Η Ευρώπη είναι Χριστιανική;

Olivier Roy
Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2020, σελ. 202.

Eνα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο το οποίο διερευνά τη θέση της θρησκείας και του χριστιανισμού στις δυτικές εκκοσμικευμένες κοινωνίες κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις. Συγγραφέας ο Olivier Roy, διευθυντής ερευνών στο Εθνικό κέντρο επιστημονικών ερευνών της Γαλλίας και καθηγητής στο Ευρωπαϊκό πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.

Όπως αναφέρει ο O. Roy οι τρείς από τους τέσσερις ιδρυτικούς πατέρες της Ευρώπης ήταν πιστοί καθολικοί. θεωρούσαν προφανές ότι ο Χριστιανισμός βρισκόταν στη καρδιά της Ευρωπαϊκής ταυτότητας και δεν τους απασχόλησε αρχικά η αναφορά του στα ιδρυτικά κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πενήντα χρόνια αργότερα, το 2004, όταν διατυπώθηκε το προοίμιο του σχεδίου του Ευρωπαϊκού συντάγματος ζητήθηκε (κυρίως από τους καθολικούς και το Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ’) η ρητή αναφορά στις Χριστιανικές ρίζες της Ευρώπης. Τι συνέβη όμως τα 50 αυτά χρόνια και αυτό που θεωρείτο προφανές παλαιότερα δεν είναι πλέον διερωτάται ο συγγραφέας; Δύο θεμελιώδεις αλλαγές στις Ευρωπαϊκές κοινωνίες εκτιμά ότι έχουν προκαλέσει τη σημαντική αυτή μεταβολή. Κατ’ αρχάς η εκκοσμίκευση των κοινωνιών σε θρησκευτικό και πολιτισμικό επίπεδο έχει συμβάλλει στον “αποχριστιανισμό της κοινωνίας” ενώ παράλληλα το Ισλάμ μέσω της μετανάστευσης διέβρωσε το χριστιανικό χαρακτήρα της Ευρώπης. Η συζήτηση για τη Χριστιανική ταυτότητα της Ευρώπης αναφέρει ο O. Roy περιστρέφεται γύρο από ένα τρίγωνο του οποίου οι τρείς κορυφές αποτελούνται από: α) Τη χριστιανική θρησκεία, β) Τις κοσμικές αξίες της Ευρώπης, και γ) Το Iσλάμ σαν θρησκεία (όπου βέβαια τίθεται το ερώτημα εάν αυτό είναι συμβατό με τη δημοκρατία, τις Ευρωπαϊκές αξίες, τη κοσμικότητα, κ.α.). Ερωτήματα όμως για το ποια είναι η θέση της θρησκείας στο δημόσιο χώρο και πως μπορεί να ορισθεί η Ευρωπαϊκή ταυτότητα και η θέση της θρησκείας σε αυτή είναι δύσκολο να απαντηθούν γεγονός που υποδεικνύει ότι η Ευρωπαϊκή κουλτούρα διέρχεται σήμερα περίοδο κρίσης. Η χριστιανική κληρονομιά της Ευρώπης είναι αναμφισβήτητη ισχυρίζεται ο συγγραφέας. Ο χώρος τον οποίο σήμερα αποκαλούμε Ευρώπη αντιστοιχεί σε μεγάλο βαθμό στο χώρο που καταλάμβανε η δυτική χριστιανική εκκλησία τον 11ο αιώνα. Ο τέως πρόεδρος της Δημοκρατίας κος Πρ. Παυλόπουλος στο πρόσφατο πόνημα του με τίτλο “Το μετέωρο βήμα της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας“ αναφέρει ότι κατά γενική ομολογία ο τρίτος πυλώνας του Ευρωπαϊκού πολιτισμού – εκτός από τη κληρονομιά της Αρχαίας Ελλάδας και της Αρχαίας Ρώμης – αποτελεί η χριστιανική διδασκαλία η οποία προσέδωσε στην Ευρωπαϊκή ταυτότητα τις αξίες του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η χριστιανική ταυτότητα της Ευρώπης, αναφέρει ο συγγραφέας, επηρεάστηκε σημαντικά από την εκκοσμίκευση των κοινωνιών. Η εκκοσμίκευση αυτή έχει δύο διαστάσεις. Η πρώτη βασίζεται στην αυτονόμηση του πολιτικού από το θρησκευτικό όπου τη πρωτοκαθεδρία έχει το πολιτικό. Περιλαμβάνει το νομικό και συνταγματικό διαχωρισμό του κράτους από την εκκλησία. Η δεύτερη διάσταση είναι κοινωνιολογικής φύσης και αναφέρεται στην υποχώρηση της θρησκευτικής πρακτικής και τη μείωση της επιρροής του θρησκευτικού στη κοινωνική ζωή και στο πολιτισμό. Αν και σήμερα η χριστιανική ταυτότητα δεν ισοδυναμεί με τη πίστη στο χριστιανισμό και στην εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες συνεχίζουν να είναι χριστιανικές στις αξίες τους και να υπερασπίζονται τις χριστιανικές ρίζες τους και τη ταυτότητα τους. Η εκκοσμίκευση των Ευρωπαϊκών κοινωνιών, αναφέρει ο O. Roy, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα η εκκλησία ήταν εκείνος ο θεσμός που θεμελίωνε τις βασικές αξίες της ανθρώπινης ζωής συμπεριλαμβανομένης και της ηθικής βασισμένες στη θεία υπερβατικότητα. Στα τέλη του 18ου αιώνα φιλόσοφοι του κύρους του Ρ. Ντεκάρτ και του Ι. Καντ, βασισμένοι μεταξύ άλλων και στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, ανέπτυξαν το κοσμικό ορθολογισμό τη πίστη δηλαδή στην ικανότητα του ανθρώπου να σκέπτεται λογικά και να κατανοεί τον κόσμο με τη βοήθεια της λογικής χωρίς αναφορές σε υπερβατικές μεταφυσικές ερμηνείες. Θεμελίωσαν έτσι μία “φυσική ανθρώπινη ηθική” καθόλου υποδεέστερη από εκείνη των πιστών και της εκκλησίας η οποία πλέον βασίζεται στον ορθό λόγο και όχι σε μία υπερβατική ανώτερη δύναμη και στο φόβο του θεού. Όπως ήταν φυσικό στην εκκλησία δεν άρεσε καθόλου η άποψη της αμφισβήτησης του αλάθητου της και της δυνατότητας των Ευρωπαϊκών κοινωνιών να αυτονομούνται και να αυτοκαθορίζουν τις αξίες της ηθικής, του καλού και του αληθούς χωρίς να επικαλούνται υπερβατικές απόψεις και αυθεντίες ή το φόβο του θεού. Στα πλαίσια της αντιπαράθεσης μεταξύ κοσμικής και θρησκευτικής ηθικής, μεταξύ θρησκευτικής και πολιτισμικής ηγεμονίας (τη σημασία της οποίας έχει αναδείξει στο έργο του ο Α. Γκράμσι) στη κοινωνία η εκκλησία αντέδρασε έντονα για την επικράτηση των απόψεων του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού και τη συνεπακόλουθη εκκοσμίκευση των Ευρωπαϊκών κοινωνιών θεωρώντας τη σαν μία νέα μορφή παγανισμού. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η δεκαετία του ’60, ίσως η σημαντικότερη δεκαετία του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, συνέβαλε σε μία νέα ρήξη μεταξύ εκκλησίας και κοσμικής κοινωνίας. Οι αλλαγές της περιόδου αυτής δημιούργησαν νέες αξίες που βασίζονται στην ανάδειξη της αξίας του ατόμου, της προσωπικής ελευθερίας του και της ικανοποίησης των επιθυμιών του οι οποίες θεωρήθηκε ότι υπερτερούν έναντι κάποιων υπερβατικών κανόνων. Οι εξεγέρσεις της δεκαετίας του ’60 σε όλο το πλανήτη με επίκεντρο το Μάη του ’68 στο Παρίσι δημιούργησαν μία νέα Ευρωπαϊκή κουλτούρα η οποία ήρθε αναπόφευκτα σε ρήξη με τους “συντηρητικούς υπερβατικούς κανόνες” της καθολικής εκκλησίας (όσον αφορά τη προσωπική και οικογενειακή ζωή, τις αμβλώσεις, τις σεξουαλικές πρακτικές κ.α.). Τα τέλη του 20ου αιώνα και οι αρχές του 21ου σηματοδότησαν το “πόλεμο των αξιών” στις δυτικές κοινωνίες σε αναλογία με το “πόλεμο των πολιτισμών” που διετύπωσε ο Σ. Χάντιγκτον. Θέματα όπως η άμβλωση, ο γάμος μεταξύ ομοφύλων αλλά και οι πολιτισμικές διαφορές μεταξύ μεταναστών μουσουλμάνων και Ευρωπαίων, η πιθανότητα “Iσλαμοποίησης των Ευρωπαϊκών κοινωνιών” απασχολούν όλο και εντονότερα τους Ευρωπαίους πολίτες και αποτελούν πεδία κοινωνικής και πολιτικής αντιπαράθεσης. Το θέμα της χριστιανικής ταυτότητας, αναφέρει ο O. Roy, επανήλθε με τη συζήτηση για το Ευρωπαϊκό σύνταγμα το 2004. Η καθιέρωση της χριστιανικής ταυτότητας τελικά απορρίφθηκε στο όνομα της κοσμικότητας των Ευρωπαϊκών κοινωνιών ενώ κατά τη διαμάχη αυτή διαμορφώθηκαν τρία ρεύματα/τάσεις.

1. Της εκκλησίας για την οποία η αναφορά στην χριστιανική ταυτότητα διασφαλίζει τις χριστιανικές αξίες στην Ευρώπη,

2. Των λαϊκιστικών κομμάτων για τα οποία για τα οποία η αναφορά στην Ευρωπαϊκή ταυτότητα τους παρέχει ένα στοιχείο διαχωρισμού τους με το Ισλάμ και του μουσουλμάνους μετανάστες χωρίς όμως να θεωρούν κυρίαρχο το θέμα των χριστιανικών αξιών, και

3. Των κοσμικών οι οποίοι ενώ εν πολλοίς αναγνωρίζουν τη χριστιανική κληρονομιά της Ευρώπης προτάσσουν αφ’ ενός τις αξίες του διαφωτισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αφ΄ ετέρου τα κεκτημένα της δεκαετίας του ’60 που σχετίζονται με την ελευθερία του ατόμου και τις προσωπικές επιλογές του. Θεωρούν ότι οι “Ευρωπαϊκές αξίες” έχουν τη πρωτοκαθεδρία έναντι των “θρησκευτικών υπερβατικών κανόνων” οι οποίοι πολλάκις αντιβαίνουν στα ανθρώπινα δικαιώματα και στις προσωπικές ατομικές επιλογές. Η πρόθεση της εκκλησίας όπως αναφέρει ο O. Roy είναι να υπενθυμίσει στους Ευρωπαίους να ανακαλύψουν ξανά τις χριστιανικές αξίες και τη πνευματικότητα τους. Η διαφοροποίηση τους με τους λαϊκιστές είναι σαφής καθώς αυτοί έχουν ταυτοτική σχέση με το χριστιανισμό χωρίς κατ’ ανάγκη να ασπάζονται της αξίες της εκκλησίας. Ταυτόχρονα η ανάπτυξη του Ισλάμ στην Ευρώπη θέτει υπό αμφισβήτηση τη χριστιανική ταυτότητα της Ηπείρου και δημιουργεί ένα σοβαρό ανταγωνιστή στη πνευματική σφαίρα. Η χριστιανική ταυτότητα της Ευρώπης, αναφέρει ο συγγραφέας, είναι ένα θέμα που τίθεται σε προτεραιότητα σήμερα στις κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις. Στηρίζεται στη πεποίθηση ότι η Ευρωπαϊκή χριστιανική ταυτότητα διαχωρίζει τον Ευρωπαίο πολίτη από το μουσουλμάνο μετανάστη απορρίπτοντας το Ισλάμ. Η χριστιανική ταυτότητα όμως δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι ο κάτοχος της ενστερνίζεται τις χριστιανικές αξίες και πρακτικές. Στο πολιτικό χώρο πολλοί υπερασπιστές της Ευρωπαϊκής χριστιανικής ταυτότητας (εκπρόσωποι κυρίως λαϊκιστικών κομμάτων) υιοθετούν κοσμικές αξίες τελείως αντίθετες με εκείνες της εκκλησίας.

Βρισκόμαστε λοιπόν στο τέλος της Χριστιανικής Ευρώπης ή στο τέλος της θρησκείας αναρωτιέται ο συγγραφέας; Ο Olivier Roy διαπιστώνει ότι το πεδίο του χριστιανισμού συρρικνώνεται αφ’ ενός μεν λόγω της ισχυρής τάσης εκκοσμίκευσης της κοινωνίας αφ’ ετέρου δε λόγω της βούλησης περιορισμού του Ισλάμ η οποία οδηγεί γενικότερα σε συρρίκνωση του θρησκευτικού πεδίου. Θεωρεί ότι είναι δύσκολο να αυξηθεί η χριστιανική θρησκευτική πρακτική με την επίκληση του ωφελιμιστικού επιχειρήματος του Πασκάλ ενώ εκτιμά ότι για να ξαναγίνει η Ευρώπη χριστιανική χρειάζονται προφήτες και όχι νομοθέτες. Καταλήγοντας στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον πόνημα του ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι απέναντι στη παγκοσμιοποίηση θα πρέπει να ξαναβρούμε μία ανθρώπινη κλίμακα και να σταθούμε στο ύψος μας απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Θα πρέπει, αναφέρει, να επιστρέψουμε στα θεμέλια της Ευρωπαϊκής φιλελεύθερης κοινωνίας και στα αποθέματα της χριστιανικής μνήμης εμφυσώντας στην Ευρώπη την αναγκαία πνευματικότητα. Ο Olivier Roy με το πόνημα αυτό προσφέρει “τροφή για σκέψη” και συμβάλλει δημιουργικά σε ένα δημόσιο διάλογο με ευρύτατες κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις που αφορά το μέλλον της Ευρώπης και των πολιτών της μέσα στον αβέβαιο, σύνθετο και περίπλοκο κόσμο που ζούμε σήμερα.