» Το καθημερινό λεξιλόγιο και οι… ύβρεις της εποχής
» Αποτυπώνονται σε σπάνια έκδοση μέρος της συλλογής του Μουσείου Τυπογραφίας
Πώς μιλούσαν οι Κρητικοί το 1842 και πόσες λέξεις διασώζονται σήμερα, 181 χρόνια μετά, ομιλούμενες στην καθημερινότητά μας;
“Φως” στη ζωή των παλιών Κρητικών, τα ήθη, έθιμα, τις παραδόσεις τους ρίχνει μια εξαιρετική έκδοση του Μουσείου Τυπογραφίας, με τίτλο: «Κρητικά», που συντάχθηκε και εκδόθηκε το 1842 από τον Μιχαήλ Χουρμούζη Βυζάντιο.
Το βιβλίο που τυπώθηκε στην Αθήνα, στο τυπογραφείο του Ηλία Χρηστοφίδου «Η Αγαθή Τύχη», στις αρχές του 19ου αιώνα, περιλαμβάνει μια λεπτομερή περιγραφή της ζωής στο νησί, με τοπογραφικά, ηθογραφικά και στατιστικά στοιχεία καθώς και γλωσσογραφικό πίνακα κρητικών λέξεων εκείνης της εποχής, που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Ο Μιχαήλ Χουρμούζης Βυζάντιος, υπήρξε δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας και χωρογράφος με στρατιωτική και πολιτική δράση. Μάλιστα όπως ο ίδιος επισημαίνει στον πρόλογο του βιβλίου, όσα περιγράφει είναι αληθινά τα οποία διαπίστωσε «ιδίοις όμασι», καθώς είχε διαμείνει στην Κρήτη σχεδόν έξι χρόνια, λαμβάνοντας μέρος και σε πολέμους υπέρ της ελευθερίας των Κρητών (1828-1830).
Αξίζει να σημειωθεί ότι συνδρομητές της έκδοσης στα Χανιά ήταν γνωστές προσωπικότητες της εποχής, καθώς γίνεται αναφορά στα ονόματά τους. Μεταξύ άλλων αναφέρονται οι: Κυριάκος Βενιζέλος, Ν. Μαριδάκης, Αθανάσιος Γ. Πλουμ, Εμμανουήλ Μοάτζος, Γεώργιος Πλατύς, Αμηράς Γ. Σουρμελής, Ν. Κοροναίος Τσιρυγότης, Βασίλειος Μανολακάκης, Γ. Αλιφιεράκης, Νικόλαος Ιω. Στρατουδάκης, Ιερώνυμος Κασιμάτης, Ιωάννης Μελετίου, Χριστόφορος Παππαδάκης κ.α
Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ
Για τον χαρακτήρα των Κρητών, αναφέρει ότι «ο Κρής χαίρει δικαιώματα αναντίρρητα εις την φιλανθρωπίαν και την συμπάθειαν όχι μόνο των ομογενών και συναγωνιστών του, αλλά και παντός ευαισθήτου και φιλανθρώπου, διότι εστερήθη την λαμπροτέραν γην, δια της οποίας την αυτονομία υπέφερε τα πάνδεινα… υστερούμενος πολλάκις και αυτού του επιούσιου».
Αναλυτικότερα, για τα προτερήματα των Κρητών, αναφέρει ότι : «οι Κρήτες είναι αγχίνοες (εύστροφοι), ταχύποδες (ταχείς), επιτήδειοι εις τα ενέδρας και άριστοι εις τον σκοπόν (περίφημοι τοξότες και ακοντιστές από την αρχαιότητα), υποφέρουν την σκληραγωγία, εφευρετικοί εις τα ανάγκες τους, ευκολύνουν τις εργασίες τους με αμοιβαία συνδρομή, φιλόξενοι, φιλόγυνοι (αγαπούν τις γυναίκες τους), αστείοι, ετοιμόλογοι, οι οικοδέσποινες είναι άριστες, αγαπούν με υπερβολή την καθαριότητα, τους χορούς, τα τραγούδια και τους σαρκασμούς».
Όσο για τα ελαττώματα των Κρητικών επισημαίνει πως «οι Κρήτες είναι φιλήδονοι, φιλοπόται (αγαπούν το ποτό), φίλαυτοι (αγαπούν υπερβολικά τον εαυτό τους), ευαπάτητοι (εξαπατούνται εύκολα), οργίλοι, ζηλότυποι, κενόδοξοι (ματαιόδοξοι), ματαιόφρονες (απερίσκεπτοι), περιττόλογοι (φλύαροι) και δεισιδαίμονες δηλ. πιστεύουν σε νεράιδες, στοιχειά, βασκανία μαγείες και κατάρες».
ΟΙ ΒΛΑΣΤΗΜΙΕΣ
Στο βιβλίο του, τα «Κρητικά», ο Χουρμούζης, αναφέρεται αναλυτικά στα ήθη κι έθιμα των Κρητικών, στους γάμους, στις βαπτίσεις, στους χορούς, στους χαιρετισμούς και στους όρκους τους, κατά το 1842. Όπως σημειώνει ο συνηθέστερος όρκος των Κρητών ήταν : «ο θεός κ’ η γη κ’ η ψυχή μου», «ομνύουν προσέτι», «μα το όνομα του θεού», «μα το ναι», «μα τη γη», «μα τον ήλιο», «μα τη δύναμη του», οι δε Σφακιανοί έλεγαν «μα τζ’ αγίους».
Όσο για τος βλασφημίες τους, στις αρχές του 19ου αιώνα, αυτές ήταν « διάλε τ’ αποθαμένα σου», «διάλε τη ψύσου (ψυχή)», «διάλε τα πάσπαλα σου», «διάλε τη πίστη σου», «διάλε τη σόρτε σου (τύχη)», «διάλε κάτζε μέσα σου» ή «στον ομυαλό σου», «διάλε τσαπομονά· ρους σου ( τους ζώντας)», «διάλε τους ζωντανούς σου», «διάλε τζαναγκεμένους σου (φρενοβλαβείς)».
Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Χουρμουζής, παρά τις συνήθεις ύβρεις και αισχρολογίες, «η πικροτέρα των Κρητών ύβρις είναι το «φιού» και περισσότερο όταν το διπλασιάσουν «φιού λέγω φιού».
Σχετικά με τα θαυμαστικά, οι Κρητικοί χρησιμοποιούσαν τις φράσεις «Οϊ μα!! ( αντί: ω μάνα μου!)», οι δε Ανωγειανοί του Μυλοποτάμου έλεγαν: «για το θρόνος του θεού!! Ακούτετα!!».
ΓΛΩΣΣΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
Ακολουθεί πίνακας των κρητικών λέξεων κατά το 1842, αρκετές από τις οποίες χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα:
Α.
αγκούσα = στεναχώρια
ακάτεχος= ανίδεος
αναβόλεμα= ανήφορος
αναγκεμένοι= πάσχοντες
ανάδια=αντύκρι
αναντρανίζω= βλέπω με ευθυτενές βλέμμα
αναστορούμαι= ενθυμούμαι
απαρθινά= αληθινά
απόγι = αγιάζι
αποταχυάς= πριν
αργατινή= εσπέρα
άρκαλος= ασβός
αφόρεσι= υποψία
ατσέλεγος= σπουργίτης
άχνα= σιωπή
B.
βαρεμένη= έγκυος
βετέμα= ευφορία ελιάς
βλεπάτωρας= δραγάτης
βοσκήθηκα= εχόρτασα
βούργια= σακούλι
βιστιριά= ασθένεια προερχόμενη από… στοιχειά
Γ.
γιαγέρνω= επιστρέφω
γκαύτω= αναχωρώ
γλακηχτής= ταχύς
γλακώ= τρέχω
γουλέ= κομμάτι κρέας
γυολίδι= κομμάτι κεφαλοτύρι
Δ.
δακτυλίδωμα= αρραβώνας
δαμινή= σιγανή
δέτης= μικρός βράχος σαν τοίχος
δευτερογούλης= Ιούλιος
διαρμίζω= βάζω σε τάξη
Ε.
εδά = τώρα
έδιωξε= μου ήρθε κατά νου
επά= εδώ
εργώ= κρυώνω
έχνος= ζώον
Ζ.
ζάλο= βήμα
ζημιό= λοιπόν
ζουγλός= σακάτης
ζυγόνω= κυνηγώ
Θ.
Θέσε= πλάγιασε
θέττω= πλαγιάζω
Κ.
κεφαλαριά= κεφαλόπονος
κακαποδομένος = άθλιος, δυστυχής
κακαφόρεσι = υποψία
κακόσορτος= κακότυχος, ταλαίπωρος
κακασύβαστος = δύστροπος
κανάκια= χάδια
κάσα= λέρα
καταχανάς= βρυκόλακας
κατεχάρης= ειδήμων
κιαουλιάς= καθόλου
κοιλιοδρόμι= διάρροια
κοκοσάλι= χαλάζι
κοπέλι= παιδί
κοπελιάρης= έφηβος
κουζουλός= ανόητος, βλάκας
κουράδι= κοπάδι
κούρταλα= χειροκροτήματα, παλαμάκια
κουτσουνάρι= βρύση
Λ.
λαλώ= τρέχω
λήξης= λαίμαργος
λιγόψυχος= αυτός που του λείπει το θάρρος
λογάρι= θησαυρός
Μ.
μαδάρα= πετρώδες όρος
μαλάκα= μυζήθρα
μαγλινό= λείο
μαλιά= λογομαχία
μαργώνω= κρυώνω
μαρουβάς= παλιός οίνος, το κρασί αφού σαραντίσει
μελίτακας= μυρμήγκι
μιτάτο= στάνη
μποτόνια= περιδαίρεα
Ν.
νάκαρα= δύναμη
ντήρηση= συστολή
Ξ.
ξαμώνω= σημαδεύω
ξάμου= με φροντίδα μου
ξεμίστευση= απαλλαγή δεινών
ξεμιστεύω= απαλάσσω, ελευθερώνω
ξέσυρε= παραμέρισε
ξετρέχω= ακολουθώ κάποιον
Ο.
όμπανε= απόψε
οργιά= σπάγκος
ούγια= αλοίμονο
Π.
παιδουκλόνομαι= μπερδεύονται τα πόδια μου
παντέρμος= μόνος και έρημος
πασπατεύω= ψηλαφώ
ποθές= πουθενά
πορίζω= βγαίνω
ποταμίδα= αηδόνι
πούλο= φάσκελο
πράμα= τίποτε
πρωτογόνατος= πρωτότοκος
πρωτογούλης= Ιούνιος
Ρ.
ράσσω= δράττω
ρέμπεται= επαίρεται
ροζονάρω= ομιλώ
Σ.
σακάζω= αποκόπτω από το γάλα
σάρακας= πριόνι
σιμοσάτορας= σύντροφος κατά το ήμισυ
σκιάς= καν
σκλόπα= κουκουβάγια
σώπατο= επίπεδο
στούπα= χιόνι
συργουλιστά= κολακευτικά
σφάκα= η πικροδάφνη
σώχωρο= περιφραγμένο περιβόλι
Τ.
τάξε=υπόθεσε
ταρός= σφοδρός άνεμος
τάρταλα= λάφυρα
ταϋτέρου= αύριο
τσινιά= κλωτσιά
τσιπραγά= δίδυμα
τσουρί= κατήφορος
τριτάρης= σύντροφος κατά το 1/3
Υ.
υστεροβύζης= υστερότοκος
Φ.
φαμέγιος= υπηρέτης
φθαρμίζω= βασκάνω
φθαρμός= βασκανία
φιού= όταν κάτι βρωμά, ύβρις
φουντούλης= υπερήφανος
Χ.
χαλέπα= πετρόλοφος
χαμήλωσε= κάθισε
χαντώ= νομίζω
χαράκι= αιχμηρή πέτρα
χαστουκιά= σβερκιά
χαύτουμαι= τρώγω
χουρχούδα= ρόπαλο
Ψ.
ψακί= φαρμάκι
ψακώνω= φαρμακώνω
ψεγάδι= ελάττωμα
