Les nouveaux indicateurs de richesse
Jean Gadrey, Florence Jany – Catrice
Collection Reperes, La Decouv
erte, Paris, 2016
Γενικά
Το βιβλίο των Gadrey και Jany Catrice τοποθετείται ως συνέχεια του βιβλίου (Faut-il attendre la croissance? Των Jany Catrice, Meda) και συνεχίζει να ασχολείται με το δείκτη της οικονομικής ανάπτυξης, δηλαδή τις μεταβολές του ΑΕΠ. Βέβαια στο δημόσιο διάλογο και τα ΜΜΕ, προτείνονται και άλλοι σημαντικοί δείκτες όπως, το ποσοστό ανεργίας, ο πληθωρισμός καθώς και μερικοί χρηματιστηριακοί δείκτες. Όμως το επίπεδο του ΑΕΠ και η ανάπτυξη παραμένουν τα κύρια σύμβολα του πλούτου. Η κριτική των κριτηρίων αυτών άρχισε από το 1970 από επιστήμονες της οικονομικής θεωρίας, αλλά κυρίως της κοινωνιολογίας. Οι κριτικές τους αναφέρουν ότι η ανάπτυξη δεν επιφέρει αναγκαστικά την κοινωνική πρόοδο ή ότι η ανάπτυξη μπορεί να καταστρέψει ή να εξαντλήσει φυσικούς πόρους ανανεώσιμους και μη.
Το ερώτημα που τίθεται σε παγκόσμια κλίμακα είναι γιατί ο όρος «πλούτος» να είναι πάντοτε συνυφασμένος με μια οικονομική οπτική του κόσμου. Γιατί να μην είναι συσχετισμένος με άλλες εναλλακτικές οπτικές όπως η μεγέθυνση, η ποιότητα ζωής, η υγεία, η καλή ζωή, η ευημερία, κ.α.
Το παρόν βιβλίο ενδιαφέρεται να παρουσιάσει έρευνες, μελέτες, συνεισφορές (στατιστικές) που έχουν ως κεντρικό στόχο την ανάδειξη εναλλακτικών δεικτών, κυρίως σύνθετων, είτε σε ένα επίπεδο διεθνούς σύγκρισης είτε σε ένα επίπεδο μεταβολών μέσα στο χρόνο. Στο σύνολο των περιπτώσεων τα κριτήρια θα είναι κοινωνικο-οικονομικά, οικολογικά και περιβαλλοντικά.
Έρευνα εναλλακτικών δεικτών
Για τους συγγραφείς το ερώτημα είναι πώς να ταξινομηθούν οι εργασίες που συγκεντρώθηκαν. Χρησιμοποίησαν δύο κύρια κριτήρια, αυτά που αναφέρονται στις «αξίες» και αυτά που σχετίζονται με τη μέθοδο. Όταν μιλούν για αξίες, εννοούν τις κοινωνικές αξίες (ανθρώπινη και κοινωνική ανάπτυξη) και περιβαλλοντικές αξίες. Όταν αναφέρονται σε μεθόδους, διακρίνουν δύο τύπους. Το μέσο όρο (σταθμισμένο ή όχι) ετερογενών δεικτών χωρίς «νομισματοποίηση» και η χρήση μονάδος χρήματος σε ομογενείς δείκτες (συνθετικοί δείκτες). Η μεγάλη πλειονότητα των δεικτών σχετίζονται με την πρώτη μέθοδο (δείκτες ανθρώπινοι και κοινωνικοί) και δείκτες σύνθετοι περιβαλλοντικοί ανήκουν στη δεύτερη μέθοδο (νομισματική προσέγγιση).
Δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης, πολλαπλοί με κοινωνική κυριαρχία και επεκτάσεις του ΑΕΠ
Έχοντες ως βάση ότι οι έννοιες του ΑΕΠ και της ανάπτυξης είναι απομακρυσμένες από τις ιδέες της ευημερίας και της ανθρώπινης μεγέθυνσης , οι συγγραφείς παρουσιάζουν σε τρία κεφάλαια με εμφατικό τρόπο δείκτες που αφορούν ανθρώπινες και κοινωνικές διαστάσεις σε όρους ανθρώπινης μεγέθυνσης, υγείας, ευημερίας, ποιότητας ζωής.
Αρχικά το UNDP ( United Nations Development Programme) δημοσίευσε μεταξύ 1990-2009, τέσσερις ιστορικούς δείκτες:
• IDH, δείκτης ανθρώπινης μεγέθυνσης,
• ISDH, δείκτης ανθρώπινης μεγέθυνσης μεταξύ ανδρών – γυναικών,
• IFP, δείκτης συμμετοχής των γυναικών στην οικονομική και πολιτική ζωή,
• IPH, δείκτης ανθρώπινης φτώχειας με IPH1 για τις χώρες υπό ανάπτυξη και IPH2 για τις αναπτυγμένες χώρες.
Ο δείκτης IDH της περιόδου 1990-2009, είναι ο μέσος όρος τριών υπό-δεικτών:
• ΑΕΠ ανά κάτοικο (σε μονάδες αγοραστικής δύναμης),
• Το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση,
• Επίπεδο εκπαίδευσης (2/3 για το ποσοστό του αναλφαβητισμού και για το 1/3 για τη συμμετοχή στη σχολική εκπαίδευση).
Το 2010 το UNDP προχώρησε σε καινοτόμες αλλαγές ως προς τους δείκτες του όπως, IDH αναθεωρημένο, IDHL που λαμβάνει υπόψη του τις ανισότητες, IIG που λαμβάνει υπόψη τις ανισότητες των δύο φύλων και IPM, ο δείκτης της πολυδιάστατης πτώχευσης. Σε ότι αφορά τον αναθεωρημένο δείκτη IDH, αυτός είναι ένας γεωμετρικός μέσος όρος που λαμβάνει υπόψη του τρείς διαστάσεις, υγεία, εκπαίδευση και οικονομικούς πόρους. Ο δείκτης IIG δείχνει τα μειονεκτήματα που μπορεί να έχουν οι γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες και μεταβάλλεται από 0 (οι γυναίκες έχουν την ίδια μεταχείριση με τους άνδρες) έως 1 (η χειρότερη θέση για τις γυναίκες). Ο δείκτης IPM δείχνει τις στερήσεις που μπορεί να έχει κάθε άτομο σε τρία επίπεδα, της εκπαίδευσης, της υγείας και της ζωής.
Οι συγγραφείς συμπεραίνουν ότι παρά τα καινοτόμες προσπάθειες του UNDP, τα αποτελέσματα στο μέλλον αυτών των δεικτών δεν θα είναι αισιόδοξα.
Οι πολλαπλοί δείκτες κοινωνικής κυριαρχίας χαρακτηρίζονται από ερωτήσεις σχετικές με τις ανισότητες, τη φτώχεια και τις κοινωνικές «παθολογίες».
Διακρίνονται οι δείκτες κοινωνικής υγείας (Fordham University), BIP40: βαρόμετρο των ανισοτήτων και φτώχειας στη Γαλλία, οικονομικής ευημερίας των Osberg και Sharpe (Dalhousie University, Halifax) και οι δείκτες περιοχών. Ο δείκτης κοινωνικής υγείας αποτελείται από 16 μεταβλητές που ταξινομούνται σε πέντε κύριες συνιστώσες ανάλογα με την ηλικία (παιδιά, έφηβοι, ενήλικες, ηλικιωμένοι, όλες οι ηλικίες). Ο στόχος του βαρόμετρου BIP 40 είναι να καλύψει τις πολλαπλές διαστάσεις των ανισοτήτων και της φτώχειας και να κατασκευαστεί για κάθε διάσταση ένας δείκτης. Οι διαστάσεις είναι: απασχόληση και εργασία, εισοδήματα, υγεία, εκπαίδευση, κατοικία, δικαιοσύνη.
Οι εργασίες των Osberg και Sharpe στον Καναδά από το 1980 προσδιορίζουν τέσσερις διαστάσεις της οικο-ευημερίας και υπολογίζουν ένα ιδανικό δείκτη:
• Οι ροές της τρέχουσας κατανάλωσης,
• Η καθαρή συσσώρευση των αποθεμάτων των παραγωγικών πόρων,
• Η διανομή των εισοδημάτων, το ποσοστό φτώχειας, η ανισότητα εισοδημάτων,
• Ο βαθμός ασφάλειας ή οικονομική ανασφάλεια.
Οι δείκτες περιοχών εμφανίστηκαν κυρίως σε χώρες αναπτυγμένες (ΗΠΑ, Καναδά) και αφορούν ισολογισμούς ή πίνακες ελέγχου οι οποίοι περιέχουν περίπου τις ίδιες μεταβλητές με τους προηγούμενους δείκτες αλλά με διαφορετικές σταθμίσεις στις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις.
Σε ότι αφορά τις επεκτάσεις του ΑΕΠ, η γενική ιδέα είναι ότι ο κλασικός τρόπος υπολογισμού του ΑΕΠ δεν λαμβάνει υπόψη του δραστηριότητες όπως ο «εθελοντισμός» και η «εργασία στο σπίτι», οι οποίες όμως μπορούν να βελτιώσουν την ευημερία του ατόμου. Έτσι από τον οικονομικό πλούτο (πλευρά παραγωγής) ή οικονομική ευημερία (πλευρά κατανάλωσης), μπορούμε να περάσουμε στην «εθνική λογιστική της ευημερίας». Η προβληματική που τίθεται εδώ από τους συγγραφείς είναι πως θα δοθεί αξία νομισματική στον εθελοντισμό και την εργασία στο σπίτι, δηλαδή να δοθεί μια εκτίμηση από την αγορά. Η αμφισβήτηση που υπάρχει μεταξύ του ΑΕΠ και της ευημερίας οδήγησε μερικούς συγγραφείς να εξετάσουν σε μια μακριά περίοδο 36 ετών (1929-1965) τους δύο δείκτες και να βρουν μεγάλη συσχέτιση στις χρονολογικές σειρές τους. Άρα, το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η ανάπτυξη δεν είναι ένας τόσο κακός δείκτης της ευημερίας.
Περιβαλλοντικοί ΑΕΠ – Εκτίμηση των δεικτών
Στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου οι συγγραφείς αναφέρονται σε δείκτες με περιβαλλοντική κυριαρχία και προτείνουν ένα πλαίσιο εισαγωγής του περιβάλλοντος στην εθνική λογιστική. Η πλειονότητα των δεικτών στο κεφάλαιο αυτό είναι το «πράσινο ΑΕΠ», το ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare) και το GPI (Genuine Progress Indicator). Ο δείκτης ISEW έχει την ακόλουθη εξίσωση: ISEW = τρέχουσα κατανάλωση των νοικοκυριών + υπηρεσίες της εργασίας στο σπίτι + δημόσιες δαπάνες μη αμυντικές – ιδιωτικές δαπάνες αμυντικές – κόστος υποβάθμισης του περιβάλλοντος – απόσβεση του φυσικού κεφαλαίου + σχηματισμός του παραγωγικού κεφαλαίου.
Ο δείκτης πραγματικής προόδου (GPI) χρησιμοποιήθηκε αρχικά στις ΗΠΑ και είναι πολύ κοντινός με τον ISEW, από τους ερευνητές του Redefining Progress, μια οργάνωση μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που ιδρύθηκε το 1994. Τέλος, στην ενότητα αυτή προτείνεται το «Happy Planet Index» που ορίζεται ως εξής:
HPI = (βαθμός ικανοποίησης της ζωής Χ προσδόκιμο της ζωής )/ οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο
Το «οικολογικό αποτύπωμα» δείχνει το βαθμό χρησιμοποίησης της φύσης του ανθρώπου για τους σκοπούς της παραγωγής και της κατανάλωσης.
Ο δείκτης αυτός εξετάζει με ένα αριθμό την ιδέα μιας μακρόχρονης ζωής που κρίνεται ικανοποιητική με σεβασμό όμως στις μεγάλες οικολογικές ισορροπίες. Δείχνει, δηλαδή, την οικολογική αποτελεσματικότητα μιας χώρας για την «παραγωγή» μιας μακρόχρονης και καλής ζωής. Ο δείκτης αυτός μπορεί να χρησιμοποιηθεί εύκολα για διεθνείς συγκρίσεις μεταξύ των χωρών.
Σε ότι αφορά την εκτίμηση όλων αυτών των δεικτών, οι συγγραφείς προτείνουν στο 8ο κεφάλαιο μια πολυκριτήρια μέθοδο αξιολόγησης η οποία θεωρείται μια υποστηρικτική διαδικασία στην απόφαση. Ο πίνακας 8, σελ. 106-108 του βιβλίου, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τα τεχνικά χαρακτηριστικά των δεικτών.
Προοπτικές
Οι απαιτήσεις των τελευταίων ετών για δείκτες κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς βρήκαν μια αντίδραση μεγάλη. Από το 1970 και μετά υπήρξε άνοδος των δεικτών αυτών και μετά το 1980 εξανεμίστηκε. Οπότε επανέρχεται το βασικό ερώτημα της επιστροφής στην οικονομική ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα.
Οι παλινδρομήσεις μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικών-περιβαλλοντικών δεικτών λαμβάνει χώρα ως εξής: όταν η ανάπτυξη είναι ψηλά, όλοι αναφέρουν ότι η εθνική λογιστική δεν έχει ενδιαφέρον και δεν εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, ενώ όταν εμφανίζονται η ανεργία και ο πληθωρισμός, όλα τα κράτη επανέρχονται στους κλασικούς στόχους της ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας. Όλο αυτό οδηγεί σίγουρα σε νέες βάσεις το πολιτικό-οικονομικό σύστημα με τη νέα θεωρία του «χρηματοοικονομικού καπιταλισμού» και της χρηματιστηριακής θεωρίας. Για το μέλλον τελικά οι συγγραφείς καταλήγουν με βάση τις σκέψεις που έχουν αναπτυχθεί μέσα στο βιβλίο σε τέσσερις σημαντικές θέσεις: (1) η ύπαρξη «δικτύων κερδών» τα οποία δεν περιορίζονται σε κύκλους ειδικών και εμπειρογνωμόνων αλλά υποστηρίζονται από ένα μέρος της κοινωνίας των πολιτών και διάφορα άλλα κοινωνικά κινήματα; (2) ο όλο και πιο σημαντικός ρόλος των γυναικών στην πολιτική; (3) η όλο και μεγαλύτερη πολιτική επίδραση των χωρών του νότου στον ορισμό των συμβάσεων της ανθρώπινης ανάπτυξης και (4) το επείγον της κλιματικής και οικολογικής αλλαγής.
* Πολυτεχνείο Κρήτης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Distinguished Research Professor, Audencia Business School, France
