» Σκέψεις πάνω στο παγκόσµιο οικονοµικό φόρουµ που πραγµατοποιήθηκε στην Ελβετία
Όπως κάθε χρόνο πραγµατοποιήθηκε στις 15-19 Ιανουαρίου 2024 η 54η συνάντηση του Παγκόσµιου Οικονοµικού Φόρουµ (World Economic Forum) στο Νταβός της Ελβετίας στην οποία συµµετείχαν δεκάδες αρχηγοί κρατών, εκπρόσωποι πολύ µεγάλων εταιρειών, εκπρόσωποι µη κυβερνητικών οργανισµών κ.α. Μεταξύ αυτών συµµετείχε και ο πρωθυπουργός της χώρας κ. Κυρ. Μητσοτάκης. Κατά τη διάρκεια της πολυήµερης συνάντησης συζητήθηκαν διεξοδικά πολλά και ενδιαφέροντα θέµατα που απασχολούν τη παγκόσµια κοινότητα και επηρεάζουν άµεσα ή έµµεσα όλους τους κατοίκους του πλανήτη.
Σκοπός του σύντοµου κειµένου που ακολουθεί είναι παρουσίαση των τεσσάρων κυρίων θεµάτων στα οποία επικεντρώθηκαν οι συζητήσεις κατά τη διάρκεια της φετινής συνάντησης στο Ελβετικό θέρετρο.
A) Επίτευξη ασφάλειας και συνεργασίας σε έναν κατακερµατισµένο κόσµο µε αυξανόµενες γεωπολιτικές εντάσεις,
B) Ανάπτυξη και δηµιουργία θέσεων εργασίας στη νέα εποχή,
Γ) Η τεχνητή νοηµοσύνη ως κινητήρια δύναµη για την οικονοµία και την κοινωνία, και
∆) Μια µακροπρόθεσµη στρατηγική για το κλίµα, τη φύση και την ενέργεια.
1. Επίτευξη ασφάλειας και συνεργασίας σε έναν κατακερµατισµένο κόσµο µε αυξανόµενες γεωπολιτικές τριβές.
Στη σηµερινή παγκόσµια σκηνή η συνεργασία και η ασφάλεια καθορίζονται και εξαρτώνται από ένα κόσµο ο οποίος είναι περισσότερο κατακερµατισµένος από ποτέ. Οι προκλήσεις που αντιµετωπίζουν τα έθνη και οι διεθνείς οργανισµοί είναι πολύπλευρες και ποικίλες και καθορίζονται από γεωπολιτικές εντάσεις, κυβερνο-απειλές, οικονοµικές ανισότητες και πανδηµίες. Σε αυτό τον περίπλοκο και διασυνδεδεµένο κόσµο η ανάγκη για αυξηµένη ασφάλεια και συνεργασία µεταξύ των χωρών έχει ιδιαίτερη σηµασία.
1.α Η ασφάλεια σε ένα κατακερµατισµένο κόσµο
Η έννοια της ασφάλειας έχει διαφοροποιηθεί σε σχέση µε το παρελθόν λόγω των νέο-εµφανιζόµενων απειλών. Η παραδοσιακή έννοια της ασφάλειας που σχετιζόταν µε πολεµικές συγκρούσεις και διαπεριφερειακές εντάσεις παραµένει αλλά ταυτόχρονα σήµερα εµφανίζονται κυβερνο-επιθέσεις, κλιµατικές απειλές και πανδηµίες. Η κατακερµατισµένη φύση του κόσµου που ζούµε µεγενθύνει αυτές τις προκλήσεις καθώς µεταβάλλονται οι συσχετισµοί ισχύος, νέες συµµαχίες δηµιουργούνται και νέοι παίκτες εµφανίζονται στη παγκόσµια σκηνή. Οι γεωπολιτικές εντάσεις µεταξύ των µεγάλων δυνάµεων καλλιεργούν ένα αίσθηµα ανασφάλειας καθώς τα έθνη καλούνται να ισορροπήσουν ανάµεσα στον ανταγωνισµό και τη συνεργασία. Θέµατα όπως οι περιφερειακές διαµάχες και η ανάπτυξη όπλων µαζικής καταστροφής προάγουν την αστάθεια στις διεθνείς σχέσεις. Παράλληλα η άνοδος του εθνικισµού σε διάφορες περιοχές του πλανήτη περιπλέκει τις προσπάθειες δηµιουργίας ενός συνεκτικού πλαισίου παγκόσµιας ασφάλειας.
1.β Η συνεργασία σε ένα κατακερµατισµένο κόσµο
Καθώς ο κόσµος είναι σήµερα περισσότερο κατακερµατισµένος σε σχέση µε το παρελθόν η αναγκαιότητα για διεθνή συνεργασία είναι περισσότερο πασιφανής από ποτέ. Προκλήσεις όπως η κλιµατική αλλαγή, πανδηµίες όπως η Covid-19 καθώς και η οικονοµική εξάρτηση µεταξύ των χωρών κάνει αναγκαία περισσότερο από ποτέ τη διεθνή συνεργασία. Οι διεθνείς οργανισµοί, οι διπλωµατικές πρωτοβουλίες και οι διεθνείς συµφωνίες παίζουν σηµαντικό ρόλο στη ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας και στην αντιµετώπιση των αµοιβαίων προκλήσεων. Ένα αξιοσηµείωτο παράδειγµα επιτυχηµένης διεθνούς συνεργασίας είναι η συµφωνία των Παρισίων για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής του 2015. Παρόµοιες πρωτοβουλίες των Ηνωµένων Εθνών ή περιφερειακών οργανισµών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση προάγουν το διάλογο και τη συνεργασία για την αντιµετώπιση τοπικών συγκρούσεων ή ανθρωπιστικών κρίσεων. Υπό την απειλή των διεθνικών απειλών διεθνείς συνεργασίες σε πολλά επίπεδα είναι απαραίτητες για τη προαγωγή της κοινής ασφάλειας.
1.γ Ο ρόλος της τεχνολογίας
Στη ψηφιακή εποχή που ζούµε η τεχνολογία επιδεινώνει αλλά και µετριάζει τις προκλήσεις που αντιµετωπίζει ο κατακερµατισµένος κόσµος µας. Ενώ οι κυβερνο-απειλές θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια µας η τεχνολογία προσφέρει τη δυνατότητα εξεύρεσης αµοιβαία επωφελών λύσεων σε αυτές. Η τεχνητή ευφυία έχει τη δυνατότητα να ενισχύει τα µέτρα ασφάλειας για τη προστασία από διάφορες απειλές και να διευκολύνει τη διεθνή συνεργασία. Όµως η κακή χρήση της τεχνολογίας όπως π.χ. οι κυβερνο-διαµάχες και η άνθηση της παραπληροφόρησης υπογραµµίζουν τη διττή φύση των τεχνολογικών επιτευγµάτων. Η εξεύρεση µιας ισορροπίας µεταξύ της χρήσης της τεχνολογίας για το όφελος των πολιτών και της διαχείρισης του ρίσκου που εµπεριέχει η χρήση της αποκτά κυρίαρχο ρόλο στο σύγχρονο κατακερµατισµένο και σύνθετο κόσµο µας.
2. Ανάπτυξη και δηµιουργία θέσεων εργασίας στη νέα εποχή.
Ένα νέο οικονοµικό πλαίσιο αναδύεται το οποίο πηγάζει από την αυξανόµενη γεωπολιτική αστάθεια και την κλιµατική κρίση καθώς και από την επιτάχυνση της τεχνητής νοηµοσύνης. Οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία των πολιτών θα πρέπει να συνεργαστούν δηµιουργικά στο νέο κόσµο της τεχνητής νοηµοσύνης. Η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας αποτελεί ένα σηµαντικό θέµα στη σύγχρονη εποχή των γρήγορων µεταβολών της παγκόσµιας οικονοµίας. Η ταχεία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η εµφάνιση καινοτόµων βιοµηχανιών δηµιουργούν νέες προκλήσεις και ευκαιρίες για τους εργαζόµενους. Στο γρήγορα µεταβαλλόµενο σύγχρονο κόσµο η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες έχοντας επιπτώσεις στους εργαζόµενους, τις επιχειρήσεις και τη κοινωνία.
2.α Τεχνολογική πρόοδος και αυτοµατισµός
Η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών όπως η τεχνητή ευφυία, οι αυτοµατισµοί και η ροµποτική έχουν δηµιουργήσει νέες καινοτόµες βιοµηχανίες που έχουν σαν αποτέλεσµα την εξάλειψη των παραδοσιακών θέσεων εργασίας και την εµφάνιση νέων οι οποίες όµως απαιτούν αυξηµένες εξειδικευµένες γνώσεις και νέες δεξιότητες. Οι εργαζόµενοι στις νέες αυτές βιοµηχανίες θα πρέπει να µπορούν να σχεδιάζουν νέα προϊόντα και διεργασίες έχοντας γνωστικό υπόβαθρο στους τοµείς των µαθηµατικών, της µηχανικής, της τεχνολογίας και των επιστηµών. Συνεπώς στη νέα εποχή που ανατέλλει η καλή µόρφωση και η συνεχής επιµόρφωση των εργαζοµένων είναι απαραίτητες για τη διασφάλιση της εργασίας τους.
2.β Νέες βιοµηχανίες και επιχειρηµατικότητα
Η νέα εποχή χαρακτηρίζεται από την άνοδο καινοτόµων βιοµηχανιών οι οποίες αξιοποιούν τα επιτεύγµατα της ψηφιακής επανάστασης και τις αλλαγές των προτιµήσεων των καταναλωτών. Τοµείς όπως οι ανανεώσιµες ενεργειακές πηγές, η βιοτεχνολογία και το ηλεκτρονικό εµπόριο έχουν αποτελέσει το έναυσµα για τη δηµιουργία νέων βιοµηχανιών. Οι κυβερνήσεις και οι ιδιωτικοί φορείς έχουν κρίσιµο ρόλο στη δηµιουργία νεοφυών εταιρειών και µικρών επιχειρήσεων οι οποίες συµβάλλουν στη διαφοροποίηση της αγοράς εργασίας και στη δηµιουργία νέων ποιοτικών αλλά πολύ εξειδικευµένων θέσεων εργασίας.
2.γ Παγκοσµιοποίηση και εργασία από απόσταση
Η παγκόσµια διασύνδεση των οικονοµιών έχει διευκολύνει την εργασία από απόσταση. Η δυνατότητα αυτή προσφέρει ευκαιρίες εργασίας για εξειδικευµένα άτοµα σε διάφορες περιοχές και χώρες. Ταυτόχρονα όµως απαιτείται η δηµιουργία κατάλληλων πολιτικών που διασφαλίζουν τη προστασία των εργαζοµένων αυτών.
2.δ Πράσινες θέσεις εργασίας και αειφορία
Η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση έχει πυροδοτήσει τη δηµιουργία πράσινων θέσεων εργασίας οι οποίες βασίζονται στην αξιοποίηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας και άλλων αειφορικών τεχνολογιών. Η µετάβαση σε µια αειφορική οικονοµία συµβάλλει στην ανάπτυξη νέων κλάδων όπως της παραγωγής καθαρής ενέργειας, φιλικών στο περιβάλλον τεχνολογιών και τεχνολογιών διατήρησης της φύσης. Οι αλλαγές αυτές συµβάλλουν στην αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής αλλά και στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας.
2.ε Αναβάθµιση των δεξιοτήτων των εργαζοµένων και δια βίου µάθηση
Οι αλλαγές στην αγορά εργασίας τη νέα εποχή καθιστά αναγκαία την συνεχή εκπαίδευση των εργαζοµένων και τη προσαρµοστικότητα τους στις µεταβαλλόµενες συνθήκες. Οι εργαζόµενοι πρέπει να αντιληφθούν την αναγκαιότητα της δια βίου εκπαίδευσης για να µπορέσουν να σταδιοδροµήσουν στο τοµέα τους. Εκπαιδευτικοί φορείς, εργαζόµενοι και κυβερνητικοί οργανισµοί χρειάζεται να συνεργαστούν για να διευκολύνουν την επανεκπαίδευση και την αναβάθµιση των δεξιοτήτων των εργαζοµένων καθώς και την απόκτηση νέων προσόντων κατά τη διάρκεια του εργασιακού του βίου.
2. στ Συµπεράσµατα
Η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας τη σηµερινή εποχή έχει πολλαπλές πτυχές που καθορίζονται από τη τεχνολογική πρόοδο, τις νεο-εµφανιζόµενες βιοµηχανίες, τη παγκοσµιοποίηση, την αντιµετώπιση των διεθνικών προκλήσεων όπως η κλιµατική αλλαγή και από τις αλλαγές στη συµπεριφορά των εργαζοµένων. Οι νέες αυτές συνθήκες απαιτούν την αντιµετώπιση πολλών προκλήσεων ενώ δηµιουργούν πολλαπλές ευκαιρίες για την άνθηση του κάθε ατόµου αλλά και της κοινωνίας συλλογικά. Η καλή µόρφωση των εργαζοµένων, η εκµάθηση σύγχρονων δεξιοτήτων και η ανάπτυξη νέων πολιτικών για την εργασία αποτελούν τις προϋποθέσεις που διασφαλίζουν την εργασία τους σε ένα περίπλοκο κόσµο συνεχών µεταβολών όπου η ικανότητα να µαθαίνεις, να προσαρµόζεσαι και να καινοτοµείς αποτελεί προ-απαιτούµενο για την ευηµερία.
3. Η τεχνητή νοηµοσύνη ως κινητήρια δύναµη για την οικονοµία και την κοινωνία.
Το έτος 2023 ήταν το έτος της τεχνητής νοηµοσύνης. Καθώς όλο και περισσότερες κυβερνήσεις και εταιρείες αρχίζουν να σχεδιάζουν και να αναπτύσσουν εργαλεία τεχνητής νοηµοσύνης, η συνεργασία µεταξύ οργανισµών του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα έχει σαν στόχο να διασφαλίσει ότι η µετάβαση προς το µέλλον θα είναι όσο το δυνατόν πιο οµαλή και δίκαιη. Η τεχνητή ευφυία αποτελεί µία νέα δύναµη µετασχηµατισµού της παγκόσµιας οικονοµίας και κοινωνίας οι επιπτώσεις της οποίας δεν µπορούν ακόµη να αποτιµηθούν. Έχοντας την ικανότητα να επεξεργάζεται τεράστιο αριθµό δεδοµένων, να µαθαίνει από υπάρχοντα πρότυπα και να λαµβάνει ευφυείς αποφάσεις συµβάλλει αποφασιστικά στη δηµιουργία καινοτοµιών καθώς και στη βελτίωση της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας.
3.α Οικονοµικές επιπτώσεις
Η τεχνητή ευφυία σταδιακά µετατρέπεται σε σηµαντικό πυλώνα της οικονοµικής ανάπτυξης. Ένα από τα πιο αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά της είναι η συµβολή της στην αύξηση της παραγωγικότητας σε πολλούς τοµείς. Ο συνδυασµός των αυτοµατισµών µε τη τεχνητή ευφυία συµβάλλουν στη µείωση του κόστους, στην αύξηση της παραγωγής και αύξηση της βιοµηχανικής αποδοτικότητας. Η τεχνητή ευφυία διευκολύνει τις επιχειρήσεις στη κατανόηση της συµπεριφοράς και των προτιµήσεων των καταναλωτών καθώς και των τάσεων των αγορών. Συµβάλλει στη ταχύτερη δηµιουργία καινοτόµων προϊόντων και υπηρεσιών για τη κάλυψη των αναγκών των καταναλωτών. Η ικανότητα της τεχνητής ευφυίας να αναλύει τεράστιο όγκο πληροφοριών σε πραγµατικό χρόνο διευκολύνει τη λήψη αποφάσεων έτσι που οι οικονοµικές συναλλαγές γίνονται περισσότερο ασφαλείς και αποδοτικές. Επιπρόσθετα έχει διευκολύνει την εµφάνιση εταιρειών οι οποίες έχουν διαµορφώσει νέες συνθήκες στη παραδοσιακή τραπεζική και στη παροχή σύνθετων οικονοµικών υπηρεσιών.
3.β Κοινωνικές επιπτώσεις
Εκτός όµως από τις οικονοµικές επιπτώσεις η τεχνητή νοηµοσύνη έχει επιπτώσεις σε όλη τη κοινωνία. Σταδιακά θα αντικαταστήσει ορισµένες θέσεις εργασίας οι οποίες είναι επαναλαµβανόµενες και δεν απαιτούν µεγάλη εξειδίκευση ενώ ταυτόχρονα αναµένεται να δηµιουργήσει νέες θέσεις σε τοµείς που δεν υπήρχαν στο παρελθόν. Αυτή η πρωτόγνωρη πρόκληση και η απειλή κατάργησης πολλών θέσεων εργασίας απαιτεί την αναβάθµιση των προσόντων και των δεξιοτήτων των εργαζοµένων µε τη κατάλληλη επιµόρφωση τους ούτως ώστε να µπορέσουν να εργασθούν στους νέους αναδυόµενους τοµείς. Στο τοµέα της υγείας η τεχνητή ευφυία έχει τη δυνατότητα να βελτιώσει ριζικά τη διάγνωση ασθενειών και τη θεραπεία των ασθενών. Αλγόριθµοι µπορούν να αναλύουν µεγάλο όγκο δεδοµένων να ανιχνεύουν πρότυπα και να βοηθούν το ιατρικό προσωπικό στη έγκαιρη και ακριβή διάγνωση διαφόρων παθήσεων. Αυτό δεν βελτιώνει µόνο τη διάγνωση διαφόρων ασθενειών αλλά συµβάλλει και στην αύξηση της αποδοτικότητας του υγειονοµικού συστήµατος.
3.γ Ηθικοί προβληµατισµοί
Η ευρεία υιοθέτηση της τεχνητής νοηµοσύνης δηµιουργεί πολλά ηθικά ερωτήµατα και προβληµατισµούς. Θέµατα όπως η µη αντικειµενικότητα των αλγορίθµων της, η πρόσβαση χωρίς έγκριση σε µεγάλο αριθµό προσωπικών δεδοµένων και η πιθανότητα απώλειας θέσεων εργασίας σε διάφορους τοµείς δηµιουργεί πολλούς προβληµατισµούς. Η θέσπιση ενός ηθικού ρυθµιστικού πλαισίου το οποίο θα καθορίζει την υπεύθυνη ανάπτυξη και εφαρµογή των τεχνολογιών της τεχνητής νοηµοσύνης είναι πολύ σηµαντική. Η εξεύρεση µιας ισορροπίας µεταξύ της προηγµένης τεχνητής νοηµοσύνης και των ηθικών προβληµατισµών που εγείρει η ανάπτυξη της έχει µεγάλη σηµασία για τη διασπορά του οφέλους που θα προκύψει από τη νέα αυτή τεχνολογία σε ολόκληρη τη κοινωνία.
4. Μια µακροπρόθεσµη στρατηγική για το κλίµα, τη φύση και την ενέργεια.
Καθώς τα περιβαλλοντικά προβλήµατα σε τοπική, περιφερειακή και διεθνική κλίµακα οξύνονται απειλώντας τις σύγχρονες κοινωνίες, τις µελλοντικές γενεές αλλά και το παγκόσµιο οικοσύστηµα η δηµιουργία µιας µακροπρόθεσµης στρατηγικής για το κλίµα, τη φύση και το περιβάλλον καθίσταται περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ. Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να έχει σαν πυλώνες το µετριασµό της κλιµατικής αλλαγής, τη διατήρηση της βιο-ποικιλότητας του πλανήτη και τη χρήση µη ρυπογόνων ενεργειακών πηγών υποκαθιστώντας τα ορυκτά καύσιµα.
4.α Ο µετριασµός της κλιµατικής αλλαγής
Ένας από τους βασικούς πυλώνες της µακροπρόθεσµης στρατηγικής είναι η δηµιουργία ενός ολοκληρωµένου σχεδίου µετριασµού της κλιµατικής αλλαγής. Αυτό εµπεριέχει τη δέσµευση για τη µείωση των εκποµπών θερµοκηπιακών αερίων µε το συνδυασµό κατάλληλων πολιτικών, χρήσης σύγχρονων τεχνολογικών και της διεθνούς συνεργασίας. Οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις θα πρέπει να επενδύσουν στην αξιοποίηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας και τη ταυτόχρονη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας τους. Η υποκατάσταση των ορυκτών καυσίµων µε καθαρά ενεργειακά καύσιµα είναι ένα απαραίτητο βήµα για την επίτευξη κλιµατικής ουδετερότητας και το περιορισµό της αύξησης της παγκόσµιας θερµοκρασίας.
4.β Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η προστασία της φύσης
Η µείωση της βιοποικιλότητας του πλανήτη απειλεί τα φυσικά οικοσυστήµατα και την ευηµερία των σύγχρονων κοινωνιών. Μια µακροπρόθεσµη στρατηγική θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στη διατήρηση των φυσικών οικοσυστηµάτων, στη προστασία των απειλούµενων ειδών και στη χρήση αειφορικών πρακτικών στη διαχείριση της γης. Αυτό απαιτεί τη διατήρηση των υπαρχόντων δασών, τη µείωση της υπερ-εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων και τη µείωση της ρύπανσης. Ταυτόχρονα η καλύτερη ενηµέρωση των πολιτών αλλά και η ευαισθητοποίηση τους για τις σύγχρονες προκλήσεις θα συµβάλλει στη καλύτερη συµβίωση των ανθρώπων µε τη φύση η οποία είναι απαραίτητη – σήµερα περισσότερο από ποτέ – για την ευηµερία τους.
4.γ Η προώθηση της χρήσης αειφόρου ενέργειας
Η καθαρή ενεργειακή µετάβαση είναι απαραίτητη για την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής υποβάθµισης. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να χρηµατοδοτήσουν την έρευνα σε νέες καθαρές ενεργειακές τεχνολογίες. Μεταξύ αυτών στις τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας, στα έξυπνα δίκτυα µεταφοράς ενέργειας και στις εναλλακτικές τεχνολογίες στο τοµέα των µεταφορών. Η προώθηση της ηλεκτροκίνησης και η δηµιουργία των απαραίτητων υποδοµών γι’ αυτό θα συµβάλλει στη µεγάλη µείωση του κλιµατικού αποτυπώµατος του τοµέα των µεταφορών. Παράλληλα η παροχή κινήτρων στις επιχειρήσεις για να ενσωµατώσουν κατά τη λειτουργία τους περιβαλλοντικές πρακτικές και στους καταναλωτές για να επιλέγουν περιβαλλοντικά φιλικά προϊόντα και υπηρεσίες θα επιταχύνει τη µετάβαση σε µία περισσότερο πράσινη οικονοµία.
4.δ Η διεθνής συνεργασία
Η αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προκλήσεων δεν είναι εφικτή χωρίς τη διεθνή συνεργασία. Η µακροπρόθεσµη στρατηγική θα πρέπει να περιλαµβάνει διπλωµατικές επαφές καθώς και τη συνεργασία και διαµοιρασµό των ευθυνών µεταξύ των χωρών. Ταυτόχρονα είναι απαραίτητη η οικονοµική και τεχνολογική βοήθεια των ανεπτυγµένων χωρών προς τις αναπτυσσόµενες για να επιταχυνθεί η καθαρή ενεργειακή τους µετάβαση.
Τα θέµατα που συζητήθηκαν στη φετινή συνάντηση στο Νταβός της Ελβετίας και η σηµασία τους για την Ελλάδα
*Ο Γιάννης Στυλ. Βουρδουµπάς είναι χηµικός µηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
