Η λογοτεχνία στ’ όνειρο και τ’ όνειρο στη λογοτεχνία

Oλοι οι άνθρωποι θεωρούμε τον ύπνο χαμένο χρόνο. Χαμένο από κάθε δραστηριότητα απορρέουσα απ’ τη λογική κι όχι από το ένστικτο, όχι δηλαδή από το ζωτικότερο κομμάτι του εαυτού μας. Μήπως, όμως, ο ύπνος είν’ τ’ ουσιαστικότερο κομμάτι όλων των ζωντανών πλασμάτων; Δεν αναφέρομαι φυσικά στα βιολογικά οφέλη του ύπνου αλλά στην αντιστοιχία ανάμεσα στον ύπνο (και στην κύρια δραστηριότητα που συμβαίνει κατά τη διάρκεια του, δηλαδή στα όνειρα) και στην πάσα μορφή δημιουργικότητας του ανθρώπου έτσι όπως εκδηλώνεται κυρίως στην τέχνη. Μπορεί να ισχυριστεί κάποιος δηλαδή ότι η τέχνη είναι περσότερο σύστοιχη προς όλα εκείνα που συμβαίνουν στον ύπνο παρά προς αυτά που συμβαίνουν στη λογική και στην πράξη (στην ενέργεια μες στον κόσμο).
Το παραπάνω ζήτημα δεν διεφυγε των ειδικών της τέχνης ή της ψυχανάλυσης οι οποίοι επιχειρηματολόγησαν υπέρ μιας τέτοιας συστοιχίας. Διαβάζοντας κανείς την παράδοση σχετικά με τα όνειρα που έκανε ο Αυστριακός φυσιολόγος και ψυχίατρος Sigmund Freud το χειμερινο εξάμηνο των ετών 1915-1916 σ’ ένα ακροατήριο από γιατρούς και μη ειδικούς, μπορεί να διαπιστώσει καποιους παραλληλισμούς και συστοιχίες ανάμεσα στο όνειρο (και τις διάφορες ψυχικές διεργασίες του) και στην καλλιτεχνική δημιουργία. Προσωπικά, μελετώντας τη συγκεκριμένη παράδοση διαπίστωσα ότι οι έννοιες που επινόησε ο Freud για να περιγράψει και να ερμηνεύσει τους μηχανισμούς του ονείρου μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στην περίπτωση της λογοτεχνικής παραγωγής, τηρώντας πάντα την αρχή της αναλογίας σε ό,τι προτείνω παρακάτω.
Ο Freud όρισε ως έκδηλο όνειρο (manifeste Traum) τη συνειδητή εμπειρία κατά τη διάρκεια του ύπνου την οποία αυτός που κοιμάται μπορεί να θυμάται ή να μη θυμάται μετά την αφύπνιση. To λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου (latente Trauminhalt) αναφέρεται στις ασυνείδητες σκέψεις κι επιθυμίες που απειλούν να ξυπνήσουν αυτόν που κοιμάται και τέλος η εργασία ονείρου (Traumarbeit) είν’ οι ασυνείδητες ψυχικές διεργασίες απ’ τις οποίες το λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου μεταμορφώνεται σ’ έκδηλο όνειρο, πάντα κατά Freud. Στη λογοτεχνική δημιουργία το έκδηλο όνειρο αντιστοιχεί στο τελικό αποτέλεσμα τούτης της δημιουργίας, δηλαδή στο κείμενο που κρατάει στα χέρια του ο αναγνώστης και διαβάζει. Το λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου είν’ όλα όσα συλλαμβάνει με τη φαντασία του ο δημιουργός, που ακόμα όμως δεν έχουν συγκεριμένα περιγράμματα (κι επομένως μορφή) και περιεχόμενο. Εδώ μπορούμε να συμπεριλάβουμε την αρχική έμπνευση και φυσικά τις ασυνείδητες σκέψεις κι επιθυμίες που συναντούμε και στα όνειρα. Η εργασία ονείρου αντιστοιχεί στην επίπονη δουλειά και προσπάθεια του δημιουργού να δώσει μορφή και νόημα σ’ ό,τι συνελαβε η φαντασία του και του χάρισε η έμπνευση κι η οποία καταλήγει στο τελικό κείμενο.
Ο Freud επινόησε ακόμα τρεις έννοιες για να περιγράψει τρεις αντίστοιχες διαδικασίες που παρατηρούνται κατά την εργασία του ονείρου: Η συμπύκνωση (Verdichtung), η μετάθεση (Verschiebung) και η μετατροπή σκέψεων σε εικόνες. Πριν από χρόνια έγραψα ένα μακροσκελές δοκίμιο με τίτλο «Σχεδίασμα Ποιητικής» (το εισαγωγικό μέρος του οποίου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα το 2014), στο οποίο περιέγραφα μια ποιητική όπου μεταξύ άλλων οι τρεις προαναφερόμενες διαδικασίες μπορούν να εκδηλωθούν κατά τη δημιουργία ενός ποιήματος. Ωστόσο, τον καιρό εκείνον δεν είχα γνώση της δουλειάς του Freud γύρω στα όνειρα. Όταν ξαναδιάβασα εντελώς πρόσφατα εκείνο το δοκίμιο κι αφού είχα μελετήσει το κείμενο του Freud για τα όνειρα, διαπίστωσα ότι οι απόψεις του σχετικά με την εργασία του ονείρου ήταν πολύ κοντά στις δικές μου όσον αφορά στην καλλιτεχνική δημιουργία!!!
Η συμπύκνωση έχει να κάνει με το γεγονός ότι το έκδηλο όνειρο έχει λιγότερο περιεχόμενο απ’ αυτό του λανθάνοντος ονείρου. Παράδειγμα συμπύκνωσης είναι ο σχηματισμός μιγαδικών προσώπων ή η σύνθεση συστατικών στοιχείων σε μια ενότητα που κατά την εμπειρία μας δεν ανήκουν μαζί. Στην περίπτωση της λογοτεχνικής δημιουργίας η συμπύκνωση μοιάζει με αυτό που ονόμασα σ’ εκείνο το παλιό μου δοκίμιο collage. Collage είν’ ο συμφυρμός εικόνων παρμένων από άλλα λογοτεχνικά κείμενα. Το collage εξασφαλίζει αναχρονισμούς περίεργους κι ασυνήθιστους, π.χ. πρόσωπα από διαφορετικές εποχές εμφανίζονται την ίδια χρονική στιγμή και συμπράττουν ή συνομιλούν, τοπία εντελώς ασύμβατα μεταξύ τους συνυπάρχουν, λόγια ειπωμένα από συγκεκριμένα πρόσωπα αποδίδονται σ’ όλως άλλα κ.λ.π.
Η μετάθεση εκδηλώνεται όταν ένα λανθάνον στοιχείο δεν αντικαθίσταται από ένα δικό του συστατικό αλλ’ από κάτι μακρινό, δηλαδή από μία νύξη. Παρομοίως και στην ποίηση ο ποιητὴς αρέσκεται στο να κρύβει επιμελώς, συστηματικά και μετ’ εμμονής μες στα ποιητικά του κείμενα τα οράματά του, τα όνειρά του, την ίδια του την έμπνευση και κατ’ επέκταση τις ιδέες που θέλει να υποβάλει μέσω του έργου του. Ένας απ’ τους πιθανούς τρόπους για να το πετύχει αυτό είν’ η αποφυγή της αμεσότητας και της ευθύτητας: Τα σημαινόμενα χάνονται φαινομενικά μέσ’ απ’ τη χρήση σημαινόντων μη παραπεμπτικών  σ’ αυτά τα σημαινόμενα· έτσι αποκτά η ποίηση μια κατά κάποιο τρόπο αινιγματικὴ χροιά που υποχρεώνει τον αναγνώστη να την ξεδιαλύνει για να μπορέσει να καταλάβει το κείμενο.
Τέλος η τρίτη διαδικασία στην εργασία ονείρου συνίσταται στη μετατροπή των σκέψεων σε εικόνες. Σύμφωνα με τον Freud το έκδηλο όνειρο αποτελείται κατά κύριο λόγο από εικόνες. Είναι δυνατόν για μια σειρά αφηρημένων σκέψεων να δημιουργούνται υποκατάστατες εικόνες οι οποίες θα εξυπηρετούν τον σκοπό της απόκρυψης. Στο «Σχεδίασμα Ποιητικής» έκανα συνεχώς λόγο για τον διηγηματικὸ τρόπο παρουσίασης του θέματος, για την σχεδόν κινηματογραφική πλοκή της ποιητικής σύνθεσης, την αδρή έκθεση σκηνών και τη γρήγορη μετάβαση απ’ τη μία εικόνα στην άλλη, για συμφυρμό εικόνων (το collage στο οποίο προαναφέρθηκα) και για την πρόθεση του ποιητή να δώσει στερεή μορφή στην έμπνευσή του μέσ’ απ’ τις εικόνες.
O Freud πριν από 100 περίπου χρόνια έθεσε τις βάσεις για την χαρτογράφηση της ψυχικής ζωής. Οι εργασίες του πάνω στα όνειρα μας επέτρεψαν, όπως τίποτα άλλο, να μιλάμε για την συστοιχία ανάμεσα στα όνειρα και την καλλιτεχνική δημιουργία. Μας βοήθησαν να δούμε την καλλιτεχνική δημιουργία ως όνειρο εν ξύπνω και τον ύπνο και συνεπακόλουθα το όνειρο ως κερδισμένο χρόνο για τη συνειδησιακή μας ζωή.