Η Λεταφέτη και ο ντελάλης Χατζή Νταβάρκας

Στο γράμμα της, η Χαμηντέ*  χανούμη το έλεγε καθαρά «Να πέψετε τη Λεταφέτη*² μας να μου βουηθήξει στη γέννα». Είχε παντρευτεί με τον Αχμέτη, ένα λεβέντη Κρητικό και φύγανε στη Μπαρμπαριά. Εκεί η πανέμορφη δεκαεφτάχρονη Χαμηντέ, κόρη του καφφετζή της πλατείας της Νέας Δημοτικής Αγοράς Αλή Αηγιωργιαννάκη*³ και της Φατμά*4  το γένος Φαφούλ Μπαμπαλάκη, μαζί με τον Κρητικό Αχμέτη,προκόψανε και πλουτήσανε.
«Δεν την έχω ‘γώ τη  θυγατέρα μου για την αραπιά  κι ας έχει η Χαμηντέ μου ουρά τσοι κουτρούλες*5» έλεγε η Φατμέ χανούμη και συνέχιζε «Πεθερά έχει. Ποιος τση ‘πε να ξενοτοπίσει;» Στο τέλος όμως η καρδιά της μάνας λύγισε, αφού την έπιανε φόβος και τρέμουλο, μόνο με την ιδέα πως η μεγάλη της κόρη θα γεννούσε μόνη, στην αραπιά, έστω κι αν ζούσε μέσα στα παλάτια. Έτσι, συναποφάσισαν μαζί με τον Αλή, μόλις κλείσει το σχολειό για καλοκαίρι, να στείλουν τη μικρή Λεταφέτη στη Μπιγκάζα.
Έβγαλαν άρον-άρον το πασαπόρτι  της κοπελιάς από τη Διοίκηση της Χωροφυλακής Κρήτης στο Κουμ Καπί κι έσυραν προς το Κρυγιό Βρυσάλι για να παζαρέψουν τις τιμές και να κόψουν φτηνό μπιλιέτο*6   στη μικρή.  Εκείνα τα χρόνια, η οδός Ποττιέ*7  και η πλατεία Μαυροβουνίων,*8 ήτανε γεμάτες από «πρακτορεία  μεταναστεύσεως» κι όσο κατέβαινες από τα μαγαζιά της Ελληνικής Κοινότητας προς το λιμάνι,  τόσο έπεφταν οι τιμές και ανέβαιναν  οι παροχές προς τους ταξιδιώτες.
Το μοναδικό πλοίο που εκτελούσε τη γραμμή από τα Χανιά για τη Ντέρνα και τη Μπιγκάζα, ήτανε το βαπόρι του Χατζή Νταούτη με τις δυο πανύψηλες τσιμινιέρες.  Πίσσα κατράμι βαμμένο που φοβόσουν και μόνο με τη σκέψη πως θα είσαι μέσα, κι αυτό, θα παλεύει δυο μερόνυχτα καταμονάχο με την ανοιχτή Μεσόγειο, ίσαμε να φτάσει στον προορισμό του, στις δυο Αφρικάνικες πόλεις της Ντέρνας και της Μπιγκάζας. Δεν υπήρχε ανταγωνισμός στη γραμμή και οι προσφορές του καραβοκύρη ήτανε πολύ μετρημένες.
Ο Χατζή Νταβάρκας ήταν ένας κακουδέρικος*9 ντελάλης που πληρωνότανε με ποσοστά από τα εισιτήρια που εξέδιδαν εκείνοι τους οποίους οδηγούσε στα εκδοτήρια του πρακτορείου του Χατζή Νταούτη. Ένα ργιάλι για το κάθε κεφάλι! Ο Αλής Αηγιωργιαννάκης δεν έδινε ποτέ σημασία στους ντελάληδες, αλλά από την πρώτη στιγμή που πάτησε επιταυτού*10  το πόδι του στην οδό Ποττιέ,  τον τράβηξε η φωνή του Χατζή Νταβάρκα. Κοντοστάθηκε και παρακολουθούσε τον κοντακιανό ντελάλη να διαλαλεί τις προσφορές του αφεντικού του με μια ιδιόμορφη αλλά βροντερή φωνή φωνάζοντας μπροστά στη ντουντούκα*11:
«Του Χατζή Νταούτη το παμπόρι γκάβγει*12 ταχιά-ταυτέρου*13, κι όποιος είναι να γκάψει από τσοι Λιβιέρες, να χαζιρεύγεται*14. Κι αν έχει μπράτι*15 να το βάλει πλώρη, γιατί το πέλαο γουργούλα*16 κάνει και θα τα γράνει. Άτζεμπα*17 κατέχετέ το, τζελεπήδες, πως όχι μοναχά Τζαμπατζόνα*18 θα τη βγάλετε αν ε ταξιδέψετε ταχυά-ταυτέρου  με το παμπόρι του Χατζή Νταούτη, αλλά και θα δώσουνε στον καθένα επιβάτη τζάμπα κι από ένα βαθουλό πιάτο τζορμπά*19.»
Πήγε, το λοιπόν, ο κυρ Αλής με τη Φατμά χανούμη, πλέρωσαν τα εξήντα ργιάλια και πήραν το μπιλιέτο για το ταξίδι της θυγατέρας τους. Κρατώντας το σφιχτά στο αριστερό του χέρι, να μην το πάρει ο αγέρας που άξαφνα είχε σηκωθεί, χαιρέτησε το Χατζή Νταούτη, ανεμίζοντας με το δεξί του χέρι το καπέλο του. Κι εκείνος, ανταπόδωσε τον χαιρετισμό μ’ ένα πλατύ χαμόγελο που συνοδεύτηκε από βαθειά υπόκλιση, φωνάζοντας συγχρόνως:
«Χανιώτες και Χανιώτισσες, αύριο αργά γκάβγει του Χατζή Νταούτη το παμπόρι για Ντέρνα, για Μπιγκάζα και Κίμ-Μπιρλί*20 που! Εξήντα ργιάλια να πάεις και να γαΰρης*21 και τριάντα πέντε να πάεις και να μη γαΰρεις»!
Ετοίμασε η Φατμά χανούμη το μπόγο με τα ρούχα της μικρής Λεταφέτης και το κοφίνι με τα δώρα για τη Χαμηντέ, για το γαμπρό της τον Αχμέτη και τα συμπεθερικά, έραψε  και στο στρίφωμα για να μη το βρούνε στο τελωνείο, ένα χρυσαφικό για το μωρό που θα γεννούσε η θυγατέρα της, αγορασμένο από το εργαστήρι χρυσοχοείας του Μπραΐμη Γιαρμακαμάκη*22 στην οδό Κανεβάρο του Καστελιού.
Την άλλη μέρα, από το πρωί, η Φατμά χανούμη, αφού έδεσε με γερό σχοινί το μπόγο και το κοφίνι, που να μη λασκάρει και φκερέσουνε*23 τα ρούχα της Λεταφέτης και τα δώρα, ορμήνευε στη μικρή.  «Ν’ αφρουκάζεσαι24 τσ’ αδερφής σου και γαμπρού μας του Αχμέτη, να μην των ε βαταλαλείς και να βουηθάς στο μωρό…» Έλεγε δεν έλεγε η Φατμά χανούμη, η μικρή Λεταφέτη όμως δεν έδινε σημασία στα λόγια της μάνας της. Τι σημασία να δώσει το επτάχρονο κοριτσάκι με τη μακριά κοτσίδα στα μαλλιά και τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια που έσφυζαν από ζωηράδα… Το ίδιο βράδυ, όλη η φαμελιά, με το βιζαβί του Χασάν αγά του κοιλαρά, φόρτωσαν τις αποσκευές και κατηφόρισαν προς τις Λιβιέρες, για να συναποβγάλουν τη μικρή Λεταφέτη στο ταξίδι της, στη Μπιγκάζα της Αφρικής. Σαν επέρασαν την οδό Σπλάντζιας, τη γέφυρα του Ντελή Πασά και τη στροφή της Πύλης του Μώλου, ακούστηκε πάλι η ντουντούκα με τη γνώριμη πια φωνή του ντελάλη Χατζή Νταβάρκα:
«Όποιος έχει μπράτι να το κατεβάζει γοργό-γοργό από το τελωνείο. Γιατί όπου να ’ναι σηκώνει την άγκυρά του το παμπόρι και πάααει…»
Ήτανε αρχή καλοκαιριού του 1923 όταν η οικογένεια Αηγιωργιαννάκη στις Λιβιέρες*25 των Χανίων, αποχαιρέτησαν τη θυγατέρα τους, για ένα ταξίδι που, λογικά, θα τέλειωνε στις αρχές Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς, για να ’ναι πίσω με το ξεκίνημα της καινούργιας, της δεύτερης, σχολικής τάξης στο αγαπημένο της σχολείο, δίπλα από το Τουσούν Τζαμί της Καινούργιας Χώρας. Όμως, η επιστροφή της δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Η Μικρασιατική καταστροφή είχε ξεκινήσει με τις ευλογίες των πρώην συμμάχων μας. Λεφούσια*26 από διωγμένους πρόσφυγες κατέφθαναν καθημερινά σ’ ολόκληρο το νησί. Καινούργιοι άνθρωποι, αλλιώτικοι πολιτισμοί και γλώσσα παράξενη, άλλα ήθη κι έθιμα. Συλλαλητήρια εναντίον της ανταλλαγής, ανεργία και οικονομική ανέχεια τόσο στο ντόπιο κόσμο όσο και στους εξαθλιωμένους πρόσφυγες που οι ντόπιοι τους φώναζαν πρό-σφυγκες.
Έγραψε τότε η Φατμά χανούμη στην Χαμηντέ, την κόρη της: «[…] κι εμείς δεν κατέχουμε ήντα ξημερώνει το αύριο. Βάστηξε τη Λεταφέτη μας ετουδά*27 ώσπου να καταλαγιάσουνε τα πράματα να δούμε κι εμείς αν ε μας ε ζηγώξουνε*28 και πως θα καταλαγιάσουνε τα πράματα.»
Η οικογένεια του Αλή Αηγιωργιαννάκη ανταλλάχτηκε τελικά τον Μάη του 1924 και στάλθηκε στο άγνωστο μέχρι εκείνη τη στιγμή Μοσχονήσι, δίπλα από το Αϊβαλί. Η Χαμηντέ και η αδελφή της η Λεταφέτη δεν κρίθηκαν ανταλλάξιμες λόγω της απουσίας τους στη Μπαρμπαριά για όλο το επίμαχο χρονικό διάστημα. Η Λεταφέτη παρέμεινε, τελικά, στη Μπιγκάζα, δίπλα στην αδελφή της και παντρεύτηκε πολύ αργότερα με ένα πασά. Ο σύζυγός της διετέλεσε υπουργός στις κυβερνήσεις της χώρας του και διπλωμάτης στην Αίγυπτο. Τα παιδιά της, έλαβαν μεγάλη μόρφωση και  ζουν -ειδικά μετά την κατάρρευση του καθεστώτος της μετέπειτα Λιβύης – από τη Λιβύη και την Αίγυπτο, μέχρι την Ιταλία, την Αγγλία και την Ελβετία, αλλά με διαφορετικές υπηκοότητες. Αποφάσισαν την επανένωση ολόκληρης της οικογένειας Αηγιωργιαννάκη κάτω από μία και ενιαία υπηκοότητα. Για αυτό, ζήτησαν εγγράφως από το Ληξιαρχείο του Δήμου Χανίων, μέσω πληρεξουσίου δικηγόρου, το απαιτούμενο πιστοποιητικό γέννησης της μητέρας τους Λεταφέτ Αηγιωργιαννάκη του Αλή και της Φατμά το γένος Φαφούλ Μπαμπαλάκη, που γεννήθηκε το 1917 στο Πασακάκη Χαρακιάς του Δήμου Χανίων η οποία κατά την αναχώρησή της κατοικούσε στην οδό τότε Παχιανών, τώρα Εφέδρων Πολεμιστών. Η υπηρεσία του Ληξιαρχείου απάντησε επίσης εγγράφως ότι αδυνατεί να χορηγήσει το αιτούμενο έγγραφο για τη μη ανταλλάξιμη Λεταφέτ, με τον ισχυρισμό ότι δεν υπάρχουν στοιχεία των γεννηθέντων στα Χανιά για ‘κείνα τα χρόνια!!!

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΕΡΜΗΝΕΙΑ – ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ
* Αηγιωργιαννάκη Χαμηντέ του Αλή (Γεννήθηκε στα Χανιά το 1907, κάτοικος Παχιανών, παντρεύτηκε με Χανιώτη και εγκαταστάθηκε στη Βεγγάζη της  Αφρικής)
*2 Αηγιωργιαννάκη Λεταφέτ  του Αλή (Γεννήθηκε το 1917, κάτοικος Παχιανών, το 1923 μετανάστευσε, παντρεύτηκε με πασά και παρέμεινε στη Βεγγάζη της Αφρικής)
*3 Αηγιωργιαννάκης Αλής του Χατζή Μουσταφά (Γεννήθηκε το 1881, καφφεπώλης, κάτοικος Παχιανών, με την ανταλλαγή εγκαταστάθηκε στον τότε Δήμο Μοσχονησίων του Αϊβαλιού)
*4 Αηγιωργιαννάκη Φατμά, σύζυγος Αλή το γένος  Φαφούλ Μπαμπαλάκη (Γεννήθηκε το 1877, κάτοικος Παχιανών, με την ανταλλαγή εγκαταστάθηκε στον τότε Δήμο Μοσχονησίων του Αϊβαλιού)
*5 Κουτρούλες  = υπηρέτριες (Κρητική ντοπιολαλιά)
*6 Μπιλιέτο = εισιτήριο (Ιταλική λέξη bigletto < Γαλλική λέξη billette < bullette, υποκ. του bulle: έγγραφο < Λατινική λέξη bulla: σφραγισμένο έγγραφο)
*7 Οδός Ποττιέ (Σημερινή οδός Χάληδων)
*8 Πλατεία Μαυροβουνίων (Σημερινή πλατεία Ελευθερίου  Βενιζέλου ή πλατεία Συντριβανίου)
*9 Κακουδέρικος = κακοφτιαγμένος  (Κρητική ντοπιολαλιά)
*10 Επιταυτού = γι αυτό το λόγο (λόγια φράση  επί του αυτού)
*11 Ντουντούκα = ο τηλεβόας, η  σάλπιγγα, το βούκινο, η σφυρίχτρα (Τουρκική λέξη düdük)
*12 Γκάβγω = φεύγω (αρχαία Ελληνική λέξη κάμπτω)
*13  Ταχιά-ταϋτέρου = αύριο βράδυ (Κρητική ντοπιολαλιά)
*14 Χαζιρεύγομαι = προετοιμάζομαι (Τουρκικό ρήμα hazırlamak)
*15 Μπράτι = εμπόρευμα, αποσκευή (άγνωστη ετυμολογία, πιθανά Σλαβική ρίζα λέξης)
*16 Γουργούλα = μικρό κύμα (ρίζα στην αρχ. Ελληνική λέξη γοργός)
*17 Άτζεμπα ή άτζεμπις = άραγε (Τουρκική λέξη acaba)
*18 Τζαμπατζόνα < τζάμπα = δωρεάν, χωρίς αξία (Τουρκική λέξη caba < Αραβική λέξη جبا jabā )
*19  Τζορμπάς = σούπα (Τουρκική λέξη corba)
*20 Κιμ Μπιρλί = ποιος ξέρει (Τουρκική έκφραση kim= ποιος + birli= γνωρίζει)
*21 Να γαΰρης = να γυρίσεις (γαέρνω ή γιαγέρνω = γυρίζω πίσω, επιστρέφω)
*22  Γιαρμακαμάκης Ιβραήμ του Μουσταφά (Γεννήθηκε το 1881 στα Χανιά και πέθανε το 1963 στο Τσανάκκαλε της Μικράς Ασίας, χρυσοχόος, κάτοικος συνοικίας Μουσά Πασσά ή Καστέλι)
*23 Φκερέζω = πέφτω, αδειάζω από κάπου πέφτοντας [πχ Άμα λύσει ο κόμπος, θα (φκερέσουν) πέσουν όλα τα εμπορεύματα]
*24 Αφρουκάζομαι = ακούω προσεκτικά, αφουγκράζομαι (αφουκρούμαι < αρχαίο Ελληνικό ρήμα ἐπακροάομαι / ἐπακροῶμαι)
*25 Λιβιέρες ή Τζετζάρ Κολού. Περιοχή του λιμανιού των Χανίων, μπροστά από το Ναυπηγείο του Μόρο μέχρι τα Τρία Σαπουναριά, νυν ξενοδοχείο Πόρτο Βενετσιάνο.
*26 Λεφούσια = τα ασύντακτα πλήθη, τα σμήνη (ίσως από την τουρκική λέξη nüfus = πληθυσμός με ανομοίωση του ν σε λ)
*27 Ετουδά = εκεί (Κρητική ντοπιολαλιά)
*28 Εζιγώξανε = έδιωξαν, καταδίωξαν (ζιγώνω ή ζιγώχνω, ετυμ. και ερμηνεία από Σ.Γ. Καψωμένο: ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

ΠΗΓΕΣ:
1. «Πρόσωπα καί τύποι τῶν παλιῶν Χανίων», Μίνω Ζ. Νικολακάκι, Χανιά 1969
2. Σαχά Ιλμάν το γένος Κλαρωνάκη, δικηγόρος Σμύρνης