Συχνά τίθεται το ερώτηµα του τί είναι χρόνος και της σηµασίας του. Η φυσική αρνείται να τη θέσει: µετρά το χρόνο και προτείνει διάφορες θεωρίες µέσα στις οποίες δεν αναγνωρίζουµε το χρόνο του κόσµου µας. Ακόµη, αρνούµενη να τον ορίσει, η φιλοσοφία έχει καταφύγει γενικά στη συνείδηση του χρόνου, χωρίς όµως να λέει κάτι για τον ίδιο το χρόνο.
Ωστόσο, υπάρχει µια έννοια του χρόνου που δεν οφείλει τίποτα στη συνείδηση ή την κοσµική τάξη, είναι αυτή του κόσµου αυτού στον οποίο ζούµε και για τον οποίο αναφερόµαστε. Αυτό µε το οποίο διακρίνεται το πριν και το µετά, αυτό που µας προσδιορίζει ότι τα όντα αλλάζουν κ.λπ.
Το άρθρο αυτό βασίζεται στο πρόσφατο βιβλίο του Γάλλου φιλόσοφου, Francis Wolff, οµότιµου καθηγητή στην Ecole Normale Superieure, µε τίτλο «le Temps du Monde», εκδόσεις Fayard, 20.09.2023, 272 σελίδες.
Αιωνιότητα versus «το Σήµερα»
Από το λατινικό tempus: στιγµή, περίοδος, εποχή, ο χρόνος αναφέρεται σε µια περίοδο που περνά ανάµεσα σε δύο γεγονότα. Χαρακτηρίζεται από αλλαγή (κατά τον Πλάτωνα, ορίζεται ως κινούµενη εικόνα της αιωνιότητας) και µη αναστρέψιµη (δεν µπορούµε να πάµε πίσω στο χρόνο, εκτός από τη µυθοπλασία). Ο χρόνος είναι έτσι προσανατολισµένος: έρχεται από το µέλλον, περνά από το παρόν και χάνεται στο παρελθόν. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, ο χρόνος είναι ο αριθµός της κίνησης, ενώ κατά τον Henri Bergson, η καθαρή ροή της διάρκειας. Οι φιλόσοφοι πάντα όριζαν το χρόνο ως αλλαγή: «περνάει», δεν µπορούµε «να αναστείλουµε τη φυγή του».
Ο συγγραφέας Francis Wolff αναφέρει ένα διαφορετικό συλλογισµό: εάν ο χρόνος είναι πράγµατι η συνθήκη της αλλαγής και αν η αλλαγή µας επιτρέπει να αντιληφθούµε το χρόνο, αυτός δεν µπορεί σε καµία περίπτωση να ταυτιστεί µε την αλλαγή. Γιατί η αλλαγή των πρόσκαιρων όντων είναι αδιαχώριστη από τη µονιµότητα. Μόνο ένα πράγµα που παραµένει ίδιο µπορεί να αλλάξει. Σχεδιάζοντας τη µονιµότητα και τη διαδοχή, ο χρόνος του κόσµου ξεδιπλώνεται σε δύο διαστάσεις:
– Τάξη: ο χρόνος µειώνεται σε µια καθαρή διαδοχή καταστάσεων του κόσµου που ξεκίνησαν από το πουθενά.
Αυτή είναι η θέση των υποστηρικτών της αιωνιότητας.
– Γίγνεσθαι: ο χρόνος µειώνεται στη ροή του στο παρόν. Αυτή είναι η θέση των υποστηρικτών του «σήµερα».
Για το συγγραφέα, ένα γεγονός του παρελθόντος υπάρχει πραγµατικά, σε αντίθεση µε µια µυθοπλασία, και τίποτα δεν µπορεί να το εµποδίσει να υπάρξει. Με βάση αυτό το συλλογισµό, φθάνουµε σε ένα πρώτο ορισµό του χρόνου: «γίνεται το παρελθόν του παρόντος». Αυτός ο χρόνος εξασφαλίζει την ύπαρξη ενός κοινού κόσµου όπου ζούµε και για τον οποίο αναφερόµαστε. Κάνει δυνατή τη γλώσσα, τον ορθολογισµό και την αλήθεια. Προϊόν της επιθυµίας να «ξεπεραστεί» λογικά το ζήτηµα του χρόνου, αυτός ο ορισµός είναι τελικά πολύ σοφός.
Συµπερασµατικά, σχετικά µε το χρόνο, οι φυσικές θεωρίες διχάζονται, όπως έχει επαναληφθεί συχνά και τα φιλοσοφικά δόγµατα επίσης διχάζονται, είναι αυτονόητο. Βέβαια, η φιλοσοφία µπορεί να ξαναρχίσει την ανάλυση της έννοιας του χρόνου που υποστηρίζεται από ολόκληρη την παράδοση, από τον Αριστοτέλη έως τον Bergson, από τον Kant έως τον David Lewis. Προσπαθεί να προσφέρει νέες απαντήσεις στα πιο κλασσικά ερωτήµατά µας.
– Το µέλλον είναι µια ψευδαίσθηση;
– Υπάρχει το παρελθόν ή είναι απλώς µόνο µια ψευδαίσθηση;
– Γιατί ο χρόνος είναι µη αναστρέψιµος;
– Πρέπει να φανταστούµε ως ένα βέλος που στοχεύει στο µέλλον ή ως ένα ποτάµι που οδηγεί το παρόν µας στο παρελθόν;
Αυτά τα προβλήµατα δεν έχουν εξαντλήσει τα µυστήριά τους. Στο τέλος της έρευνας, υπάρχει η ελπίδα να ρίξει φως σε αυτό που ο ίδιος ο Einstein θεωρούσε το αίνιγµα της «στιγµής».
*Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι Ακαδηµαϊκός, Βασιλική Ακαδηµία Οικονοµικών & Χρηµατοοικονοµικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδηµία των ∆ιδακτόρων, Επίτιµος ∆ρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece
