Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ομ. καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών,
βουλευτής Επικρατείας ΣΥΡΙΖΑ
Εκδόσεις: Καστανιώτη
Σκέψεις από την εισαγωγή του σημαντικού βιβλίου του διακεκριμένου Ελληνα καθηγητή για τα επιστημολογικά παίγνια και τις πολιτικές σκοπιμότητες.
Αυτή η εξαιρετική εισαγωγή σε τέσσερα μέρη με τους εξής υπότιτλους: α) “Με τον ιδρώτα του προσώπου σου”. Για να πει ότι η οικονομία δείχνει να είναι η “Αρχή” που τα πάντα διέπει και το τέλος που τα πάντα διακινεί. Για να προβάλει παράλληλα την άποψη ότι ελάχιστοι όμως αναρωτιούνται για ποιον λόγο οι οικονομικές δυνατότητες «πρέπει να επικαθορίζουν τη ζωή μας». Στο δεύτερο μέρος, με τίτλο: β) “Βάσεις και εποικοδομήματα”, γράφει ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν την ιστορία τους. Δεν τη φτιάχνουν όμως σε συνθήκες που επιλέγουν μόνοι τους, αλλά σε συνθήκες που είναι δεδομένες και κληρονομημένες από το παρελθόν.
Το τρίτο μέρος της εισαγωγής έχει τίτλο: “Η ρευστότητα των κοινωνικών αιτιοτήτων”. Το αντίμαχο και επίμαχο θέμα της υλιστικότητας, γράφοντας (σελ. 33) και τον εξής χαρακτηριστικό λόγο του: «Το απόκρυφο μπορεί να εξορκίζεται μόνο μέσα από αυτό που εμφανίζεται προσωρινά απροσπέλαστο. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, ο νεωτερικός ορθολογισμός δεν έλυσε, αλλά αντιθέτως περιέπλεξε, τους όρους πρόσληψης της αιτιότητας, έχοντας αποτινάξει οριστικά τους μαγικούς αιτιακούς αναγωγισμούς των προγόνων μας. Η πρόσβαση στη γνώση προσκρούει πλέον πρωτίστως σε “επιστημολογικά” όρια.
Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος της εισαγωγής γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Οταν κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος για το “πώς ακριβώς” και προς “ποια κατεύθυνση” είναι δυνατόν και “πρέπει” να αλλάξει ο κόσμος “εδώ” και “αμέσως” η αποκρυπτογράφησή του απαιτεί ακόμα μεγαλύτερη προσοχή, περίσκεψη και ίσως επιφύλαξη. Ετσι, σήμερα περισσότερο από οποτεδήποτε άλλοτε, μια ουσιαστικά υλιστική κοσμοθεώρηση είναι υποχρεωμένη να αποκρυπτογραφεί την πραγματικότητα επιλέγοντας όσο το δυνατόν πιο απροϊδέαστες τις παραγοντικές και σφαιρικές προσεγγίσεις.
Κι όπως έλεγε ο Μαρξ, ο επαναστάτης πρέπει να μπορεί να αφουγκράζεται ακόμα και το χόρτο που φυτρώνει…
Επομένως, η αναζήτηση της “αλήθειας” του κόσμου οφείλει να επεκτείνει το πεδίο του προβληματισμού προς την κατεύθυνση όλων όσων δεν έγιναν παρόλο που ήταν ίσως σε κάποια στιγμή δυνατά ή ενδεχόμενα…».
ΔΡΟΥΜΕ ΜΟΝΟΠΛΕΥΡΑ ΩΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Με α’ υπότιτλο: “Με τον ιδρώτα του προσώπου σου”. Σ’ αυτή την ιδιαίτερα σημαντική εισαγωγή του βιβλίου του ο καθηγητής και συγγραφέας Τσουκαλάς θέτει κατ’ αρχάς το ερώτημα: «Η οικονομία μπορεί να εξηγεί τα πάντα;». Για να πει: «Το ερώτημα είναι προφανώς ρητορικό. Δεν φαίνεται όμως να μας ξενίζει: Ακόμα κι αν δεν υπάρχει απάντηση, είναι γεγονός ότι όλοι προσλαμβάνουμε τη ζωή μας σε άμεση συνάρτηση με το οικονομικό “γίγνεσθαι”. Δρούμε ως “οικονομικοί άνθρωποι”, ομιλούμε ως αυτοσχέδιοι, έστω οικονομολόγοι και αναμετριόμαστε με τον κόσμο μετρώντας τα πράγματα και μαζί με αυτά και τους εαυτούς μας».
ΟΠΩΣ ΟΛΑ ΤΑ ΕΜΒΙΑ ΟΝΤΑ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΡΩΤΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΙΒΙΩΣΕΙ
«Η οικονομία δείχνει, λοιπόν, να “είναι” η “αρχή” που τα πάντα διέπει και το “τέλος” που τα πάντα διακινεί. Ελάχιστοι όμως αναρωτιούνται για ποιον λόγο οι οικονομικές δυνάμεις πρέπει να επικαθορίζουν τη ζωή μας. Και ακόμα λιγότεροι είναι εκείνοι που θυμούνται ότι η ιδέα ότι η οικονομία συνιστά την αναγκαία ή ίσως και την επαρκή causa prima της κίνησης του κόσμου δεν παγιώθηκε πριν από τη νεότερη εποχή. Οπως όλες οι ιδέες είναι και αυτή προϊόν της ιστορίας. Ομως ο κατά κυριολεξία οικονομικός λόγος δεν κυριάρχησε επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζουν αλλιώς παρά μέσα από την ανάλυση, τον μετασχηματισμό και την οικειοποίηση των προϊόντων του φυσικού τους περιβάλλοντος ούτε επειδή όπως όλα τα έμβια όντα ο άνθρωπος πρέπει πριν από όλα να επιβιώσει».
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΙΕΡΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΘΝΗΤΩΝ
Σύμφωνα με την ιερή παράδοση, η εξάρτηση των θνητών από τον “ιδρώτα του προσώπου τους” ακολούθησε την αποβολή των πρωτόπλαστων από τη μυθική “προεργασιακή, προ-οικονομική και προπολιτισμική” Εδέμ. Ηδη, λοιπόν, από την αρχή, η οικονομία φαίνεται να γεννήθηκε ως κατάρα. Ο αναγκαστικός προσανατολισμός των ανθρώπων στην εξασφάλιση του επιούσιου δεν εμφανίστηκε σαν φυσική συνθήκη της ύπαρξής τους, αλλά σαν τιμωρία για την προπατορική τους ασέβεια, τουλάχιστον, λοιπόν, στο επίπεδο των αρχέγονων συλλογικών φαντασιώσεων, η εξέλιξη των ανθρώπινων πραγμάτων θα μπορούσε να είναι άλλη. Στις μέρες μας βέβαια το ζήτημα τίθεται με εντελώς διαφορετικούς όρους.
Πράγματι η έλευση της νεωτερικότητας συνεισέφερε την αποφασιστική μετατόπιση των όρων πρόσληψης όλων των μεγάλων ερωτημάτων…
ΤΟ ΑΝΕΞΙΧΝΙΑΣΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
Οπως το αίνιγμα του θανάτου, έτσι και το ανεξιχνίαστο αίνιγμα της ζωής, πρέπει να απαντιέται στη βάση “απτών” και έλλογων νοηματικών σταθερών… αναζητώντας τις προϋποθέσεις της επιβίωσης, ενώ ο άνθρωπος επιχειρεί να εκλογικεύσει τον αναγκαίο, αλλά επώδυνο μόχθο. Ομως στο πλαίσιο αυτό, η σχέση του “ζην” και του “επιζήν” φαίνεται να αντιστρέφεται. Δεν είναι πια οι θεοί που ορίζουν την ανθρώπινη συνθήκη και μαζί με αυτήν τις ανάγκες και προτεραιότητες, αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι που αναζητούν το νόημά τους.
ΖΗΝ, ΕΠΙΖΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΝΤΑΙ ΤΟΥ ΕΥ ΖΗΝ
Οπου, για πρώτη φορά ο προβληματισμός γύρω από τους πρακτικούς όρους του “ζην” και του “επιζήν” προηγείται, οποιουδήποτε προβληματισμό για το “ευ ζην”.
Με τις αφηρημένες αυτές διαπιστώσεις να μην επιτρέπουν να δοθούν απαντήσεις στο ερώτημα της νοηματικής άρθρωσης ανάμεσα στην επιβίωση και στα πέραν αυτής κείμενα, δηλαδή στην ίδια τη “ζωή”…
Και το ίδιο ισχύει ακόμα κι αν η οικονομική ανάγκη αντιμετωπίζεται με τη “στενότερη” και “αυστηρότερη” μιας πανταχού παρούσας ιστορικής “δύναμης” του επιβιωτικού “γίγνεσθαι”. Με την προσέγγιση της οικονομίας ως ιδιαίτερης “σφαίρας” να προϋποθέτει μια ήδη δεδομένη οριοθεσιμότητα επί μέρους κοινωνικών υποσυστημάτων.
ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΠΡΩΤΟΚΑΘΕΔΡΙΑ ΑΝΑΓΚΗΣ ΧΥΔΑΙΑΣ ΥΛΗΣ
Αλλά ακόμα και σήμερο οι όροι με τους οποίους νοείται η “πρωτογενής σημασία” του οικονομικού “υποσυστήματος” παραμένουν μετέωροι…
Ομως στις μέρες μας ως πρωτοκαθεδρία της “ανάγκης” και της “χυδαίας ύλης” πάνω στο “αιθέριο πνεύμα” δεν χρειάζεται να επικαλείται θεωρητικούς ή οντολογικούς τίτλους. Αρκείται απλώς στο να διατρανώνει το αυτονόητο εκφέροντας τους πανταχού παρόντες πρακτικούς της χρησμούς επιβάλλοντας τις πάνδημες εργαλειακές της προσδοκίες.
Ο δεύτερος τίτλος της εισαγωγής του καθηγητή Κων. Τσουκαλά είναι:
ΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΑ
Σ’ αυτό το β’ μέρος τονίζεται ότι σε μια τουλάχιστον περιοχή της σύγχρονης σκέψης το θεωρητικό αυτό πρόβλημα παραμένει ζωντανό και επίμαχο. Πρέπει όμως να θυμηθούμε, πως ήδη από την πρώτη μέρα, η υλιστική, μαρξιστική ανάγνωση της κοινωνικής πραγματικότητας αναγόρευε τις “παραγωγικές σχέσεις” και κατ’ επέκταση αυτό που σήμερα ονομάζουμε οικονομικά υποσυστήματα στη “βάση”, στην “υποδομή” ή στο “θεμέλιο” που “επικαθορίζει” και “εξηγεί” τους όρους συγκρότησης όλων των “υπολοίπων”, δηλαδή της “υπερδομής” ή του εποικοδομήματος ή καλύτερα των οποιωνδήποτε “εποικοδομημάτων”. Παρόλο όμως που η νοηματική αυτή κατασκευή δεν αποδεικνύεται λογικά, ούτε
ΔΙΕΡΜΗΝΕΥΣΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΠΕΣΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ
τεκμηριώνεται εμπειρικά εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να κυκλοφορεί στους κόλπους της Ορθόδοξης Μαρξιστικής σκέψης.
Στο μέτρο που η πρωτεύουσα κοινωνική σημασία των παραγωγικών σχέσεων παραμένει αμετάθετη αφετηρία του μαρξισμού, η θεωρητική ενασχόληση με τη σχέση της βάσης με τα εποικοδομητικά είναι αναπόφευκτη.
Αλλωστε, η εμμονή αυτή είναι ιστορικά ευεξήγητη και πολιτικά εύλογη: Αλλωστε η εμμονή αυτή είναι ιστορικά ανεξήγητη. Για να μην πρέπει να ξεχνάμε πως η αφετηριακή “υλιστική” βεβαιότητα ότι όλα τα άλλα κοινωνικά φαινόμενα πρέπει πάντα να μπορεί να νοούνται ως αναγώγιμα και ερμηνεύσιμα στο “πρωταρχικό επίπεδο” των παραγωγικών σχέσεων με τη διερμήνευση αυτή να μην έχει πέσει από τον ουρανό. Αυτή γεννήθηκε ως αναγκαία ιστορική απάντηση.
ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΚΑΝΟΥΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Ή ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ;
Σιτς μέχρι τότε κυρίαρχες ιδεαλιστικές αναγνώσεις μιας περιρρέουσας πραγματικότητας: όπου τόσο οι παλαιοί κόσμοι των προνομίων και των εξουσιών όσο και ο νεότερος κόσμος δεν αναδείχθηκε στη θέση του έτειναν να αυτοπροσλαμβάνονται και να αυτονομιμοποιούνται πάνω στη βάση συμπαγών νοηματικών στερεοτύπων με τις αυτονόητες αξίες της παράδοσης, τις κοινωνικές συνήθειες και αργότερα τη δύναμη της υπερβατικής ιδέας ή του ορθού λόγου. Ανεξάρτητα από το αν οι ιδέες “κινούν” τον κόσμο ή το αντίθετο, είναι βέβαιο πως συμβάλλουν αποφασιστικά στη συντήρησή του. Δεν είναι λοιπόν ότι η επαναστατική αριστερά δημιούργησε τη ριζική ανατρεπτική της βούληση.
ΑΠΟΝΕΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΑΙΩΝΙΑΣ ΙΣΧΥΟΣ
Διαρρηγνύοντας μια για πάντα την εγκατεστημένη μέχρι τότε πρωτοκάθεδρη των επικρατουσών ιδεών και των ειδώλων τους. Αυτήν ακριβώς την ιδεολογική και πολιτική τελική πεποίθηση εξέφρασε η θεμελιώδης θεωρητική παραδοχή του Μαρξ ότι «δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων εκείνη που προσδιορίζει την ύπαρξή τους, αλλά η κοινωνική τους ύπαρξη εκείνη που προσδιορίζει τη συνείδησή τους».
Η θεμελιώδης αυτή μαρξιστική “επιστημολογική τομή” θα έπρεπε, λοιπόν, ίσως να ερμηνευτεί ως προϊόν μιας συγκεκριμένης ιστορικής πολιτικής και ιδεολογικής βούλησης και στράτευσης. Οι ιδέες και οι προκαταλήψεις των ανθρώπων πρέπει να μπορεί να νοούνται ως επικαθοριζόμενες από τους πραγματικούς υλικούς όρους της ζωής τους, επειδή όπως δείχνει η ιστορική εμπειρία, η αλλαγή των δευτέρων προϋποθέτει την ιστορική απονεύρωση της προαιώνιας ισχύος των πρώτων. Η έλευσή του νέου κόσμου δεν είναι δυνατή, αν δεν έχει προηγηθεί η κατακρήμνιση των ειδώλων του παλαιού.
