» στον ποιητή Έζρα Πάουντ και στον νομπελίστα συγγραφέα Έρνεστ Χέμινγουεϊ.
Ο νομπελίστας συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουεϊ και ο διάσημος ποιητής Έζρα Πάουντ, πέραν του ότι υπήρξαν στενοί φίλοι, έχουν ένα ακόμα κοινό στοιχείο που τους συνδέει: Τη βίαιη εκρίζωση του ελληνικού πληθυσμού από τη Μικρά Ασία το 1922 ως πηγή έμπνευσης. Το αποτέλεσμα είναι για τον μεν Πάουντ η σύλληψη του αλληγορικού ποιήματος Κάντο 26 που ανήκει στη συλλογή Kάντος, και για τον δε Χέμινγουεϊ μια σειρά κειμένων από την εποχή που κάλυπτε τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του ’22 ως ανταποκριτής της εφημερίδας Τορόντο Σταρ.
Τα Κάντος του Πάουντ χωρίζονται σε τρεις ενότητες, εκ των οποίων η μία έχει τίτλο “Επαναλαμβάνοντας την Ιστορία” (Repeat in History).Το Κάντο 26 συνιστά κομμάτι της ενότητας αυτής που στηρίζεται στην αντίληψη του σύγχρονου πολιτισμού ως αναπαραγωγή ιστορικών συμβάντων, τα οποία διαδραματίστηκαν κατά την περίοδο της πρώιμης Αναγέννησης, και ειδικά του «κουατροτσέντο» του ιταλικού 15ου αιώνα. Το συγκεκριμένο ποίημα, γραμμένο το 1927, αναφέρεται στους λόγους εκείνους που οδήγησαν στην άλωση της Κωνσταντινούπολης, και προβάλλει με τρόπο αλληγορικό τα αίτια της Μικρασιατικής καταστροφής. Το Κάντο 26 περιγράφει την επίσκεψη του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου στην Ευρώπη το 1438, με σκοπό να ζητήσει στρατιωτική ενίσχυση, έτσι ώστε να αναχαιτιστεί η Οθωμανική επέλαση από την οποία κινδύνευε η Κωνσταντινούπολη.
Το ίδιο έτος στην ιστορική Σύνοδο της Φεράρας στη Φλωρεντία, με τη συμμετοχή του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, συζητήθηκε, συμφωνήθηκε και υπογράφηκε τελικά το 1439, η ένωση των δύο Εκκλησιών, της Ανατολικής Ορθόδοξης με τη Δυτική Καθολική, που είχαν διαχωριστεί μετά το Σχίσμα το 1054. Ως αντάλλαγμα για τη συναίνεση του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, ο Πάπας Ευγένιος ο IV, τού υποσχέθηκε την άμεση αποστολή στρατιωτικής βοήθειας. Ωστόσο λόγω των σφοδρών επικρίσεων και αντιδράσεων του κλήρου και του λαού της Κωνσταντινούπολης αναφορικά με την ένωση των δύο Εκκλησιών, η συμφωνία δεν υλοποιήθηκε ποτέ, με αποτέλεσμα την αναστολή της πολυπόθητης βοήθειας για την υπεράσπιση της Βασιλεύουσας. Το σχέδιο διάσωσης της Κωνσταντινούπολης εγκαταλείφθηκε, παρά τις δεσμεύσεις της Δύσης για το αντίθετο, με αποτέλεσμα να πέσει τελικά στα χέρια των Οθωμανών το 1453. Το Κάντο 26 του Πάουντ μιλάει για συμφωνηθέντα που τελικά δεν τηρήθηκαν, και για την προδοσία της Δύσης, ενώ στο άρθρο του “The ‘Repeat in History’: Canto XXVI and Greece’s Asia Minor Disaster”, ο ερευνητής Ντέιβιντ Ρόσσελ παραλληλίζει το γεγονός αυτό με τις διεκδικήσεις του Βενιζέλου στο Παρίσι το 1919 και το αίτημά του για βοήθεια από τις φιλικά προσκείμενες χριστιανικές δυνάμεις. Η συμφωνία ανάμεσα στον Βενιζέλο και στους Ευρωπαίους συμμάχους κατέληξε στη Συνθήκη των Σεβρών το 1920, με τεράστια εδαφικά οφέλη για την Ελλάδα. Η επιτυχία όμως αυτή εξελίχθηκε σε πανωλεθρία. Όπως ακριβώς ο Πάουντ περιγράφει τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο να επιστρέφει με μία επωφελή συμφωνία, η οποία τελικά δεν υλοποιήθηκε λόγω της σφοδρής αντίδρασης τόσο από τον κλήρο όσο και από τους υπηκόους του, και να εγκαταλείπεται εξ αυτού του λόγου από τους συμμάχους του, έτσι και ο Βενιζέλος αντίστοιχα, ενώ κατέληξε σε μια Συνθήκη θρίαμβο για την Ελλάδα, αποδοκιμάστηκε από τους Έλληνες, οι οποίοι τον καταψήφισαν στις εκλογές που διεξήχθησαν τον ίδιο χρόνο, λίγους μόλις μήνες μετά τη Συνθήκη των Σεβρών. Μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου και το λαϊκό δημοψήφισμα που επανέφερε στην πολιτική σκηνή τον Βασιλιά Κωνσταντίνο, οι δυτικές δυνάμεις απέσυραν την υποστήριξή τους. Η Ελλάδα βρέθηκε σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Τούρκους, εσωτερικά διχασμένη και εξωτερικά απομονωμένη αλλά και εξαπατημένη λόγω της αλλαγής πλεύσης της Αγγλίας, της Γαλλίας, και της Ιταλίας. Ετσι το 1922, όχι μόνο δεν ανατράπηκε το 1453, αντιθέτως επαναλήφθηκε, εξ ου και η ένταξη του Κάντο 26 στην ενότητα “Επαναλαμβάνοντας την Ιστορία”. Την ίδια άποψη εξάλλου διατηρούσε και ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, στενός φίλος του Πάουντ, με τον οποίο γνωρίστηκαν στο Παρίσι στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Και οι δύο πέρα από λογοτέχνες, υπήρξαν στο ξεκίνημα της καριέρας τους δημοσιογράφοι με έντονο ενδιαφέρον για τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Παρά ωστόσο τη στενή τους φιλία και την πίστη του ενός στο ταλέντο του άλλου, ιδεολογικά κινούνταν σε εντελώς αντίθετους χώρους, με τον μεν Πάουντ να καταλήγει ένθερμος υποστηρικτής του φασισμού και του εθνικοσιαλισμού, τον δε Χεμινγουεϊ να υπερασπίζεται ανοιχτά τον κομμουνισμό και να ρέπει προς τον αναρχισμό.
Ο Χέμινγουεϊ έφτασε με την ιδιότητα του δημοσιογράφου- ανταποκριτή στην Κωνσταντινούπολη περί τα τέλη του Σεπτέμβρη του 1922, όταν όμως οι καταστροφές, οι λεηλασίες, και οι βιαιοπραγίες των Νεοτούρκων είχαν ήδη καλυφθεί από τις στάχτες της μεγάλης πυρκαγιάς της Σμύρνης. Υπήρξε ωστόσο αυτόπτης μάρτυρας της μαζικής εξόδου των εναπομεινάντων εξαθλιωμένων και αποδεκατισμένων Ελλήνων. Ο Χεμινγουεϊ, όπως και ο Πάουντ εξάλλου, θεωρούσε ως ηθικούς αυτουργούς της Μικρασιατικής καταστροφής τους Έλληνες πολιτικούς, αλλά και τις ευρωπαϊκές συμμαχικές δυνάμεις που εγκατέλειψαν την Ελλάδα. Αυτό μάλιστα αναφέρει κατηγορηματικά και σε μια επιστολή που έστειλε στον Έζρα Πάουντ στις 5 Αυγούστου του 1923. Με αφορμή μάλιστα την εκτέλεση των Έξι στο Γουδί, γεγονός που είχε σοκάρει τότε τον νεαρό Χέμινγουεϊ, είχε γράψει στον Πάουντ ότι οι Έλληνες σκοτώνονται μεταξύ τους με την ίδια συχνότητα που σκοτώνουν και τους Τούρκους. Τα δημοσιογραφικά κείμενα του Χέμινγουεϊ για την κατάσταση στη Μικρά Ασία που συντάχθηκαν την περίοδο 1922-1923, οι συζητήσεις και οι επιστολές του προς τον Πάουντ, άσκησαν στον τελευταίο πολύ μεγάλη επιρροή, η οποία αντικατοπτρίζεται, όπως αναφέρει ο Ρόσσελ στο άρθρο του, στο Κάντο 26. Το πιο ενδιαφέρον κείμενο του Χέμινγουεϊ για όλ’ αυτά που συνέβησαν στη Μικρά Ασία με τίτλο «Στην Προκυμαία της Σμύρνης», περιλαμβάνει διαμεσολαβημένες πληροφορίες, αναμειγμένες με μυθοπλαστικά στοιχεία. Σ’ αυτό το μικροδιήγημα ο Χέμινγουεϊ μιλάει με τη φωνή ενός ξένου στρατιωτικού αξιωματούχου, ο οποίος με αυστηρή ουδετερότητα και προσήλωση στην τυπική εκτέλεση εντολών του, επιβλέπει την εκκένωση της Σμύρνης. Ο Ρόσσελ εντοπίζει την ίδια αυστηρή και ψυχρή ουδετερότητα στον στίχο του Κάντο 26 όπου αναφέρεται το εξής: «Οι γαλέρες μας ήταν αυστηρά ουδέτερες… και στάλθηκαν εκεί, για να διατηρήσουν την ουδετερότητα». Η ανατριχιαστική και εγκληματική εν πολλοίς αποστασιοποίηση των ξένων δυνάμεων στη Σμύρνη, διαφαίνεται ήδη από την αρχή του κειμένου του Χέμινγουεϊ. «Το παράξενο ήταν, είπε, πώς ούρλιαζαν κάθε βράδυ τα μεσάνυχτα. Δεν ξέρω γιατί ούρλιαζαν εκείνη την ώρα.
Εμείς βρισκόμασταν στο λιμάνι, εκείνες μαζεμένες στην προβλήτα και τα μεσάνυχτα άρχιζαν να ουρλιάζουν. Συνηθίζαμε να ανεβοκατεβάζουμε πάνω τους τον προβολέα, για να τις κάνουμε να σωπάσουν. Αυτό το κόλπο έπιανε πάντα. Περιστρέφαμε τον προβολέα πάνω τους δύο ή τρεις φορές και σταματούσαν.» Και παρακάτω «Το χειρότερο, είπε, ήταν οι γυναίκες με τα νεκρά μωρά. Ήταν αδύνατον να τις κάνεις να εγκαταλείψουν τα πεθαμένα παιδιά τους. Κρατούσαν μωρά τους νεκρά εδώ και έξι ημέρες. Δεν τα άφηναν με τίποτα.
Κανένας δεν μπορούσε να κάνει κάτι γι’ αυτό. Στο τέλος έπρεπε να τους τα πάρουμε με το ζόρι.» Είναι σαφές ότι μέσω του κειμένου αυτού, ο Χέμινγουεϊ καταγγέλλει με έμμεσο, αλλά δηκτικό τρόπο, ακριβώς όπως και ο Πάουντ, την εγκληματικά παθητική και αμέτοχη στάση των κατ’ επίφαση συμμάχων. Οι τελευταίοι «επαναλαμβάνοντας την Ιστορία», αν και είχαν δεσμευθεί να στηρίξουν οικονομικά και στρατιωτικά την Ελλάδα, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα αθέτησαν τη συμφωνία τους, και όχι μόνο την εγκατέλειψαν, αλλά βρέθηκαν και στο πλευρό των αντίπαλων Τούρκων Εθνικιστών, με τις γνωστές τραγικές συνέπειες.
Βιβλιογραφικές αναφορές
• Χέμινγουεϊ, Ε. (2016). Στην Προκυμαία της Σμύρνης και Άλλα Δύο Διηγήματα. Αθήνα: Μπιλιέτο.
• Baker C. (eds). (1981). Ernest Hemingway: Selected Letters 1917-1961, New York: Scribner’s.
• Meyers, J. (1984). Hemingway’s Second War: The Greco-Turkish Conflict, 1920-1922. Modern Fiction Studies, 30(1), 24-36.
• Pound, E. (1996). The Cantos of Ezra Pound, New York: New Directions.
• Roessel, D. (1988). The “Repeat in History”: Canto XXVI and Greece’s Asia Minor Disaster. Twentieth Century Literature, 34(2), 180-190.
