Ο Μινωικός πολιτισμός, ένας από τους σημαντικότερους προϊστορικούς πολιτισμούς, υπήρξε υπόδειγμα μιας ένδοξης και διδακτικής διαδρομής διάρκειας ca 2000 ετών: Ήταν μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία. Ήταν ένα παλάτι, που δεν ήταν βασιλική κατοικία και ούτε ο Βασιλιάς δοξαζόταν. Ήταν μια θρησκεία χωρίς μεγαλείο, ενώ οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άνδρες και ελεύθερες (Muge, 2013). Παρά ταύτα κατάρρευσε. Υπάρχουν άραγε επιστημονικά δεδομένα σχετικά με την κατάρρευση του;
Δυστυχώς ακόμη δεν έχουν αποσαφηνισθεί με βεβαιότητα τα ακριβή αίτια της καταστροφής του Μινωικού πολιτισμού. Συνεχίζει να αποτελεί ένα αίνιγμα, ένα άλυτο μυστήριο. Ίσως τα αίτια να ήταν κοινωνικά, μια φυσιολογική παρακμή ενός πολιτισμού, που εξάντλησε τα περιθώρια της εξέλιξής του. Όμως, στους αρχαίους πολιτισμούς στην εποχή της παρακμής τους, κατασκεύαζαν οχυρωματικά έργα για να οχυρώνουν τις πόλεις. Τέτοια έργα δεν υπήρξαν ποτέ στην ιστορία του Μινωικού πολιτισμού (Εικ. 1).
Συνήθως, όταν μια κοινωνία οδεύει προς την κάθοδο, τότε οι κάθε είδους φυσικές καταστροφές την επιταχύνουν. Η μεγαλύτερη έκρηξη ηφαιστείου, που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα τα τελευταία τουλάχιστον 5000 έτη, ήταν στο ηφαίστειο της Θήρας (Σαντορίνης). Τότε, καταστράφηκε ολοσχερώς όλη η ευρύτερη περιοχή σε ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων. Αυτή η έκρηξη έγινε το 1613 π.Χ., διήρκεσε μόλις 2-3 εικοσιτετράωρα και δημιούργησε παλιρροϊκά κύματα, τα οποία σάρωσαν τις ακτές των κοντινών νησιών και της βόρειας Κρήτης. Αυτά κατάστρεψαν κάποιους παραθαλάσσιους οικισμούς της Μινωικής Κρήτης, αλλά δεν φαίνεται να ήταν ικανά να προκαλέσουν την έναρξη της παρακμής του Μινωικού πολιτισμού. Σίγουρα η καταστροφή Μινωικών νησιών του κεντρικού Αιγαίου, έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο στην ψυχολογία κατάρρευσης, αλλά και πάλι ήταν δύσκολο να οδηγήσει ένα υγιή πολιτισμό στην εξαφάνισή του.
Επιπλέον, ότι ο Μινωικός πολιτισμός στην Κρήτη φαίνεται να καταστράφηκε πολύ αργότερα από τον εκτιμώμενο χρόνο έκρηξης του ηφαιστείου είναι ένα ερώτημα, που προβληματίζει ιστορικούς, αρχαιολόγους και άλλους επιστήμονες για δεκαετίες. Μια ισχυρή πιθανότητα είναι ότι η στάχτη από τη Θήρα επικάθησε σε μεγάλη έκταση της Κρήτης, για λίγες μέρες, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ήταν ικανό το φαινόμενο αυτό να καταστρέψει τον Μινωικό πολιτισμό (Σαργέντης κ. ά., 2022). Η τελική κατάρρευση ήρθε τουλάχιστον τρεις αιώνες αργότερα, πιθανότατα από άλλες ενδογενείς αιτίες. Επίσης, αρχαιολογικά και άλλα στοιχεία υποδηλώνουν ότι στην Κρήτη, μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, στην Νεοανακτορική περίοδο (ca 1750- 1450 BC), σημειώθηκε μια πολιτιστική έκρηξη, πρωτόγνωρη στην ιστορία αρχαίων και ιδιαίτερα προϊστορικών πολιτισμών. Αυτό αποδεικνύεται από τις προηγμένες υδροτεχνολογίες, που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή, όπως τις περιγράφει ο Angelakis (2017).
Ο Βουγιουκαλάκης (σε συνέντευξη στην «Ελεύθερη Έρευνα», https://autochthonesellhnes.blogspot.com/2017/12/blog-post_80.html) ανάφερε νέα επιστημονικά δεδομένα, που προέκυψαν από τη χρήση μεθόδων ραδιενεργού άνθρακα (C-14), δεντροχρονολόγησης και παγοχρονολόγησης. Σύμφωνα με αυτά, η έκρηξη έγινε τουλάχιστον 100-150 χρόνια νωρίτερα από τη συμβατική ημερομηνία (ca 1500 π.Χ.), η οποία είχε βασιστεί σε συγκριτικές μελέτες της τεχνικής των αγγείων, που βρέθηκαν στον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου και σε Αιγυπτιακές πηγές. Μετά την εξέταση υπολειμμάτων δένδρου ελιάς, που είχαν καλυφθεί από την τέφρα της έκρηξης, επαληθεύτηκε ότι η έκρηξη έγινε, όπως προαναφέρεται, το 1613 π.Χ. και διήρκεσε μόλις 2-3 εικοσιτετράωρα (Ρέτουλα, 2017).
Ακόμη, η Κρήτη επηρεάστηκε από συνεχόμενα παλιρροϊκά κύματα (τσουνάμι), που έπληξαν τις παράκτιες περιοχές. ́Εχουν εντοπιστεί από ́Ελληνες και Αμερικανούς επιστήμονες τουλάχιστον τέσσερις θέσεις στην Κρήτη, που πιθανόν να καταστράφηκαν από αυτά. Όμως, ούτε αυτά ήταν αρκετά για να καταρρεύσει ένας τεράστιος πολιτισμός, όπως ο Μινωϊκός (Ρέτουλα, 2017). ́Αλλωστε η Κνωσσός, η Φαιστός και άλλοι οικισμοί, ήταν μακριά για να επηρεασθούν από αυτά.
ΟιTσώνης κ. ά. (2010) έδειξαν ότι οι πιο υγρές συνθήκες κατά το μέσο Ολόκαινο (ca 9000-4000 χρόνια πριν), ακολουθήθηκαν από ξηρότερες περιόδους, που άρχισαν γύρω στο ca 1450 π.Χ. και τελείωσαν αιώνες αργότερα. Οι συγγραφείς παρουσίασαν μια σύνθεση ιστορικών, κλιματικών γεωλογικών και μοντέλων προσομοιώσεων, που σχετίζονται με την αύξηση της έντασης της νότιας ταλάντωσης του φαινομένου Ελ Νίνιο (El nino), για να υποστηρίξουν την άποψη ότι η κλιματική αλλαγή, υποκινούμενη από μια έντονη δραστηριότητα του φαινομένου Ελ Νίνιο, παράτεινε τις συνθήκες ξηρασίας στην περιοχή και συνέβαλε στον αφανισμό και τελικά στην εξαφάνιση του Μινωικού πολιτισμού. Μια σχετική μελέτη των Mαρκόνης κ. ά. (2016) συνόψισε τις πιέσεις στους υδατικούς πόρους της Κρήτης σε σχέση με την κλιματική μεταβλητότητα αυτήν την εποχή. Αυτές οι απόψεις υποστηρίζονται και από άλλους ερευνητές. Εξ άλλου η περιβαλλοντική αιτιοκρατία (determinism) χρησιμοποιείται συχνά για να εξηγήσει παρελθούσες κοινωνικές καταρρεύσεις και να προβλέψει το μέλλον των σύγχρονων ανθρώπινων κοινωνιών. Αναμφίβολα το περιβάλλον καθορίζει με νομοτελειακό τρόπο τις ανθρώπινες δραστηριότητες και τα ανθρώπινα επιτεύγματα σε μια κοινωνία, ως αποτέλεσμα των φυσικών συνθηκών.
Τέλος, οι Σαργέντης κ. ά. (2022) μελέτησαν αρκετές προϊστορικές και ιστορικές περιπτώσεις κατάρρευσης πολιτισμών, με πιο χαρακτηριστική αυτή του Μινωικού πολιτισμού, του οποίου η εξαφάνιση το ca 1100 π.Χ. αναδεικνύει αρκετές αιτιολογικές υποθέσεις. Αυτές οι υποθέσεις βασίζονται σε καταστροφικά περιβαλλοντικά αίτια, τα οποία όμως συνέβησαν μερικές εκατοντάδες χρόνια πριν από την κατάρρευση του πολιτισμού. Συγκεκριμένα, γύρω στο ca 1500 π.Χ., οι Μινωίτες κατάφεραν να ξεπεράσουν διάφορες περιβαλλοντικές αντιξοότητες. Έτσι δεν υπήρξαν τεκμηριωμένοι λόγοι, που να βασίζονται στην περιβαλλοντική αιτιοκρατία, όταν συνέβη η κατάρρευση του Μινωικού πολιτισμού (γύρω στο ca 1100 π.Χ.). Προτείνουν λοιπόν έναν πιθανό μετασχηματισμό της κοινωνικής δομής των Μινωιτών ή μια ομαδοποίηση γεγονότων ως αιτία της κατάρρευσης.
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης
είναι επίτιμο μέλος και distinguished fellow
της Παγκόσμιας Εταιρείας Νερού
Βιβλιογραφία
1. Angelakis, A. N. (2017). Hydro-technologies in Minoan Era. Water Sci. and Techn., Water Supply 17 (4): 1106-1120, DOI: 10.2166/ws.2017.006.
2. Markonis, Y., Angelakis, A. N., Christy, J., and Koutsoyiannis, D. (2016). Climatic variability and the evolution of water technologies in Crete, Hellas, Water History, 8 (2), 137–157, doi:10.1007/s12685-016-0159-9.
3. Muge, A. (2013). Periplus: Minoan Cretan thalassocracy, https://peripluscd.wordpress.com/tag/minoan-art/
4. Ρέτουλα, Α. (2017). Παλαιότερη από όσο υπολογιζόταν η έκρηξη του ηφαίστειου της Θήρας: Συνέντευξη του ηφαιστειολόγου Δρ. Γιώργου Βουγιουκαλάκη. Αυτόχθονες Έλληνες, https://autochthonesellhnes. blogspot.com/2017/12/ blog-post_80.html
5. Sargentis, G.-F., Koutsoyiannis, D., Angelakis, A. N., Christy, J., and Tsonis, A. A., 2022. Environmental Determinism vs. Social Dynamics: Prehistorical and Historical Examples. World, 3 (2), 357–388, doi: 10.3390/world3020020.
6. Tsonis, A. A., Swanson, K. L., Sugihara, G.,and Tsonis, P. A. (2010). Climate change and the demise of Minoan civilization. Clim. Past, 6, 525–530, https://doi.org/10.5194/cp-6-525-2010.
