■ Μέρος Β’: Το Ρέθυμνο στη Μάχη και στην αντίσταση
Επαφή με γεγονότα, δράσεις και δρώμενα του εφιαλτικού Δεκαήμερου…
Η εξέλιξη της τελευταίας φάσης.
Ακροτελεύτιες συγκρούσεις στο Ρέθυμνο.
Ο ανατολικός τομέας και η τελευταία μάχη.
Το απροσδόκητο – επεισοδιακό – τέλος.
Η πολύκροτη και πολύνεκρη μάχη της Κρήτης, σύγκρουση της ελευθερίας με την κοσμοθεωριακή αντίληψη του Ναζισμού, συνθέτουν ένα φαινόμενο πρώτα απ’ όλα ακραίου παραλογισμού αλλά και τόλμης, θυσίας, αυτοθυσίας και πατριωτισμού. Κορυφαίο γεγονός της πολεμικής ιστορίας, παγκοσμίως, συμπυκνώνει, η μάχη αυτή, και εκπέμπει εκτός του ιστορικού – πλαισίου – μηνύματα εθνικής αξίας, συλλογικής μνήμης και υπερηφάνειας.
Στο σύγχρονο τάχιστα μεταλλασσόμενο κοινωνικό κλίμα, φορτισμένο με νέες ιδέες αλλά και ιταμές προκλήσεις εις βάρος της Χώρας μας, επιβάλλεται άμεση απάντηση, διαφορετική της εθνικής αυτοάμυνας, αν χρειαστεί!
Η πρώτη παραπέμπει στο φοβερό έπος του 1940 και μαζί στην τραγωδία της Δεκαήμερης Μάχης της Κρήτης και των δικών της ηχηρών μηνυμάτων! Με άλλες λέξεις, η άμυνα και νίκη της ελπίδας απέναντι στις αλλότριες δυνάμεις της φθοράς. Ανακαλώντας, κάποιος στη μνήμη, εικόνες της αποτρόπαιας, εισβολής το «άκουσμα και θέαμα, φριχτόν», καιρός να «αντιτάξει», φρόνημα σοφίας και σύνεσης εκπληρώνοντας το ανθρώπινο χρέος απέναντι στην Ιστορία. Eκείνος, ο απαίσιος ήχος των STUKAS, αλήθεια που συντάραξε γειτονιές προξενώντας σπαραγμό των νηπίων, είναι ώρα να λειτουργήσει ως «γητευτής» και φόβητρο τυράννων, συγχρόνως. Η ιστορική μνήμη να γίνει σύνθημα και μήνυμα, «ΠΟΤΕ ξανά ο Ναζισμός»! Προβάλλοντας τις «φιγούρες» ανθρώπων αιωρούμενων στο διάστημα, με ένα και μόνο σκοπό να φέρουν θάνατο και όλεθρο, η ανταπόδοση με παρόμοιο τρόπο, ώρα να μετουσιωθεί, επιτέλους, σε πνεύμα συντριβής, συγνώμης, αμφοτερόπλευρης ειρήνης και καταλλαγής! Χωρίς να αγνοείται ούτε και να διαγράφεται η αλήθεια της προαιώνιας «μοίρας» του ανθρώπου, η οποία άρχεται: «από Άβελ του δικαίου»1 μέχρι των «τέκνων της Ραχήλ», της σφαγής των νηπίων της Βηθλεέμ «υπό του Ηρώδου», τον αποτρόπαιο θάνατο Ιωάννου του Προδρόμου! Μια συνεχιζόμενη, μοίρα ανά τους αιώνες και σήμερα, με θύμα, αυτή τη φορά τον λαό της Ουκρανίας και θύτες, κάποιους, από την ίδια «στόφα» των τυράννων! Κλείνοντας την παράγραφο, στα αναφερόμενα των Γραφών και στην παράδοση, υποδηλώνεται, «εμμέσως πλην σαφώς», η «εμφωλεύουσα» ροπή, της φύσεως του πλάνώμενου και πλανώντος ανθρώπου!
Η στρατηγική σημαντικότητα της Κρήτης, ανέκαθεν και τώρα, ως σταθμός και γέφυρα μετάβασης της Wehrmacht προς Αφρική και Μ. Ανατολή, έπεισαν τον ίδιο τον Hitler να λάβει την καταστροφική, για τον ίδιο, απόφαση! Σ’ αυτή τη μάχη, έλαβαν μέρος, ως γνωστό, επίλεκτες μονάδες του γερμανικού στρατού, ενώ υποβαθμίστηκε η αμυντική «ισχύς» και το αξιόμαχο της Κρήτης! Τις δυνάμεις αυτές, εισβολής, συγκρότησαν επίσης: η ξακουστή 7η – ακαταμάχητη – μεραρχία αλεξιπτωτιστών – από εφήβους κυρίως2 -, η 5η μεραρχία πεζικού και ένα τάγμα της πέμπτης θωρακισμένης μεραρχίας.
Η αστραπιαία μορφή πολέμου – BlitzKrieg – και η σύγκρουση των αντιμαχόμενων, κάποτε «σώμα με σώμα», παραπέμπει, άμεσα, στον ακόλουθο στίχο του εθνικού Ύμνου: «ακούω κούφια τα ντουφέκια, ακούω σμίξιμο σπαθιών, ακούω ξύλα, ακούω πελέκια, ακούω τρίξιμο δοντιών»!
Η ατμόσφαιρα, εξάλλου, στις περιοχές ρίψης αλεξιπτωτιστών, οι σκηνές των συγκρούσεων, κατά την προσγείωση και στη συνέχεια, δεν αποτυπώνονται με λέξεις! Πώς να περιγράψεις ακατανόμαστες πράξεις μιας απόφασης την οποία, ο παρανοϊκός δικτάτορας απέσυρε, αφού είχε απωλέσει εκατοντάδες αλεξιπτωτιστές, μονάχα στην Κρήτη!3
Μια εισβολή στρατηγικού λάθους και πάθους, όπου το συγκρουσιακό μίσος προκάλεσε τεράστια καταστροφή όχι μόνο ψυχών αλλά και του φυσικού και του ζωικού κόσμου!
Η επίθεση του γερμανικού στρατού εκδηλώθηκε, τελικά, κατά μήκος του βόρειου – οδικού – άξονα Ρεθύμνης Χανίων, ταυτοχρόνως και με συντεταγμένο τρόπο. Προηγήθηκαν, βέβαια, έκτακτοι βομβαρδισμοί, τρομοκρατίας, μέχρι και την έναρξη της γενικής επίθεσης, χαράματα της 20ης Μάη 1941.
Τα επεισόδια από τους ανηλεείς βομβαρδισμούς, ειδικότερα στο Ρέθυμνο, ξεκίνησαν τις μεταμεσονύκτιες ώρες, γεγονός ιδιαίτερης σημασίας για την Πόλη σε σχέση με την οριστική λήξη της θρυλικής μάχης. «Ειρήσθω εν παρόδω» ότι η έκβαση του συγκλονιστικού Δεκαημέρου απογοήτευσε τον εχθρό ικανοποιώντας τους συμμάχους, παρά τις δικές τους σοβαρότατες απώλειες. Στο πλαίσιο των γεγονότων, σε σχέση και με την «στοχοθεσία» του παρόντος κειμένου επιλέγονται, ενδεικτικά, ελάχιστα μόνο στοιχεία. Με τους σφοδρούς βομβαρδισμούς στην πόλη, γκρεμίστηκε το 39% των κτισμάτων, δημόσιων και ιδιωτικών, με 28% στα Χανιά και 20% στο Ηράκλειο, σύμφωνα με αξιόπιστες μαρτυρίες.4 Εξυπακούεται η γενναία αντίσταση των πολιτών και βέβαια ο στρατηγικός σχεδιασμός της μάχης και η διεξαγωγή των επιχειρήσεων στη Μεγαλόνησο, και ειδικά στο Ρέθυμνο.
Ας δούμε όμως τις πρώτες αψιμαχίες στα ανατολικά προάστια της πόλης, με επίκεντρο της Ελληνικής επιχείρησης την Πηγή, σύμφωνα με γραπτή κατάθεση του διοικητή του 2ου (μάχιμου) Λόχου, σύμφωνα με την οποία: «κατά τις 15 και 5΄ – εννοείται της 1ης ημέρας – ήρχισεν η πτώσις των αλεξιπτωτιστών, αρχικώς με δυσάρεστα, δι’ αυτούς, αποτελέσματα λόγω του πνέοντος νότιου ανέμου».5
Συγχρόνως, οι πληροφορίες, «περί γενικευμένων ρίψεων» στην περιοχή, μέχρι και το Ρέθυμνο μεταδιδόταν τηλεφωνικώς σε όλο το Νομό.6 Οι δυνάμεις του 4ου και 5ου Τάγματος – συγκροτημένες από νεοσύλλεκτους κυρίως-, που είχαν αναπτυχθεί στα γύρω χωριά και μέχρι τη Βιράν Επισκοπή-, δεχόταν ήδη προσβολή από αέρος, όπως π.χ. Σφακάκι, Σταυρωμένο κ.λ.π. με νεκρούς και τραυματίες! Σημειώνεται ότι η συνεργασία των Ελληνικών και Συμμαχικών Δυνάμεων – Βρετανών, Αυστραλών, Νεοζηλανδών – θεωρείται, «εξ ορισμού» δεδομένη. Χωρίς να παραβλέπεται η συμβολή – από κοινού – στην άμυνα της χώρας, η ηρωική αντίσταση των ελλήνων αξιωματικών και οπλιτών, υπήρξε ιδιαιτέρως κρίσιμη και καταλυτική! Τα δύο τάγματα, νεοσυλλέκτων κυρίως και εφέδρων – καταπονημένων από τους δυο, προηγηθέντες πολέμους, αντιμετώπισαν τους άγριους εισβολείς με σθένος και επαγγελματισμό. Υπερασπιστές της Πόλης και της περιοχής στη διάρκεια του Δεκαήμερου μακελειού όπως και ο προαναφερόμενος διοικητής του 2ου Λόχου ο οποίος και καταθέτει στη συνέχεια: «Την 5ην και 30’ πρωινήν, της 21ης Μαΐου οι γερμανοί έχουν καταλάβει ήδη τη φυλασσόμενη περιοχή της Πηγής και τα γύρω απ’ αυτήν χωριά.7 Η πρώτη συμπλοκή, στη θέση Καϊρνατζέ, με 4 νεκρούς αλεξιπτωτιστές, χωρίς απώλεια ημετέρων8 και η «άτακτη φυγή των υπολοίπων γερμανών πιστοποιούν ακριβώς την ανδρεία και το ήθος, των Ελλήνων στρατιωτών, όπως αναφέρθηκε. Τονίζεται, ωστόσο, η έλλειψη συντονισμού μεταξύ 2ου και 3ου (όμορου) Λόχου όσο και με τους συμμάχους που δρούσαν στην περιοχή!
Η επόμενη ημέρα σήμανε γενίκευση της μάχης, από την Πόλη προς την περιφέρεια και τανάπαλιν. Το θέατρο πολέμου επεκτείνεται ήδη πέραν από τα γνωστά όρια ενώ φλέγεται ο Πηγιανός και Αδελιανός κάμπος θυμίζοντας «κόλαση πυρός». Με έκτακτες – ξαφνικές – επιθέσεις, αλλεπάλληλες ρίψεις αλεξιπτωτιστών, πολυβολισμούς από αέρος και θανατηφόρους μυδραλιοβολισμούς, οι γερμανοί πετύχαιναν, σε ελάχιστο χρόνο: προσγείωση, αναδιοργάνωση και ετοιμότητα προς μάχη! Τους ξάφνιασε, βεβαίως, η απροσδόκητη, μη αναμενόμενη αντίδραση, όπως δήλωσαν, σε έλληνες στρατιώτες, κάποιοι αιχμαλωτισθέντες αλεξιπτωτιστές.9
Αντίσταση, στο Ρέθυμνο και σε όλο το Νομό, άσκησαν οι πολίτες απέναντι στον τραχύ εισβολέα, συνεπείς με την ιστορία και την παράδοση του τόπου! Τόλμησαν πολλοί να ταχθούν, «ίσοι προς ίσους», σε αγώνα εντελώς άνισο, αψηφώντας την υπεροχή των όπλων. Ωστόσο, η μαχητικότητα, το θάρρος ανδρών και γυναικών, με όπλα ή χωρίς όπλα, κρίνονται και αξιολογούνται, ως γνωστό, στην πράξη! Η αντίσταση, γενικώς και η προβολή, στη βάση της σχετικής, ασύμμετρης, πολλές φορές, βιβλιογραφίας, δεν αφορούν στο παρόν κείμενο. Στόχος παραμένει η εξέλιξη «εν θερμώ» και η κατάληξη της δεκαήμερης τραγωδίας! Εντούτοις η επόμενη «καταχώρηση», μιας αντίστασης διαφορετικής, με ηρωίδα τη γυναίκα – μητέρα, θα είχε ίσως μια θέση. Ο λόγος για τους «εγκλωβισμένους» σε σπήλαια βουνών της κατεχόμενης Κρήτης, Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς συμμάχους. Τότε δηλ. όταν η γυναίκα – μητέρα, διακινδυνεύοντας την ασφάλεια της οικογένειας δεν δίσταζε να «ξενίζει» στρατιώτες, στο σπίτι της ή στον τόπο της παραμονής τους. Πολλά παιδιά και ο γράφων (12 ετών), βίωσαν και υπηρέτησαν επικίνδυνες αποστολές, με ή χωρίς συναίσθηση του κινδύνου.
Επιστρέφοντας στη φλεγόμενη Πόλη και την ευρύτερη περιοχή, διαφεύγουν, ασφαλώς της μνήμης και της Ιστορίας ίσως, πρόσωπα της αντίστασης, σημαντικά και γεγονότα που παραμένουν, «αχαρτογράφητα» και αμνημόνευτα! Εγγεγραμμένα όμως, «ες αεί», στις Δέλτους «υπερβατικής» μνήμης, της Πρόνοιας, της Δικαιοκρισίας και τέλος, της «μείζονος» Αγάπης!
Η παρούσα, «όντως» ελλιπής, αναφορά περιορίζεται, με αυστηρότητα, «εκ των πραγμάτων», σε δύο εμβληματικές μορφές αντίστασης και άμυνας, στην Πόλη και την περιφέρεια αντίστοιχα! Στην πόλη και την περιφέρεια, όπου – περιστασιακά – δόθηκε η τελευταία μάχη με εντελώς έκτακτες συνθήκες όπως προαναφέρθηκε. Αξίζει, ολόκληρο το δράμα των τελευταίων ωρών, η εξέλιξη και η λήξη του να ευαισθητοποιήσουν εμβριθέστερους μελετητές, ώστε, με αντικειμενικότητα, σεβασμό των ηρώων, να διερευνηθεί, σφαιρικότερα, η μάχη, που χάθηκε αλλά κερδήθηκε «έστω για την τιμή των όπλων».
Ο Εμμανουήλ Σταγάκης, εφ. Λοχίας, στο αλβανικό μέτωπο όπου τραυματίσθηκε σοβαρά και νοσηλεύτηκε στο Σ.Ν. Αθηνών. Με ανεπούλωτα τραύματα, βρέθηκε στο 44ο Σ.Π. Ρεθύμνης, την κατάλληλη στιγμή όπως, αναφέρει ο ίδιος. Συνεχίζοντας εμπόλεμη πορεία και κατά το φρικτό Δεκαήμερο δεν «ορρώδησε» απέναντι στον εχθρό και τον κίνδυνο! Σε στιγμές τρόμου μπόρεσε να στηρίξει συμπολίτες, απονέμοντάς του, «ευγνωμοσύνη εφ’ όρου ζωής»! Είχα την τιμή να γνωρίσω τον άνδρα και να τον συναναστραφώ λίγο. Φαινόταν ηγετική μορφή, ικανός να σε εμπνεύσει, να κατευθύνει, κυρίως, σε ζητήματα «τεχνικής φύσεως». Αν και υψηλόφρων έμοιαζε να απεχθάνεται την έπαρση και τους επαίνους. Την αλήθεια όμως για τον Εμμανουήλ Σταγάκη πιστοποιεί ένας λόγος του, μέσα από το καταφύγιο! Σε κάποια στιγμή σφοδρού βομβαρδισμού και πανικού, απευθύνεται στον παρακείμενο φρούραρχο της Πόλης λέγοντάς του:
«Προτιμότερο να βγούμε προς συνάντηση με τον εχθρό – στο δρόμο – αντί να σκοτωθούμε εδώ μέσα».10 Η απάντηση υπήρξε ακαριαία, «αμ’ έπος αμ’ έργον»,: «Οι δυνάμενοι να αγωνιστούν αναλαμβάνουν αυτό εδώ το πολυβόλον, προς συνάντηση με τον εχθρό»! Άμεσα το «στοιχείον» συγκροτείται με τρεις ακόμα λοχίες και ρίχνεται στη μάχη!11 Ο λόγος του Εμμ. Σταγάκη έγινε πράξη και μάλιστα στο πεδίον της τιμής! Ο ηρωικός, αλτρουισμός ενός πολεμιστή, ευπατρίδη, εδώ απογειώνεται.
Έφεδρος, επίσης, ο Νίκος Κατσιράκης, υπολογαχός και διοικητής του 2ου (μάχιμου) Λόχου υπερασπίστηκε τα ανατολικά προάστια απ’ αρχής μέχρι τέλους των επιχειρήσεων. Έδωσε την ύστατη μάχη χαρακωμάτων, όταν η κατάληψη, «απ’ άκρου σε άκρον» της Κρήτης, είχε οριστικά συντελεστεί. Μια «πράξη» παρόμοια, θα έλεγες, Κρητών, αρνουμένων να αποδεχθούν, υπό ανάλογες συνθήκες, την πτώση και την «άλωση» της Πόλης! Αξίζει όμως να προσεχτεί το κείμενο του Ν. Κατσιράκη: «Την τελευταίαν μάχην είχε την τιμήν να δώσει ο Λόχος ούτος, ενώ είχον συμπτυχθεί οι πάντες, ημέτεροι και σύμμαχοι, χωρίς το προϊστάμενον κλιμάκιον ή άλλος, οιοσδήποτε, να τον ειδοποιήσει ώστε να συμπτυχθεί ούτος, όπως και οι άλλοι».12 Χωρίς τα παραπάνω να αμφισβητούνται, ιστορικά, δεν έχουν ίσως αξιοποιηθεί, όπως και όσο θα έπρεπε. Το ίδιο και η «φόρτιση» εκείνων των ωρών, η διάλυση της τελευταίας μονάδας, αντίστασης, προτού σιγήσουν τα όπλα για πάντα! Προκύπτει, τέλος, ως πρόβλημα, η γενικότερη αδυναμία, ενημέρωσης και συντονισμού των αμυνόμενων στρατιωτικών δυνάμεων μεταξύ τους, όσο και με τους συμμάχους! Κρίνεται σκόπιμο, να προστεθούν εδώ συμπληρωματικώς, οι επόμενες, ακροτελεύτιες επισημάνσεις. Κατ’ αρχάς, το σύνολο της Πόλης βομβαρδιζόταν στη διάρκεια του εφιαλτικού Δεκαημέρου, από τα χαράματα μέχρι την ώρα που βράδιαζε.13 Αυτονόητη, κατά συνέπεια, η έκταση των καταστροφών οι οποίες δεν περιορίστηκαν στο Κέντρο. Η αντίσταση εξ΄άλλου και η «δράση», με «γκράδες», κυνηγετικά όπλα, τσεκούρια και ρόπαλα ως γνωστό, δείχνει ίσως «ωμό» ή ακόμα γραφικό, το αιώνιο πάθος ενός λαού, θέτοντας την ελευθερία πάνω από τη ζωή και τον θάνατο!
Τέλος η «εμπλοκή» στη μάχη της Κρήτης, με ότι αυτό συνεπάγεται – η θυσία και η αυτοθυσία – στοιχειοθετούν ακόμα μια φορά τη διαχρονική πορεία του Έθνους. Κι εδώ δεν πρόκειται για ζήτημα ιστορικής έρευνας του παρελθόντος. Ήδη το ιστορικό «βάρος» σφράγισε την πορεία της Ελληνικής κοινωνίας και την Κρήτη, ποιοτικά, πολιτισμικά, αξιολογικά, σε εμβέλεια οικουμενική! Ανάδειξε νέες – θυσιαστικές – αξίες, όπου τα έθνη οφείλουν, περιστασιακά, να επιστρέφουν! Επειδή η επιστροφή αυτή, ο αναστοχασμός, αντλώντας τα «όσια» μιας τραγωδίας, «ηρωικής και πένθιμης», (Ελύτης), μπορεί να «αρδεύει» το παρόν και το μέλλον των πατρίδων!
Βιβλία αναφοράς
1. Κατσιράκης Νίκος. Σημειώσεις από τη μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο. Εκδόσεις «Λαλιώτη» 1972, ΑΘΗΝΑΙ
2. Σταγάκης Εμμανουήλ. Αι ιστορικαί αναμνήσεις από τη μάχη της Κρήτης (20-29 Μαΐου) 1977. Ρέθυμνο.
3. Γ.Α. Γαλίτης. «Ήλιος και Όλεθρος». Εκδ. «Εν πλω», 2022, ΑΘΗΝΑ
4. Πολιουδάκης Μάρκος. Η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο. Εκδ. 1993. Καλαϊτζάκη.
5. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτικής Αθηνών) Α.Ε. τόμος ΙΕ. Σελ. 452-454.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Βλέπε: Ματθ. ΚΓ. 35, ε.
2 Iστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών τομ. 15ος σελ. 450-457. «Εν πλω» 2022, σελ. 209.
3 Σύμφωνα με πληροφορία του Φρουραρχείου Ρεθύμνης ο αριθμός νεκρών του γερμανικού στρατού έφτασε τους 1762 με 1000 περίπου τραυματίες!
4 Γεώργιος Α. Γαλίτης «Ήλιος και Όλεθρος» 1938-1943. Εκδόσεις «Εν πλω». Αθήνα, σελ. 309 και ε.
5 Νικ. Κατσιράκη, «Σημειώσεις από τη μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο». Εκδόσεις «Λαλιώτη» Αθήναι 1972, σ. 19 και ε.
6 Μένοντας στις Ελένες Αμαρίου, (ενδεκαετής) παρακολουθούσα τηλεφωνική συνδιάλεξη με το Ρέθυμνο, την οποία συγκράτησε και μεταφέρω, επακριβώς: «αυτή την ώρα σμήνη αεροπλάνων κάνουν ρίψεις αλεξιπτωτιστών από τη Σκαλέτα μέχρι και τη ΒΙΟ. Τις ίδιες ώρες μεγάλος αριθμός προσγειωνόταν – δυναμικά – κατά μήκος της αμαξιτής οδού Ρεθύμνης – Ηρακλείου. Κατσιράκης, ό.π.
7 Όπ.π, σ. 27 & ε.
8 Όπ.π., σ. 27
9 Όπ.π.
10 Αναφέρεται στο σύντομο, πολύτιμο, κείμενό του, «Αι ιστορικαί αναμνήσεις των 9 ημερών 20-29 Μαΐου (1941) από τη μάχη της Κρήτης.
11 Όπ.π., σελ. 7
12 Ν. Κατσιράκη, ό.π.
13 Ήλιος και Όλεθρος, ό.π., σελ. 255-284.
