Η νέα τέταρτη βιομηχανική επανάσταση απετέλεσε το βασικό θέμα συζητήσεων στο Νταβός της Ελβετίας κατά τη διάρκεια των εργασιών του παγκόσμιου οικονομικού φόρουμ που πραγματοποιήθηκε στις 20 – 23 Ιανουαρίου 2016.
Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση που πραγματοποιείται σήμερα διαφέρει κατά πολύ από τις προηγούμενες και φαίνεται να έχει βαθύτατες επιπτώσεις στις ζωές μας που είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε με ακρίβεια σήμερα. Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση πραγματοποιήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία στα τέλη του 18ου αιώνα και χρησιμοποίησε τη δύναμη του ατμού για να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας των εργοστασίων την εποχή αυτή. Η δεύτερη πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και χρησιμοποίησε τον ηλεκτρισμό για να αλλάξει τους τρόπους παραγωγής των προϊόντων. Η τρίτη βιομηχανική επανάσταση που πραγματοποιήθηκε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα χρησιμοποίησε τα ηλεκτρονικά και τις τεχνολογίες της πληροφορίας για να αυτοματοποιήσει την παραγωγή. Η σημερινή τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αφενός βασίστηκε στην ανάπτυξη πολλών νέων τεχνολογιών όπως η νανοτεχνολογία, η τεχνητή ευφυΐα, το διαδίκτυο των πραγμάτων, η ρομποτική κ.ά. αφετέρου χαρακτηρίζεται από τη σύγκλιση των τεχνολογιών αυτών μεταξύ τους επιφέροντας πρωτόγνωρες αλλαγές σε όλες τις σφαίρες της ζωής μας που ήταν αδύνατο να διανοηθούμε λίγες δεκαετίες πριν. Οι δυνατότητες διασύνδεσης δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη με κινητές συσκευές τους προσδίδει πρωτόγνωρες δυνατότητες. Εντυπωσιακή πρόοδος έχει επιτευχθεί σε άλλες τεχνολογίες όπως η τεχνητή ευφυΐα όπου βλέπουμε σήμερα να κυκλοφορούν, πειραματικά ακόμη, αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, ενώ υπολογιστές εξοπλισμένοι με προηγμένα υπολογιστικά προγράμματα επικρατούν των παγκόσμιων πρωταθλητών σε πολύπλοκα παίγνια όπως το σκάκι και το γκο. Οπως όλες οι βιομηχανικές επαναστάσεις που προηγήθηκαν, η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων με τη βελτίωση της ποιότητάς τους και την αύξηση του εισοδήματός τους. Η αύξηση της παραγωγικότητας μπορεί να επιφέρει αύξηση του ελεύθερου χρόνου και αξιοποίησή του σε δραστηριότητες βελτίωσης του ατόμου, ενώ η υποκατάσταση της ανθρώπινης εργασίας με εξελιγμένες ρομποτικές μηχανές μπορεί να μειώσει τις θέσεις εργασίας ιδιαίτερα σε θέσεις ρουτίνας και χαμηλής εξειδίκευσης και να αυξήσει την ανεργία. Ταυτόχρονα όπως έχουν ισχυριστεί ορισμένοι οικονομολόγοι μπορεί να επιφέρει αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων προκαλώντας κοινωνικές αναταραχές σε διάφορες χώρες του πλανήτη. Είναι πολύ πιθανό στο μέλλον, λόγω της νέας βιομηχανικής επανάστασης, το ταλέντο, η δημιουργικότητα και η εξειδίκευση να αποτελέσουν τους κρίσιμους παράγοντες στην παραγωγή προϊόντων και την παροχή υπηρεσιών. Ετσι καθοριστικοί παράγοντες στη δημιουργία πλούτου καθίστανται πλέον η εξειδικευμένη γνώση και η πληροφορία σε αντιδιαστολή με το κεφάλαιο. Αυτό θα οδηγήσει στην αναδιάταξη των θέσεων εργασίας όπου θα συνυπάρχουν αφενός οι εργασίες χαμηλής ειδίκευσης – χαμηλής αμοιβής και αφετέρου οι εργασίες υψηλής ειδίκευσης – υψηλής αμοιβής γεγονός που θα επιτείνει την αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων.
Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση θα έχει πρωτόγνωρες επιπτώσεις στη λειτουργία των επιχειρήσεων, στη διακυβέρνηση των κοινωνιών και στις ζωές των ανθρώπων. Στον τομέα των επιχειρήσεων θα επικρατήσουν εκείνες οι καινοτομίες που θα βασίζονται στη σύγκλιση διαφόρων τεχνολογιών που προαναφέρθηκαν, χαρακτηριστικών της επανάστασης αυτής και οι οποίες θα δημιουργήσουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες. Οι κυβερνήσεις θα έχουν πλέον νέα εργαλεία για να αυξήσουν τον έλεγχο επί των πολιτών τους, αλλά και νέους τρόπους για να ασκούν τη διακυβέρνηση. Αντίθετα μικρές ομάδες ατόμων θα μπορέσουν να αποκτήσουν τη δύναμη για να απειλήσουν την ασφάλεια ολόκληρων κρατών προξενώντας μεγάλες καταστροφές. Πιθανότητα να αυξηθούν οι οικονομικές ανισότητες στις δυτικές κοινωνίες μειώνοντας το ποσοστό της μεσαίας τάξης και αυξάνοντας τον κίνδυνο κοινωνικών συγκρούσεων και αναταραχών. Ταυτόχρονα θα αυξηθούν οι δυνατότητες συμφιλίωσης του ανθρώπου με το παγκόσμιο οικοσύστημα και στην αποφυγή περαιτέρω υποβάθμισής του. Η σύγκλιση του φυσικού κόσμου, του βιολογικού κόσμου και της πληροφορίας θα έχει βαθύτατες επιπτώσεις στα άτομα, στον τρόπο που ζουν, εργάζονται και καταναλώνουν. Εκτιμάται ότι σύντομα θα είναι δυνατή η επαύξηση των φυσικών και διανοητικών ικανοτήτων του ατόμου. Ισως όμως επηρεάσει τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδίδουν τη μοναδικότητα στον άνθρωπο όπως τα συναισθήματα και την κοινωνική συναναστροφή. Ανεξάρτητα όμως από τις τεράστιες δυνατότητες που δημιουργούνται με την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση ο άνθρωπος θα επηρεαστεί άμεσα σαν εργαζόμενος, πολίτης, καταναλωτής και επενδυτής και θα είναι εκείνος που θα καθοδηγήσει την επανάσταση αυτή. Ποια όμως είναι η θέση της χώρας μας στην πορεία αυτής της βιομηχανικής επανάστασης; Μπορούμε να συμμετέχουμε στην παραγωγή νέων καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών ή έστω να επωφεληθούμε από αυτά σαν χρήστες; Διαθέτουμε παραγωγικές μονάδες στις νέες τεχνολογίες αιχμής, στη νανοτεχνολογία, τη βιοτεχνολογία, τη ρομποτική, την τεχνητή ευφυΐα κ.ά.; Μήπως οι εξειδικευμένοι επιστήμονες από τα ακαδημαϊκά μας ιδρύματα, οι οποίοι μεταναστεύουν απογοητευμένοι από τη σημερινή οικονομική συγκυρία στη χώρα, μας στερούν τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στη νέα αυτή επανάσταση παρέχοντας τη δυνατότητα σε άλλες χώρες να επωφεληθούν από τις γνώσεις τους; Με την ανεργία στη χώρα να βρίσκεται στα επίπεδα του 25% πώς θα επηρεασθεί η απασχόληση στο μέλλον με την ανάπτυξη της ρομποτικής και των αυτοματισμών; Πώς θα αντιμετωπισθεί η πιθανή αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων που θα προκύψουν στην κοινωνία; Δυστυχώς τα μεγάλα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας σήμερα και η προσπάθεια αντιμετώπισής τους δεν επιτρέπουν τη μελέτη της νέας βιομηχανικής επανάστασης και της διερεύνησης των επιπτώσεών της σε όλους μας. Καθώς όμως αυτή πραγματοποιείται στα πλαίσια λειτουργίας των κοινωνιών μας και δεν οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες, η πορεία που θα λάβει θα εξαρτηθεί από τις αξίες μας και τις προτεραιότητες τις οποίες θα θέσουμε. Εναπόκειται λοιπόν σε εμάς να κατευθύνουμε τη νέα αυτή βιομηχανική επανάσταση στην υπηρεσία του ανθρώπου και στην ενδυνάμωσή του και να μην επιτρέψουμε να αξιοποιηθούν τα αποτελέσματά της για το όφελος ολίγων.
* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
