Στη Γραμπούσα είχανε φτιάξει οι Ενετοί ένα ισχυρό φρούριο και αποτελούσε στρατηγικό σημείο αυτό το νησάκι. Οι επαναστάτες επιχειρήσανε να την καταλάβουν το 1823, μα είχε τραγικές συνέπειες. Εσκοτώθηκε ο αρχηγός της επιχείρησης, ο ηρωικός 500αρχος Μπουζομάρκος και πάνω από 70 μαχητές.
Το 1825 Κρητικοί από το Ναύπλιο εσχεδιάζανε να επιχειρήσουνε κατάληψη της Γραμπούσας. Παράλληλα και οι Σφακιανοί από τα Αντικύθηρα προγραμματίζανε κι αυτοί για κατάληψη της Γραμπούσας. Στις 29 Αυγούστου 1825, 13 καράβια με 700 άντρες και με αρχηγό τον Δημήτριο Καλλέργη εφύγανε από το Ναύπλιο για την Γραμπούσα. Επεράσανε από την Μονεμβασία και πήρανε ακόμα 150 άντρες. Περάσανε και από τα Αντικύθηρα για να πάρουνε και τους εκεί Σφακιανούς. Οι Σφακιανοί όμως, λογαριάζανε να κάνουνε αυτοί την ανδραγαθία, από μόνοι τους. Είπανε λοιπόν ότι δεν ήταν έτοιμοι και αφού δεν ήτανε προειδοποιημένοι δεν τους ακολούθησαν. Μα μόλις τους απόβγαλαν (πολύ κακώς βέβαια), εμπήκανε δεκαπέντε άντρες στη βάρκα του Βραστόλη και ολοταχώς φτάσανε στο Τηγάνι προτού ξημερώσει. Από κάποιον Αρετά που πουλούσε τρόφιμα στη φρουρά, είχανε αντλήσει χρήσιμα στοιχεία, μεταξύ των οποίων και ότι η φρουρά αντικαθίσταται στα τέλη των μηνών.
Στο Τηγάνι βρήκανε κάποιον Πετρή που ήτανε υπεύθυνος για το χαρέμι του Μπέη φρούραρχου. Του παρουσιάστηκαν σαν Τούρκοι που θα αντικαθιστούσανε τη φρουρά. Αυτός τους πίστεψε και τους είπε ότι του είχανε παραγγείλει ότι πρέπει να ρίξει δυο πιστολιές για να έρθει βάρκα να τους πάρει. Έριξε τις πιστολιές, ήρθε η βάρκα με τον Μπέη και με τρεις στρατιώτες. Ο Μπέης όμως τους είδε με επιφύλαξη και υποψία, και τους ζήτησε να σαλαβαντίσουνε (να πούνε δηλαδή κάτι από το κοράνι) μα ο Παχυνάκης είχε ζήσει σαν εμπορευόμενος στην Σμύρνη και ήξερε και “εσαλαβάντισε”. Όμως μέσα στη βάρκα, ένας Σφακιανός εμίλησε ελληνικά και ένας Τούρκος εσηκώθηκε να αντιδράσει, μα ο Ρούκουνας τον έσφαξε και τον πέταξε στη θάλασσα και τους άλλους τους αφοπλίσανε.
Αμα βγήκανε στη Γραμπούσα είχανε κατεβεί έξι στρατιώτες για να τους υποδεχτούνε. Τους αφοπλίσανε και αυτούς και η Γραμπούσα έπεσε ανώδυνα και αναίμακτα. Ο Βραστόλης επήγε με τη βάρκα του και ενημέρωσε και τους άντρες του Καλλέργη πώς έχει η εξέλιξη. Επήγανε και οι άλλοι 800 στη Γραμπούσα, μα οι σχέσεις τους δεν ήτανε σε καλό κλίμα. Οι Σφακιανοί δεν φερθήκανε καλά στα Αντικύθηρα, μα και οι άλλοι φερθήκανε χειρότερα στη Γραμπούσα. Επολιορκήσανε οι 800 τους 23 Σφακιανούς σε ένα σπίτι. Οταν ο εκ των πορθητών Βερυκάκης στάθηκε στην πόρτα για εξηγήσεις, τον σκοτώσανε. Εσκοτώθηκε και μια γυναίκα. Οι Σφακιανοί παραδοθήκανε, εμπήκανε στα πλοία τους και φύγανε έχοντας υπόψιν τους να προβούνε σε εκδίκηση.
Ο ωραίος άνθρωπος Νεόφυτος Οικονόμου και ο επίσης ωραίος άνθρωπος Τσουδερός, επήγανε από τη Γραμπούσα και πήρανε τα όπλα των Σφακιανών και τους τα πήγανε στα Σφακιά και καθίσανε μέρες εκεί προσπαθώντας να πείσουνε τους Σφακιανούς να ξεχάσουνε, για το καλό του αγώνα, και να συνεχίσουνε όπως πριν, να συνεργάζονται.
Δεν καταφέρανε να τους πείσουνε για ομαλή συνεργασία, εκαταφέρανε όμως να πάρουνε την υπόσχεση ότι δεν θα προβούνε οι Σφακιανοί σε εκδίκηση. Οι Γραμπουσιανοί για να εξομαλύνουνε την κατάσταση, επροτείνανε στον Α. Κριαρά να συμπεριληφθεί στο διοικητικό τους συμβούλιο, μα αυτός δεν δέχτηκε ύστερα από την κακή τους συμπεριφορά. Επροτείνανε και στον Νεόφυτο Οικονόμου, μα και αυτός δεν δέχτηκε για τους ίδιους λόγους. Εβάλανε λοιπόν στο διοικητικό τους συμβούλιο τον Κριτοβουλίδη. Αυτός αργότερα, στα απομνημονεύματά του, όπως γράφει ο Β. Ψιλάκης, ο Ι. Μουρέλος και ο Τρικούπης, στις ιστορίες που γράψανε, κατονομάζει άλλους εκπορθητές και όχι τους πραγματικούς. Εκπορθητές όπως διαβάζομε στις ιστορίες, είναι οι: 1) Α. Παναγιωτάκης, 2) Εμμ. Βραστόλης, 3) Ανδρ. Παχυνάκης, 4) Π. Κριαράς, 5) Ι. Ρούκουνας, 6) Νικ. Βερυκάκης, 7) Ι. Καρράς, 8) Μ. Κωλέττης, 9) Αναγν. Ψαρουδάκης, 10) Ι. Τσιλιμπινάκης, 11) Μαν. Φουντουλάκης, 12) Ανδρ. Φουντουλάκης, 13) Γ. Τούμπας, 14) Ι. Σεϊμένης και 15) Γεωρ. Περτσουλινάκης. Ο Κριτοβουλίδης γράφει άλλους εκπορθητές, όμως οι πιο αξιόπιστοι ιστορικοί υποστηρίζουνε τα κάτωθι: Ο Β. Ψιλάκης στην Ιστορία της Κρήτης (τ. Δ’, σελ. 1886) γράφει: «…προς δε και εκ των αποφασισθέντων περί του πρωταθλητού Αναγν. Παναγιωτάκη, υπό της εν Νίππω Αποκορώνου Γεν. των Κρητών Συνελεύσεως (εν συναθροίσει Ζ’ την 30 Οκτωβρίου 1828)… συνάγεται αριδήλως ότι ολίγοι άνθρωποι εχρειάσθηκαν προς άλωσιν της Γραμπούσας και αυτοί βέβαια, ήσαν οι προλαβόντες κατά πρώτων υπό τον Αναγν. Παναγιωτάκη Σφακιανοί…». Ο Ι. Μουρέλος στην Ιστορία της Κρήτης (τ. Β’ σελ. 639) γράφει: «…Ετσι η τιμή της καταλήψεως της Γραμπούσας, αναντίρρητα ανήκει στους δέκα πέντε πράγματι ηρωικούς περιφρονητές του θανάτου και δεν είναι μήτε δίκαιο, μήτε ηθικό να τους την αφαιρέσει κανείς, πολύ περισσότερο ο Κριτοβουλίδης, ο ιστορικός που με τα απομνημονεύματά του φιλοδοξεί τον σεβασμό όσων θα τον ακολουθήσουν…». Στα γενικά αρχεία του κράτους (Ακαδημία Αθηνών) φάκελος Εκτελεστικού (φ.109 9-11/8/1825) φυλάγεται η πρώτη αναφορά που στείλανε οι εκπορθητές με χρονολογία 3-8-1825 (η κατάληψη έγινε την 2-8-1825) και υπογράφεται από εντελώς διαφορετικά ονόματα από αυτά που αναφέρει ο Κριτοβουλίδης, ως εκπορθητές.
Αυτά διάβασα στις ιστορίες που αναφέρω, εδιάβασα και τα απομνημονεύματα του Κριτοβουλίδη. Διασταυρώνοντας όσα εδιάβασα, πιστεύω «αναντίρρητα» (όπως γράφει ο Μουρέλος) και «αριδήλως» (όπως γράφει ο Ψιλάκης) ότι την Γραμπούσα την καταλάβανε οι Σφακιανοί. Παραπέμπω όσους έχουνε διαφορετική γνώμη να έλθουνε σε αντιπαράθεση όχι με εμένα μα με τον Β. Ψιλάκη, τον Ι. Μουρέλο και τον Σπ. Τρικούπη.
Δεν πρέπει να έχει γκρίζα σημεία η Ιστορία μας. Είναι επιτακτικά επιβεβλημένο σε ένα Κρητολογικό Συνέδριο να καλέσουνε αρμόδιους, ικανούς και αξιόπιστους να ξεκαθαρίσουνε τα ψεύδη από την ιστορία μας και ό,τι θ’ αποφασίσουνε θα είναι απ’ όλους σεβαστό.
Προκαλώ τους καθηγητές Πανεπιστημίου, τους δικηγόρους και γενικά τους πνευματικούς ανθρώπους της επαρχίας μας, να σκεφτούνε ότι έχουνε ηθική υποχρέωση να ενδιαφέρονται και να προστατεύουνε τις δόξες των προγόνων μας όπου καταπατούνται. Πριν από κάποιες δεκαετίες, είχαμε τους αείμνηστους Στ. Κελαϊδή δικηγόρο και τον στρατηγό Νικ. Παπαδάκη και αντιπαρατίθονταν σε κάθε πρόκληση. Θυμάμαι αντιπαραθέσεις τους διά του Τύπου με τον στρατηγό Καλομενόπουλο και με τον επίσης στρατηγό Αλεξάκη.
Παρακολουθώ ότι κάθε χρόνο κάνουνε εκδηλώσεις για την κατάληψη της Γραμπούσας, μα δεν προσκαλούνται οι Σφακιανοί. Ισως θεωρούνται άσχετοι, μα αν ψάξομε θα δούμε πως δεν είναι καθόλου άσχετοι.
Θεωρώ επιτακτική ανάγκη να φύγει αυτή η ομίχλη από την ιστορία μας. Αν αποδειχθεί ότι η άποψή μου είναι λάθος θα το σεβαστώ και θα ζητήσω συγγνώμη.
