στη λήψη αποφάσεων και µια µακροπρόθεσµη στρατηγική που θα ενισχύσει τη θέση της Ευρώπης στον παγκόσµιο χάρτη.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιµο σταυροδρόµι. Αν δεν αναλάβει τολµηρές πρωτοβουλίες για την αναµόρφωση της οικονοµίας της, κινδυνεύει να µείνει πίσω, τόσο οικονοµικά όσο και γεωπολιτικά. Η επιλογή είναι ξεκάθαρη: ή θα προσαρµοστεί στις απαιτήσεις της νέας εποχής ή θα αντιµετωπίσει το ενδεχόµενο µιας µειωµένης θέσης στον παγκόσµιο χάρτη όπου θα δει την επόµενη 20ετία το ΑΕΠ της που σήµερα είναι περίπου στο 17% του παγκόσµιου ΑΕΠ, να συρρικνωθεί κάτω από το 10% .
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι
oικονοµολόγος, αναπληρωτής καθηγητής
Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο
Ανάλυσης ∆εδοµένων και Πρόβλεψης
