Για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχολογία μας μιλά στα “Χ.Ν.” η ψυχίατρος Παιδιού & Εφήβου και ψυχοθεραπεύτρια ενηλίκων, μέλος της Ελληνικής Εταιρίας Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Ιφιγένεια Παντελάκη, η οποία επισημαίνει ότι «αυτή την εποχή διανύουμε ένα συλλογικό τραύμα».
Παράλληλα αναφέρεται στην ψυχολογική διαχείριση περιστατικών σεξουαλικής βίας και κακοποίησης με αφορμή όσα πρόσφατα ήρθαν στο φως της δημοσιότητας τους αλλά και στα νέα δεδομένα για τις υιοθεσίες.
• Ποιες είναι οι επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχολογία μας;
Είναι πρωτόγνωρο αυτό που συμβαίνει αν και παρόμοια συνθήκη η ανθρωπότητα την έχει ξανά βιώσει στο παρελθόν. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι μειώνεται η τραυματική της ποιότητα. Στην πραγματικότητα διανύουμε ένα συλλογικό τραύμα αυτή την εποχή π.χ με την στέρηση της εκάστοτε ελευθερίας και την απομόνωση που αυτή συνεπάγεται για τον κάθε άνθρωπο. Νομίζω ότι υπάρχει σε κάθε σπίτι και μια μικρή ιστορία αυτή την στιγμή και ανάλογα με το πόσο επεξεργασμένα είναι τα ατομικά ζητήματα που ο καθένας μας έχει σε ένα επίπεδο υποκειμενικό, δυνητικά αυτά μπορεί να αναδυθούν στην επιφάνεια, στο εδώ και τώρα καθώς όταν η εξωτερική πραγματικότητα είναι τόσο απαιτητική, σείεται και η εσωτερική πραγματικότητα.
Σε επίπεδο συμβουλευτικό θα έλεγα ότι αυτό που μπορεί να κάνει κάποιος είναι να εστιάσει σε πράγματα που έχουν ένα μετουσιωτικό χαρακτήρα, δηλαδή να βάλει την σωματική δραστηριότητα στη ζωή του, δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχει με το σώμα του όπως τα εικαστικά, η ζωγραφική, η ξυλογλυπτική ή αναπαλαίωση αντικειμένων. Όλες αυτές οι δραστηριότητες όπου κανείς φεύγει από το διανοητικό και κάπως μπαίνει περισσότερο στο σωματικό, φαίνεται να έχουν μεγάλη αποτελεσματικότητα. Έπειτα το “φως” πρέπει να πέσει και στις δι-υποκειμενικές σχέσεις, δηλαδή στο σχετίζεσθαι όταν αυτό επάγει ένα είδος απόλαυσης, όπως το να συναντάμε ανθρώπους στο μέτρο που αυτό γίνεται, έστω και διαδικτυακά αν κάποιοι δεν ανήκουν στο στενό οικογενειακό μας περιβάλλον, αυτό μπορεί να είναι ανακουφιστικό. Και σίγουρα η Τέχνη.
• Την τρέχουσα περίοδο στο φως της δημοσιότητας έχουν έρθει περιστατικά σεξουαλικής βίας και κακοποίησης. Πόσο εύκολο είναι το θύμα να καταγγείλει εγκαίρως ένα τέτοιο περιστατικό;
Η φυσική αντίδραση που έχει κανείς απέναντι σε ένα τραυματικό συμβάν μπορεί να ποικίλει. Στην Ψυχιατρική υπάρχει ο όρος fight-fligh or freeze δηλαδή μπορεί κανείς σε έναν πρώτο χρόνο όταν βιώσει κάτι τόσο σοκαριστικό για τον ψυχισμό να “παγώσει” και να μην έχει την δυνατότητα να το επικοινωνήσει στο εδώ και τώρα, την στιγμή του συμβάντος. Και ο Φρόιντ μιλούσε για το μεθύστερο βίωμα, δηλαδή εκ των υστέρων ενεργοποίηση (όταν μελλοντικά ξανά συμβεί παρόμοιο περιστατικό ανασύρεται από το ασυνείδητο αυτή η μνήμη που είχε απωθηθεί).
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι μπορεί να υπάρχουν μια σειρά από τραύματα, ακόμη και σε πολύ πρώιμες φάσεις της ψυχοσεξουαλικής μας ανάπτυξης που τότε δεν μας ήταν εύκολο να επικοινωνήσουμε, απωθήσαμε την κακοποιητική συνθήκη και εκ των υστέρων μετά από χρόνια, αυτή μπορεί να γίνει με κάποιο τρόπο ψυχικά επίκαιρη. Και τότε να είναι η κατάλληλη στιγμή που μπορεί να μιλήσει κάποιος γύρω από αυτό ή όταν όλη αυτή η διαδικασία έχει υποστεί και κάποιου είδους επεξεργασία μέσα σε μια θεραπευτική συνθήκη.
• Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε ένα παιδί;
Όλα τα παιδιά καθολικά έχουν ανάγκη από φροντίδα, από ασφάλεια, από ένα εμπνεόμενο αίσθημα ότι το σπίτι είναι το καταφύγιο τους και από μία εμπεδωμένη συνθήκη πως ότι κι αν τους συμβεί μπορούν να τρέξουν στους γονείς και να το επικοινωνήσουν χωρίς να τους φοβούνται. Επομένως ο καλύτερος τρόπος είναι να καλλιεργήσουμε μια σχέση εμπιστοσύνης με τα παιδιά μας ώστε αυτά να μπορούν να επιστρέφουν σε εμάς, χωρίς ντροπή και να μας λένε το καθετί. Στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία, ένας πολύ μεγάλος ψυχαναλυτής ο Φερέντζι μίλησε ακριβώς για αυτό, για το πόσο τραυματισμένος μπορεί να είναι κανείς, όχι μόνο από αυτήν την καθαυτή συνθήκη της κακοποίησης αλλά από την αδυναμία να μπορεί να επικοινωνήσει το κακοποιητικό γεγονός στην οικογένειά του και συγκεκριμένα στη μητέρα.
Γιατί ταυτόχρονα μπαίνει σε ένα καθεστώς ενοχής ότι το ίδιο το παιδί μπορεί να έφταιξε και του συνέβη αυτό, επομένως να αποκρύπτει ένα τέτοιο γεγονός, ένα τέτοιο συμβάν γιατί του προκαλεί ντροπή, ενοχή σε ένα επίπεδο ταύτισης με αυτόν που του επιτέθηκε. Οπότε ο καλύτερος τρόπος προστασίας των παιδιών είναι μια ασφαλής γονεϊκότητα και η συνθήκη στην οποία το παιδί θα ξέρει ότι μπορεί να μιλήσει στους γονείς του.
•Πρόσφατα συμμετείχατε σε συζήτηση για τα νέα δεδομένα στις υιοθεσίες. Ποια η σημασία της ψυχολογικής προετοιμασίας για το γονεϊκό ζευγάρι όσο και για το παιδί που πρόκειται να υιοθετηθεί ;
Πριν την υιοθεσία θα πρέπει να έχει υπάρξει μια πολύ μεγάλη επεξεργασία εκ μέρους των υποψήφιων γονέων για τα κίνητρα που τους οδηγούν σε αυτή την πράξη της γονεικότητας, θα πρέπει να έχουν αποσαφηνιστεί ζητήματα για το πώς θα μπορέσουν να εντάξουν στην ιστορία τους ένα νέο μέλος με το οποίο δεν έχουν βιολογική συγγένεια αλλά και ζητήματα όπως π.χ αν έχει υπάρξει προσπάθεια για γονεικότητα με φυσικό τρόπο που αυτή δεν ευοδώθηκε, επεξεργασίας ενδεχόμενης ατεκνίας κτλ Δηλαδή πώς φτάνει να υιοθετήσει κανείς ένα παιδί.
Ταυτόχρονα πρέπει να γίνει μια προετοιμασία που αφορά το νέο μέλος το οποίο μέχρι τότε φροντίζεται σε ένα άλλο περιβάλλον από εξειδικευμένο προσωπικό, να έχει οργανωθεί μια προετοιμασία μετάβασης, να έχει γίνει το σωστό ταίριασμα. Θα πρέπει να υπάρχει μια διεπιστημονική ομάδα που θα έχει αναλάβει να προετοιμάσει τόσο το παιδί όσο και τους γονείς, πριν φτάσει το νέο μέλος στο περιβάλλον που θα ανατραφεί.
•Τα παιδιά που έχουν υιοθετηθεί ή τοποθετούνται σε ανάδοχες οικογένειες συχνά σκέφτονται την επανασύνδεση με τη βιολογική τους οικογένεια. Ποια είναι η καλύτερη διαχείριση σε τέτοιες περιπτώσεις;
Η ψυχανάλυση μιλά συχνά για το εσωτερικό «αντικείμενο» για το ποια είναι, δηλαδή, η μητέρα για αυτό το παιδί. Πέρα από την κυριολεκτική μητέρα, υπάρχει και η εσωτερική μητρική λειτουργία.
Σαφώς η μητρική λειτουργία ασκείται από τον άνθρωπο που μεγαλώνει ένα παιδί. Εκ των υστέρων όμως και σε αυτές τις περιπτώσεις που είναι ιδιαίτερες θα πρέπει να έχει οργανωθεί και μια εσωτερική αναπαράσταση από δύο ζεύγη γονέων, δηλαδή οι βιολογικοί γονείς θα πρέπει να είναι πάντα παρόντες ακόμη κι αν δεν έχουν φυσική παρουσία. Να έχει μεγαλώσει ένα παιδί με την γνώση ότι προέρχεται από κάπου αλλού, ώστε να μπορεί να δομήσει μια ενιαία ταυτότητα η οποία θα στηρίζεται τόσο στους βιολογικούς όσο και στους θετούς γονείς. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό.
• Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί ένας διάλογος σχετικά με την υιοθεσία παιδιών ή παιδιών που έρχονται στον κόσμο από ομοφυλόφιλες γυναίκες ή ομοφυλόφιλους άνδρες. Ποια η δική σας γνώμη;
Αυτή είναι μια συζήτηση που πράγματι έχει ανοίξει σχετικά με τη γονεϊκότητα από ανθρώπους με διαφορετική σεξουαλική ταυτότητα και προσανατολισμό. Πρέπει να ξεκινήσει ένας διάλογος μεταξύ επιστημονικών εταιριών όπως για παράδειγμα την Ελληνική Παιδοψυχιατρική εταιρία καθώς και των φορέων που εκπροσωπούν την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα. Υπάρχουν πολλά ζητήματα που έχουν να κάνουν με τις ταυτίσεις, με το πώς οργανώνεται η ταυτότητα ενός μέλους και σε αυτά θα πρέπει να δοθούν εξειδικευμένες απαντήσεις από την επιστημονική κοινότητα.
