Βασίλης Ν. Κολλάρος
Εκδόσεις ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων και του ιδρύματος
Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα, 2022, σελ. 440
Ενα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που αφορά τη μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά τη περίοδο 1898-1933 εκδόθηκε πρόσφατα με πρωτοβουλία του “Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων” και του “Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”.
Συγγραφέας του έργου ο ιστορικός-ερευνητής κος Βασίλης Ν. Κολλάρος για τον οποίο όπως αναφέρουν στην εισαγωγή του βιβλίου ο γενικός διευθυντής του “Ιδρύματος Ελ. Κ. Βενιζέλος” κ. Νίκος Παπαδάκης και ο καθηγητής του ΕΚΠΑ κος Ευάνθης Χατζηβασιλείου γενικός γραμματέας του “Iδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία” το έργο του αποτελεί μία ολοκληρωμένη μελέτη για τον τρόπο αντίληψης και αντιμετώπισης των μειονοτήτων από τον Ελ. Βενιζέλο. Ο συγγραφέας του βιβλίου έχει επιτελέσει μία συστηματική ανάλυση του θέματος στοιχεία της οποίας παρουσιάζονται σε συντομία στη συνέχεια.
1. Ο Ε. Βενιζέλος και οι μουσουλμάνοι της Κρήτης την περίοδο της Κρητικής πολιτείας
Η στάση του Βενιζέλου στο πλαίσιο της Κρητικής πολιτείας έναντι των μουσουλμάνων Κρητών απετέλεσε παράδειγμα πολιτικού και θρησκευτικού φιλελευθερισμού. Η στάση του έναντι του αιματηρού παρελθόντος των δύο κοινοτήτων στο νησί ήταν η λήθη. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας ο Βενιζέλος υποστήριξε την άποψη ότι οι μουσουλμάνοι δεν θα έπρεπε να απολαμβάνουν μόνο καθεστώς ανεξιθρησκείας αλλά και καθεστώς ισονομίας και ισοπολιτείας, καθώς αυτά αποτελούν τη βάση μιας αμερόληπτης, κοινωνικά δίκαιης και ευνομούμενης πολιτείας. Η θέση αυτή του Βενιζέλου στις δεδομένες ιστορικές συνθήκες αφαιρούσε από την Οθωμανική αυτοκρατορία, τις μεγάλες δυνάμεις και τους θρησκευτικούς ηγέτες των μουσουλμάνων οποιοδήποτε επιχείρημα περί διακρίσεων της μουσουλμανικής κοινότητας της Κρήτης και δεν τους έδιδε κανένα δικαίωμα να επέμβουν στα εσωτερικά της εύθραυστης Κρητικής πολιτείας. Επιπρόσθετα αυτές ήταν και οι κατευθυντήριες γραμμές των μεγάλων δυνάμεων για τη διακυβέρνηση της Κρητικής πολιτείας, στις οποίες, και να ήθελε, δεν θα μπορούσε να αντιταχθεί ο Βενιζέλος. Αξίζει να αναφερθεί ότι την περίοδο αυτή οι φιλελεύθερες απόψεις, όπως είχαν διατυπωθεί από τον John Stuart Mill και άλλους στοχαστές, είχαν μεγάλη απήχηση στην Ευρώπη. Εξάλλου εκτιμούσε ότι η καλή συμπεριφορά έναντι των μουσουλμάνων δεν θα έκρινε μόνο τη βιωσιμότητα της Κρητικής πολιτείας αλλά και την ένταξη της Κρήτης με την Ελλάδα. Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε τη πολιτική του Βενιζέλου, σύμφωνα με το Β. Κολλάρο, έναντι της μουσουλμανικής μειονότητας στη Κρήτη τη περίοδο αυτή ήταν οι απόψεις της Ευρωπαϊκής κοινής γνώμης οι οποίες καθορίζονταν από τις αξίες του φιλελευθερισμού. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η στάση του Βενιζέλου έναντι των μουσουλμάνων της Κρήτης καθορίστηκε κυρίως από το θρησκευτικό του φιλελευθερισμό ο οποίος θα αποτελέσει βασική συνιστώσα της Βενιζελικής πολιτικής έναντι των εθνικών μειονοτήτων τα επόμενα χρόνια λαμβανομένου υπ’ όψη ότι ο δρόμος για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα προϋπέθετε την άψογη συμπεριφορά των χριστιανών έναντι των μουσουλμάνων.
2. Η πολιτική του Ε. Βενιζέλου έναντι των μειονοτήτων την περίοδο 1910-1915
Την περίοδο αυτή στις απελευθερωθείσες περιοχές της βόρειας Ελλάδας κατοικούσαν πολλές εθνικές μειονότητες. Το ελληνικό κράτος, αναφέρει ο συγγραφέας, επιθυμούσε οι μειονότητες να κινούνται σε ένα πλαίσιο “νομιμοφροσύνης και εθνικοφροσύνης”, ενώ σε αντάλλαγμα τους προσέφερε “ισονομία και ισοπολιτεία” θεωρώντας τις σαν υποχρέωση του. Ο Βενιζέλος προσπαθούσε να δημιουργήσει έναν εθνικά ομοιόμορφο χώρο, ο οποίος επιτεύχθηκε αργότερα με τις ανταλλαγές των πληθυσμών. Η προαναφερθείσα πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης συνάντησε δυσκολίες στην υλοποίηση της κυρίως από τα κατώτερα όργανα του κράτους. Αυτά λόγω του γενικότερου εθνικιστικού αναβρασμού την περίοδο αυτή και πιθανώς λόγω στενότητας αντιλήψεων δυσκολευόταν να υλοποιήσουν την πολιτική της κεντρικής κυβέρνησης έχοντας διαφορετικές απόψεις. Στόχος του Βενιζέλου κατά την περίοδο μετά τους Βαλκανικούς πολέμους ήταν η “χρησιμοποίηση των εθνικών μειονοτήτων υπό καθεστώς ισονομίας και ισοπολιτείας” για την ικανοποίηση των αναγκών/στόχων του κράτους, όπου συνεκτιμώντο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (οικονομικά, δεξιότητες κ.α.) της κάθε εθνικής μειονότητας. Κατά συνέπεια ο Βενιζέλος έκανε παραχωρήσεις σε διάφορες μειονότητες με σκοπό την προαγωγή του εθνικού συμφέροντος. Όπως αναφέρει ο Β. Κολλάρος ο Κρητικός πολιτικός αντελήφθη πρώτος ότι η χώρα είχε πολιτικά ανάγκη τη θετική ή έστω ουδέτερη θέση των μειονοτήτων ώστε να υλοποιήσει τα εθνικά της οράματα. Συνεπώς μπορεί να λεχθεί ότι η αντιμετώπιση των μειονοτήτων από τον Βενιζέλο την περίοδο αυτή είχε δύο όψεις. Η πρώτη όψη αφορούσε την αντιμετώπιση τους σύμφωνα με τις προτεραιότητες της εσωτερικής πολιτικής, ενώ η άλλη όψη την αντιμετώπιση τους ανάλογα με τις προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής σε συνδυασμό με τη πολιτική των χωρών από τις οποίες προέρχονταν οι μειονότητες.
3. Η πολιτική του Βενιζέλου για τις μειονότητες την περίοδο 1915-1920
Η πολιτική του Βενιζέλου έναντι των μειονοτήτων την περίοδο 1915-1920 βρισκόταν σε άμεση συνάρτηση με το διεθνές περιβάλλον. Τη περίοδο μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο η Ελλάδα διεκδίκησε περιοχές όπως η Θράκη και η περιοχή της Σμύρνης στις οποίες κατοικούσαν συμπαγείς μουσουλμανικές ομάδες και στις οποίες δεν άρεσε η νέα πολιτική πραγματικότητα. Παράλληλα οι σύμμαχοι – νικητές του πολέμου – ζήτησαν εγγυήσεις ότι η Ελλάδα θα σεβαστεί τα δικαιώματα των μειονοτήτων στις νέες περιοχές. Τα θέματα αυτά καθόρισαν την ευνοϊκή στάση του Βενιζέλου έναντι της μουσουλμανικής μειονότητας την περίοδο αυτή. Εφαρμόζοντας μία ευέλικτη πολιτική πέτυχε να καθιερώσει ένα πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ των μουσουλμάνων και της ελληνικής Διοίκησης. Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο Βενιζέλος εκτιμούσε ότι εάν η Ελλάδα δεν κατάφερνε να πείσει τους μουσουλμάνους που ζούσαν στη περιοχή της Σμύρνης ότι θα δημιουργήσει μία ισόνομη και ευνομούμενη διοίκηση η Ελλάδα δεν θα είχε καμία τύχη στα παράλια της Μικράς Ασίας. Οι ενέργειες του νέου πολιτικού διοικητή της Μικρασιατικής Ελλάδας, Α. Στεργιάδη, αναφέρει ο Β. Κολλάρος, κινούνταν στο πλαίσιο της Βενιζελικής μειονοτικής πολιτικής. Αντίθετα η αντίληψη και η συμπεριφορά της πλειονότητας των στρατιωτικών βρισκόταν στον αντίποδα των απόψεων του Βενιζέλου και φυσικά αυτό τους οδήγησε σε σύγκρουση με τον Στεργιάδη. Οι σχέσεις του Βενιζέλου με την πολυπληθή Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν ήταν ανέφελες, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί σαν διώκτης της μειονότητας αυτής και σαν αντισημίτης κάτι που κατά τον συγγραφέα δεν ευσταθεί σε καμία περίπτωση. Θα πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη ότι τα θέματα των μειονοτήτων απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία στο νέο τοπίο που ανέτειλε διεθνώς μετά το πέρας του Α’ παγκοσμίου πολέμου και τη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών – ΚτΕ – (προδρόμου οργανισμού του ΟΗΕ ο οποίος δημιουργήθηκε μετά το σφαγείο του Α’ παγκοσμίου πολέμου για να διασφαλίσει τη διαρκή ειρήνη στο πλανήτη σύμφωνα και με τις φιλοσοφικές απόψεις του Im. Κant που είχαν διατυπωθεί αρκετά νωρίτερα). Τα κράτη μέλη της ΚτΕ (όπως η Ελλάδα) ήταν υποχρεωμένα να προσαρμοσθούν και να συνδέσουν τη νομοθεσία τους με τις μειονοτικές αρχές του νέου οργανισμού κάτι που έπραξε και ο Βενιζέλος χωρίς να μπορεί να κάνει διαφορετικά. Έτσι την περίοδο αυτή προέβη στη νομική κατοχύρωση των δύο σημαντικών μειονοτήτων που ζούσαν στην Ελλάδα, των μουσουλμάνων και των Εβραίων, προσπαθώντας να δημιουργήσει συνθήκες Εθνικής ομοιογένειας σε μία ευάλωτη περιοχή της χώρας όπως η βόρεια Ελλάδα.
4. Η πολιτική του Ε. Βενιζέλου για τις μειονότητες στη χώρα την περίοδο 1928-1932.
Η μειονοτική πολιτική που άσκησε την περίοδο αυτή η κυβέρνηση, σύμφωνα με τον Β. Κολλάρο, ήταν διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί περισσότερο σαν συντηρητική παρά σαν φιλελεύθερη. Αυτό οφείλεται στο γενικότερο κλίμα της εποχής του μεσοπολέμου όπου κυριαρχούσε η οικονομική κρίση, η κοινωνική ανασφάλεια, η ξενοφοβία και η έξαρση του εθνικισμού. Θεωρώντας ότι την περίοδο αυτή ο πληθυσμός της χώρας ήταν σε μεγάλο βαθμό εθνικά ομοιογενής (κάτι που δεν ίσχυε την περίοδο πριν το 1923) ο Βενιζέλος ήταν ιδιαίτερα αυστηρός με τις εθνικές μειονότητες που δεν επιθυμούσαν να ενσωματωθούν στην Ελλάδα αποκτώντας εθνική συνείδηση. Η αντιμετώπιση της μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης ήταν ιδιαίτερα προσεκτική καθώς ήταν συνδεδεμένη με τις Ελληνοτουρκικές σχέσεις και την αντιμετώπιση από τους Τούρκους της πολυπληθούς Ελληνικής μειονότητας της πόλης. Όσον αφορά στη σλαβόφωνη μειονότητα της Βορείου Ελλάδας η οποία δημιουργούσε αρκετές τριβές στις σχέσεις Ελλάδας-Βουλγαρίας ήταν ιδιαίτερα αυστηρός. Έτσι δεν εμπόδισε το κύμα μετανάστευσης τους από το ελληνικό έδαφος, καθώς αυτό μείωνε τα προβλήματα που αυτοί δημιουργούσαν. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, η προσπάθεια ενσωμάτωσης των Τσάμηδων δεν ήταν επιτυχής. Παρά τις όποιες προσπάθειες η κοινωνική και οικονομική τους θέση παρέμεινε πολύ άσχημη και δεν μπόρεσαν να ενσωματωθούν στη χώρα. Οι σχέσεις του Βενιζέλου, αναφέρει ο συγγραφέας, με τη πολυπληθή εβραϊκή μειονότητα της Θεσσαλονίκης δεν ήταν καθόλου καλές. Προσπάθησε να τους ενσωματώσει στην κοινωνία, αλλά αυτοί αντιδρούσαν ζητώντας ιδιαίτερα προνόμια τα οποία δεν ήταν δυνατόν να ικανοποιήσει. Πολιτικά δεν ανήκαν στο κόμμα των Φιλελευθέρων ούτε ήταν φίλοι του κόμματος. Παρά τις όποιες προσπάθειες του Βενιζέλου μέχρι το 1932 η μειονοτική αυτή ομάδα δεν ενσωματώθηκε στην ελληνική κοινωνία και μέχρι το τέλος της περιόδου διακυβέρνησης του οι σχέσεις τους παρέμειναν μάλλον άσχημες.
Το βιβλίο είναι χρήσιμο για όλους, καθώς πραγματεύεται όψεις του έργου ενός κορυφαίου Έλληνα πολιτικού που ανάγονται στην “ιδεολογία και την ιστορία του δικαίου” και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον δεδομένου ότι το έργο του Ελ. Βενιζέλου επηρέασε βαθιά τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
